De schuilkerk voorbij

Transcriptie

1 De schuilkerk voorbij Pierre Cuypers' St. Vituskerk aan de Emmastraat te Hilversum JOKE REICHARDT. Werkstuk voor het vak Kernproblemen ( ), bachelor kunstgeschiedenis, Universiteit Utrecht. Datum: 23 januari 2014.

2 Inhoudsopgave Inleiding... 1 Beschrijving van de St. Vituskerk aan de Emmastraat te Hilversum... 1 De katholieke kerkgemeenschap in Hilversum in de negentiende eeuw... 5 Pierre Cuypers als kerkenbouwer... 6 Architectuurtaal van de Vituskerk... 8 Conclusie Literatuurlijst Overige bronnen Lijst van afbeeldingen

3 Inleiding "Gelijk de eerste Christenen onder de wreede Romeinsche keizers moesten vluchten naar de catacomben om hunnen God te dienen, zoo moesten ook Gooilands katholieken in het verborgen zich schuilhouden ( )", zo beschreef in 1917 de priester L.J. van der Heijden in zijn boek over de geschiedenis van de katholieke kerk in Hilversum het ontstaan van de zogenaamde schuilkerken in het zeventiende-eeuwse Nederland. 1 Door het verbod op de katholieke eredienst, ingesteld in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ( ), konden de katholieken hun godsdienst niet openlijk meer belijden. Met de in 1796 door de Bataafse Republiek ( ) afgekondigde scheiding van Kerk en staat veranderde dit en konden weer katholieke kerken worden gebouwd. 2 Maar pas na de Grondwetsherziening van 1848 en het daaropvolgende herstel van de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland nam de katholieke kerkenbouw in Nederland een ongekende vlucht. 3 In Hilversum leidde deze ontwikkeling tot de bouw van de rooms-katholieke St. Vituskerk aan de Emmastraat, ontworpen door architect Petrus Josephus Hubertus Cuypers ( ). In dit werkstuk wordt ingegaan op de vraag op welke manier de architectuurtaal van deze kerk bijdroeg aan de vernieuwde positie van de rooms-katholieken in Hilversum in de negentiende eeuw. Na een beschrijving van de kerk zal worden ingegaan op de katholieke kerkgemeenschap in Hilversum en op de architect als bouwer van katholieke kerken en tenslotte wordt ingegaan op de architectuurtaal van de kerk. Beschrijving van de St. Vituskerk aan de Emmastraat te Hilversum De St. Vituskerk werd in gebouwd naar een ontwerp uit 1890 van Dr. P.J.H. Cuypers dat werd uitgewerkt door zijn zoon Josephus Theodorus Joannes Cuypers ( ). De bouw stond onder leiding van de later beroemd 1 L.J. van der Heijden, Katholiek Hilversum voorheen en thans, Hilversum 1917, p H.P.R. Rosenberg, De 19de-eeuwse kerkelijke bouwkunst in Nederland, 's-gravenhage 1972, pp C.P. Krabbe en A. van der Woud (red.),'de negentiende eeuw. De periode Godsdienst: de kerkbouw', in: Koos Bosma (red.), Bouwen in Nederland , Amsterdam/Zwolle 2007, p

4 geworden architect Karel Petrus Cornelis de Bazel ( ) die in die tijd in de leer was op het bureau van Cuypers (afb. 1-3). 4 De kerk heeft een kruisvormige plattegrond met een driebeukig schip en een lang, vijfbeukig transept (afb. 4). De totale lengte van de kerk bedraagt Afb. 1. St. Vituskerk te Hilversum, Afb. 2. St. Vituskerk te Hilversum, Foto: Streekarchief Gooi en Vechtstreek, Foto: Wikimedia commons. Hilversum (SAGV), Inventarisnummer SAGV Afb. 3. Anoniem, P.J.H. Cuypers. Foto: Wikimedia commons. 4 Hetty Berens (red.), P.J.H. Cuypers ( ). Het complete werk, Rotterdam 2007, p

5 98 meter, de totale breedte van het transept is 40 meter. Het middenschip en de transepten hebben een houten stervormig gewelfplafond, de gewelven in koor, zijbeuken en viering zijn gemetseld. Een triforium met gemetselde spitsboogopeningen bevindt zich over de gehele omtrek van de kerk; de lichtbeuk daarboven bestaat uit smalle lancetvensters voorzien van gebrandschilderde ramen (afb. 5-7). 5 Zowel de binnenwanden als de buitenkant van de kerk zijn in baksteen gemetseld en versierd met gekleurde baksteenpatronen. Met lichter gekleurde baksteen zijn in de gevel decoratieve horizontale lijnen aangebracht (afb. 8). Aan de westkant bevindt zich in het midden van de voorgevel een 98,3 meter hoge, vierkante toren bekroond met een steile naaldspits en omgeven door vier hoge hoektorens. Tussen de deuren van de hoofdingang, die zich onderin de toren bevindt, is in 1905 een beeld van St. Vitus geplaatst, het gebeeldhouwd timpaan dateert uit In 2001 is het complex, bestaande uit kerk, pastorie en parochiehuis op de rijksmonumentenlijst geplaatst. 6 Tussen 2003 en 2010 zijn kerk en toren uitgebreid gerestaureerd met behoud van oorspronkelijke details. Afb. 4. Plattegrond van de St. Vituskerk. Foto: Egbert Pelgrim 1993, p De gebrandschilderde ramen boven het hoogaltaar waren al bij de inwijding van de kerk aanwezig, maar de meeste ramen zijn pas later van gebrandschilderd glas voorzien. 6 Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Uittreksel monumentnummers 22159, en Het complex wordt van algemeen belang gezien 'wegens architectuur- en cultuurhistorische waarde als gaaf bewaard gebleven voorbeeld van een rooms-katholiek kerkcomplex bestaande uit een kruisbasiliek in Neo-Gotische bouwtrant en een pastorie en parochiehuis in eclectische bouwtrant, ( ) beeldbepalend in het centrum van Hilversum'

6 Afb. 5. De spitsboogopeningen van het triforium, Afb. 6. Lancetvensters met gebrandschil Foto: auteur. derde ramen, Foto: auteur. Afb. 7. Interieur-overzicht van de Vituskerk, Afb.8. Zuidgevel van de Vituskerk, Foto: auteur. Foto: auteur

7 De katholieke kerkgemeenschap in Hilversum in de negentiende eeuw Toen het eind zestiende eeuw de katholieken verboden werd hun godsdienst openlijk te belijden, had dat tot gevolg dat zij hun kerkgebouwen kwijtraakten aan de protestanten. 7 In Hilversum was dat het geval met de Grote Kerk op de Kerkbrink, die sindsdien een hervormde kerk is. De katholieken konden hun godsdienst nog slechts uitoefenen in schuilkerken, gebouwen waarvan je aan de buitenkant niet zag dat het kerken waren. In Hilversum raakten de roomskatholieken na de scheuring met de oud-katholieken aan het begin van de achttiende eeuw bovendien hun schuilkerk kwijt, omdat deze in handen van de oud-katholieken bleef. 8 Verscheidene verzoeken aan de Gecommitteerde Raden in Den Haag voor de bouw van een eigen kerk werden geweigerd en pas in 1784 werd het de katholieken toegestaan een kerk aan de andere kant van het dorp te bouwen, mits "zorg werde gedragen, dat hetzelve gebouw naa geen kerk of publicq gebouw, maar naa een gewoon huis gelijke". 9 In 1786 werd een kerk in gebruik genomen die op de plaats stond van de huidige St. Vituskerk aan het toenmalige Veenend (de huidige Emmastraat), maar die een boerderijachtig uiterlijk had (afb. 9). Na de opheffing eind achttiende eeuw van het verbod op de katholieke eredienst kreeg de katholieke gemeenschap meer vrijheid en vanwege de groei van het aantal rooms-katholieke parochianen in Hilversum werd de kerk in 1853 aanzienlijk vergroot. 10 De kerk kreeg hierbij ook een nieuwe voorgevel, welke klassiek was vormgegeven, en die werd bekroond met een vierkante toren (afb. 10). De kerk werd met name door giften van welgestelde parochianen rijkelijk ingericht met onder andere een marmeren hoofdaltaar, zijaltaren, een communiebank, een orgel en schilderijen. 11 Het aantal parochianen bleef ook in de tweede helft van de negentiende eeuw groeien waardoor eind tachtiger jaren besloten werd tot de bouw van een geheel 7 Egbert Pelgrim, 'Huis met Historie. Cuypers en de gotiek', Hilversums Historisch Tijdschrift Eigen Perk (1993) nr. 1, p L.B. van der Stam (sam.), Honderd Jaar R.K. Sint-Vituskerk te Hilversum , Hilversum 1992, p. 9. De scheuring ontstond omdat de oud-katholieken, ook wel Jansenisten genoemd, de centrale macht van Rome en de paus afwezen. 9 Van der Stam 1992 (zie noot 8), pp De Gecommitteerde Raden waren bestuurlijke colleges die een deel van de taken van de Staten Generaal overnamen. 10 Van der Heijden 1917 (zie noot 1), pp Van der Heijden 1917 (zie noot 1), pp De schilderijen (o.a. een aantal kruiswegstaties) werden vervaardigd door de katholieke Hilversumse kunstschilder Anthonius Brouwer ( )

8 Afb. 9. De in 1786 in gebruik genomen kerk. Afb. 10. De in 1853 vernieuwde voorgevel Deze stond op de plaats van de huidige Vitus- van de voormalige kerk. Foto: Van der Stam kerk. Foto: Van der Stam 1992, p , p. 11. nieuwe rooms-katholieke kerk. 12 Hiervoor werd de architect Dr. P.J.H. Cuypers ingeschakeld. Pierre Cuypers als kerkenbouwer Dr. P.J.H. (Pierre) Cuypers was op dat moment één van de belangrijkste architecten, zo niet dé belangrijkste architect, van Nederland. Hoewel Cuypers tegenwoordig het meest bekend is als architect van het Rijksmuseum ( ) en het Centraal Station ( ), beide te Amsterdam, had hij daarvoor al een belangrijke reputatie opgebouwd in het bouwen van katholieke kerken. In het midden van de negentiende eeuw had Cuypers zich aangesloten bij de ideeën van Joseph Alberdingk Thijm ( ) die de vroeg-gotische bouwkunst als voorbeeld stelde voor de bouwkunst van zijn eigen tijd. 13 Cuypers, die lessen had gevolgd bij de Franse architect Eugène Emmanuel Viollet-Le-Duc ( ), 12 Van der Heijden 1917 (zie noot 1), p Andries Monna, 'De ideeën van J.A. Alberdingk Thijm en P.J.H. Cuypers over de neogotiek. Een stuk roomse dadendrang in de 19deeeuw', in: Jaarboek van het Katholiek Documentatiecentrum 3, Nijmegen 1973, p. 30. Alberdingk Thijm publiceerde in 1858 het boek De Heilige Linie, een soort handleiding voor de symbolische inrichting van een katholiek kerkgebouw

9 wilde de rationele beginselen van deze bouwkunst vooral in de kerkbouw toepassen. 14 Als rooms-katholiek vond Cuypers bovendien dat de gotische bouwkunst bij uitstek geschikt was voor de bouw van katholieke kerken omdat de bloeitijd van de christelijke kerk tijdens de gotiek had plaatsgevonden. Cuypers kreeg, mede door de invloed van Alberdingk Thijm, vele opdrachten tot het bouwen en restaureren van kerken. 15 Zijn gotische bouwstijl werd de stijl van het opbloeiende katholieke geloof. 16 Echter onder invloed van eigentijdse liturgische eisen en soms beperkte financiële middelen voldeed het gotische kerkinterieur met een diep koor, zijkapellen en koorhekken niet altijd meer en maakte het geleidelijk aan plaats voor een overzichtelijker kerkruimte met een centraliserende aanleg en vrij zicht op koor en hoofdaltaar. 17 Ook in Cuypers' werken was deze verandering zichtbaar. 18 De St. Catharinakerk te Eindhoven ( ) is een voorbeeld van een kerk gebouwd door Cuypers in vroeg-gotische stijl, wat niet alleen tot uitdrukking komt in het interieur, waar bijvoorbeeld de pijlervorm verwijst naar de dertiende-eeuwse kathedraal van Reims, maar ook in het exterieur, waar de zeventig meter hoge torens invloed tonen van de zuidertoren van de, eveneens dertiendeeeuwse, kathedraal van Chartres (afb ). 19 Afb. 11. St. Catharinakerk te Eindhoven, Afb. 12. Plattegrond St. Catharinakerk Foto: Wikimedia commons. Eindhoven. Foto: Website dbnl. 14 Monna 1973 (zie noot 13), p Monna 1973 (zie noot 13), p Deze stijl wordt veelal omschreven als neo-gotisch, maar dit is een algemene benaming die geen onderscheid maakt in regionale of tijdgebonden verschillen. 17 Krabbe 2007 (zie noot 3), p. 515 en Rosenberg 1972 (zie noot 2), p Krabbe 2007 (zie noot 3), p. 515 en Rosenberg 1972 (zie noot 2), p Zie nr. 45 in de oeuvrelijst van Cuypers in Berens 2007 (zie noot 4), pp en Rosenberg 1972 (zie noot 2), pp

10 Een voorbeeld van een latere kerk waarbij centraalbouw wordt gecombineerd met een kruisbasiliek is de H. Hart van Jezuskerk ('Vondelkerk') te Amsterdam ( ) (afb ). 20 Afb. 13. Vondelkerk te Amsterdam, Afb. 14. Plattegrond Vondelkerk te Amsterdam De toren is na een brand in 1904 Foto: Website dbnl. Herbouwd. Foto: Wikimedia commons. Architectuurtaal van de Vituskerk Gezien zijn reputatie als katholieke kerkenbouwer was het niet verwonderlijk dat het kerkbestuur in 1890 juist Cuypers vroeg om ontwerpen voor de nieuw te bouwen St. Vituskerk in Hilversum te maken. Bovendien had Cuypers al twee andere Vituskerken in het Gooi gebouwd, te weten de St. Vitus in Blaricum (ontwerp 1862, gebouwd 1871) en de St. Vitus in Bussum (ontwerp 1881, gebouwd door zijn zoon Joseph Cuypers in 1883), waardoor de contacten tussen parochie en architect mogelijk al bestonden. In eerste instantie werd, om financiële redenen, uitgegaan van een pastorie met kerk zonder toren, maar al snel verenigden enkele invloedrijke parochianen zich en werd er voldoende geld binnengehaald om ook de bouw van de toren te financieren. 21 In het ontwerp van de St. Vitus zijn veel gotische invloeden aanwezig, zoals de vlakke koorsluiting die naar Normandisch voorbeeld gemaakt is, de smalle lancetvensters die naar de Engelse gotiek verwijzen en het houten gewelf dat te- 20 Zie nr. 130 in de oeuvrelijst van Cuypers in Berens 2007 (zie noot 4), pp Van der Stam 1992 (zie noot 8), p

11 rug gaat op de St. Bavo te Haarlem ( )(afb ). 22 Door de plattegrond van de kerk met het brede schip en lange transept was er vanuit het grootste deel van de kerk een vrij uitzicht op het altaar, wat aansloot bij de eigentijdse liturgische eisen. In het interieur van de kerk is de christelijke symboliek veelvuldig doorgevoerd. Naast de kruisvorm van de kerk, die vanwege de ligging van het bouwterrein niet geheel oost-west georiënteerd kon worden, zijn verwijzingen naar het getal drie, dat verwijst naar de heilige drie-eenheid, op veel plaatsen aanwezig, zoals in de driedelige opstand, de driedelige lancetvensters en de driedeling van de toren (afb ). 23 Afb. 15. Houten stergewelf in de St. Bavo te Haarlem, Foto: Wikimedia Commons. Afb. 16. Houten stergewelf in de Vituskerk te Hilversum, Foto: auteur. 22 Rosenberg 1972 (zie noot 2), p. 46, en nr. 295 in de oeuvrelijst van Cuypers in Berens 2007 (zie noot 4), pp Volgens Rosenberg putte Cuypers bij de bouw van de Vituskerk (maar ook enkele andere kerken) uit een groot arsenaal van architectuur-historische motieven. De stijl wordt zowel door Rosenberg als in het oeuvre-overzicht omschreven als Cuypers' virtuoos eclecticisme. 23 Pelgrim 1993 (zie noot 7), pp Voor meer christelijke symboliek in de Vituskerk zie E.L. Hoffman-Klerkx, 'Cuypers' symbolische kerkarchitectuur', Tussen Vecht en Eem 11 (1981) nr. 2, mei 1981, pp

12 Afb. 17. De driedelige opstand, Afb. 18. Zijgevel van Vituskerk, ontwerptekening gezien vanuit het middenschip. van Pierre Cuypers. Foto: Egbert Pelgrim 1993, p. 31. Foto: Egbert Pelgrim 1993, p. 30. De toren van een kerk moest volgens Cuypers hoog zijn "om uit de verte de plaats der kerk aan te toonen" en "omdat de klokken het geluid in de verte over de woningen der gemeentenaren moesten verspreiden en hen ter kerke roepen". 24 De toren van de Vituskerk was (en is nog steeds) met een hoogte van 98 meter de op vier na hoogste kerktoren van Nederland. 25 In de ogen van L.J. van der Heijden stond de Vituskerk er na voltooiing "als de kathedraal van het Gooi". 26 Conclusie Nadat de (rooms-)katholieken in Hilversum enkele eeuwen noodgedwongen hadden volstaan met schuilkerken, kregen ze in de loop van de negentiende eeuw weer hun eigen kerk in de vorm van de eerste St. Vitus aan het Veenend. Het kerkje werd rijkelijk ingericht, al zag het er aan de buitenkant sober uit. Maar pas aan het begin van de negentiger jaren, met de door de beroemde architect Dr. Cuypers ontworpen nieuwe St. Vituskerk, kun je zeggen dat de katholieken in Hilversum hun plaats heroverd hadden. Of de parochianen alle (detail-)verwijzin- 24 Rosenberg 1972 (zie noot 2), pp De klokken werden overigens pas in 1909 in de toren geplaatst, zie Van der Stam 1992 (zie noot 8), p Wikipedia, Lijst van hoogste kerktorens in Nederland, < (13 december 2013). 26 Van der Heijden 1917 (zie noot 1), p

13 gen naar de gotiek en de christelijke symboliek van de kerk volledig doorzagen is de vraag, maar de kerk moet door haar bijna honderd meter hoge toren vanuit alle windrichtingen in Hilversum en ver daarbuiten zichtbaar zijn geweest. Daarmee stond de rooms-katholieke kerk in Hilversum definitief op de kaart en was de tijd van de schuilkerken voorgoed voorbij

14 Literatuurlijst Berens, Hetty (red.), P.J.H. Cuypers ( ). Het complete werk, Rotterdam Heijden, L.J. van der, Katholiek Hilversum voorheen en thans, Hilversum Hoffman-Klerkx, E.L., 'Cuypers' symbolische kerkarchitectuur', Tussen Vecht en Eem 11 (1981) nr. 2, mei 1981, pp Krabbe, C.P. en A. van der Woud (red.), 'De negentiende eeuw. De periode Godsdienst: de kerkbouw', in: Koos Bosma (red.), Bouwen in Nederland , Amsterdam/Zwolle 2007, pp Monna, Andries, 'De ideeën van J.A. Alberdingk Thijm en P.J.H. Cuypers over de neogotiek. Een stuk roomse dadendrang in de 19deeeuw', in: Jaarboek van het Katholiek Documentatiecentrum 3, Nijmegen 1973, pp Pelgrim, Egbert, 'Huis met Historie. Cuypers en de gotiek', Hilversums Historisch Tijdschrift Eigen Perk (1993) nr. 1, pp Rosenberg, H.P.R., De 19de-eeuwse kerkelijke bouwkunst in Nederland, 's-gravenhage Stam, L.B. van der (sam.), Honderd Jaar R.K. Sint-Vituskerk te Hilversum , Hilversum Overige bronnen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Uittreksel monumentnummers 22159, en Website monumentenregister, &cobjnr=22159&oorder=asc&clast=3&ofield=obj_rijksnummer&scompmonnr=522696&scom pmonname=&sstatus=&sprovincie=&sgemeente=&splaats=&sstraat=&shuisnummer=&spostcode =&sfunctie=&shoofdcategorie=&ssubcategorie=&somschrijving=&id=0&ofield=obj_rijksnumm ER# (20 november 2013). Lijst van afbeeldingen Afb. 1. St. Vituskerk te Hilversum, Foto: Streekarchief Gooi en Vechtstreek Hilversum (SAGV), Inventarisnummer SAGV (13 december 2013). Afb. 2. St. Vituskerk te Hilversum, Foto: Wikimedia commons (13 december 2013). Afb. 3. Anoniem, P.J.H. Cuypers. Foto: Wikimedia commons < (13 december 2013). Afb. 4. Plattegrond van de St. Vituskerk. Foto: Egbert Pelgrim 1993, p. 29. Afb. 5. De spitsboogopeningen van het triforium, Foto: auteur (14 september 2013). Afb. 6. Lancetvensters met gebrandschilderde ramen, Foto: auteur (14 september 2013). Afb. 7. Interieur-overzicht van de Vituskerk, Foto: auteur (14 september 2013). Afb. 8. Zuidgevel van de Vituskerk, Foto: auteur (30 november 2013). Afb. 9. De in 1786 in gebruik genomen kerk. Deze stond op de plaats van de huidige Vituskerk. Foto: Van der Stam 1992, p. 11. Afb. 10. De in 1853 vernieuwde voorgevel van de voormalige kerk. Foto: Van der Stam 1992, p

15 Afb. 11. St. Catharinakerk te Eindhoven, Foto: Wikimedia commons < (13 december 2013). Afb. 12. Plattegrond St. Catharinakerk Eindhoven. Foto: Chris Kolman e.a., Monumenten in Nederland. Noord Brabant, Zwolle 1997, Website dbnl < (13 december 2013). Afb. 13. Vondelkerk te Amsterdam, Toren herbouwd na brand in 1904 Foto: Wikimedia commons < (13 december 2013). Afb. 14. Plattegrond Vondelkerk te Amsterdam. Foto: Ronald Stenvert e.a., Monumenten in Nederland. Noord-Holland, Zwolle 2006, Website dbnl < (13 december 2013). Afb. 15. Houten stergewelf in de St. Bavo te Haarlem, Foto: Wikimedia Commons < jpg> (13 december 2013). Afb. 16. Houten stergewelf in de Vituskerk te Hilversum, Foto: auteur (14 september 2013). Afb. 17. De driedelige opstand, gezien vanuit het middenschip. Foto: Egbert Pelgrim 1993, p. 30. Afb. 18. Zijgevel van Vituskerk, ontwerptekening van Pierre Cuypers. Foto: Egbert Pelgrim 1993, p