N 2. najaar 2013 jaargang 10. magazine. een uitgave van staalbankiers. Rallyrijden is net schaken

Transcriptie

1 N 2 magazine najaar 2013 jaargang 10 een uitgave van staalbankiers Renger Guliker: Rallyrijden is net schaken

2 COLOFON op de omslag 2 najaar 2013 staalmagazine 3 Inhoud Staal Magazine verschijnt drie maal per jaar en wordt verspreid onder cliënten en relaties van Staalbankiers. Jaargang 10, nummer 2 Hoofdredacteur Angela Looyé Eindredacteur Maureen Land, Maters & Hermsen Redactieraad Van links naar rechts Nicole van de Hoeve, Linda van Hesse, Kosterus Wildschut, Maureen Land, Henrietta Smeekes en Angela Looyé. Niet op de foto: Erik Boelm. Vormgeving Achmea Creatieve Diensten BEELDREDACTIE Mascha Baarda en Stephan van den Burg, Maters & Hermsen Lithografie en drukwerk Schuttersmagazijn BV Indien u vragen heeft of informatie wilt over in Staal Magazine behandelde onderwerpen, dan kunt u contact opnemen met uw contactpersoon of Angela Looyé via telefoon nr (070) of angela.looye@staalbankiers.nl. Als u geen prijs stelt op het ontvangen van ons magazine dan kunt u dit aan uw contactpersoon doorgeven of schriftelijk aangeven bij: Staalbankiers, Postbus 327, 2501 CH Den Haag. 01 & 40 De droom van Renger Guliker Renger Guliker (72) houdt van auto s. Alleen van oude auto s want met nieuwe heeft hij niets. Hij rijdt ze dagelijks. "Deze BMW 2000 Coupé Sport is van het bouwjaar Ik ben de enige in Nederland die er nog mee rondrijdt", zegt Renger Guliker, terwijl hij de oldtimer over een hobbelige zandweg stuurt. Nee, dat is niet zonde. Een auto is gemaakt om mee te rijden. Zijn meest recente aanschaf is een BMW 2002 uit Eigenlijk mocht hij geen auto meer kopen van zijn vrouw, Maar ik was ongehoorzaam. Guliker heeft een stuk of vijftien oldtimers. En hij heeft ze stuk voor stuk tot de laatste schroef eigenhandig uit elkaar gehaald en weer in elkaar gezet. Dat deed hij als kind ook al met radio s. Met een auto opknappen, is hij zo n jaar tot anderhalf jaar zoet. Guliker werkt nog, hij is DGA van Gulikers Gas- en Oliehandel, een familiebedrijf in Putten met vijftig werknemers. Maar twee dagen per week is hij automonteur: Iedereen weet: dinsdag en woensdag zijn mijn vaste sleuteldagen. Dan repareert en reviseert hij zijn auto s en maakt ze klaar voor een Apk-keuring of een rally. Want daarvoor zijn de oldtimers bedoeld: om rallies mee te rijden. Dat doet Guliker zo n vijf of zes keer per jaar. Al meer dan vijftig jaar. >> Lees verder op pagina 40 Fotografie Ton Zonneveld Disclaimer Deze publicatie is uitsluitend bedoeld ter informatie en is geen aanbod noch een uit nodiging om een financieel instrument te kopen of te verkopen of om deel te nemen in een bepaalde beleggingstrategie. Elk voorbeeld gegeven in deze publicatie, geldt enkel ter nadere uitleg van het betreffende product. Aan deze voorbeelden kunnen geen rechten worden ontleend. Potentiële beleggers moeten zich bewust zijn van de risico s verbonden aan financiële instrumenten en moeten alleen overgaan tot een investeringsbeslissing met betrekking tot deze producten na voldoende beraad, in overleg met hun eigen adviseurs, waarbij in overweging moet worden genomen of deze producten passen binnen hun eigen risicoprofiel. Hoewel de in deze publicatie gestelde feiten en verstrekte opinies als juist worden verondersteld en zijn gebaseerd op betrouwbare bronnen, aanvaardt Staalbankiers geen enkele aansprakelijkheid voor enige schade in welke vorm dan ook, voortvloeiend uit het gebruik van deze publicatie of de inhoud daarvan. Staalbankiers wijst op de mogelijkheid dat bepaalde informatie in deze publicatie na verloop van tijd verouderd is. De waarde van uw beleggingen kan fluctueren. In het verleden behaalde resultaten bieden geen garantie voor de toekomst. Staalbankiers N.V., statutair ge vestigd te Den Haag aan de Lange Hout straat 8, 2511 CW, is ingeschreven bij de KvK Haaglanden onder nummer Staalbankiers is geregistreerd bij de Autoriteit Financiële markten ( te Amsterdam. Voor meer informatie over het toezicht op Staalbankiers N.V. kunt u bellen naar de toezichtlijn van de AFM Reproductie, geheel of gedeeltelijk, is slechts toegestaan na schriftelijke toestemming van Staalbankiers. Deze publicatie is vervaardigd op 26 augustus Staalbankiers Voorwoord Pierre Huurman Nieuws Gespot voor u Column Frits Wester Golfrubriek Vraagbaak Economie De vastgoedmarkt Goudzaken: 10 weetjes Financiën Investeren in kunst The behavior gap van Carl Richards Institutendesk: FNV Kiem belegt duurzaam Lifestyle De parkieten van Willie Dokter Zeilen geeft inzicht De ambities van Job Mink Het rally-leven van Renger Guliker KEERPUNT Leven en werken dichtbij de natuur GOEDE DOELEN VluchtelingenWerk Nederland 12 kunstexpert Vroeg modernen zijn een solide investering. Als een aandeel Koninklijke Olie. Bob Albricht, Feng-Chu Ma en Santino Melssen over investeren in een rustig bezit. 18 Wind & water Alleen op zee, één met de elementen. Dan is Michael Pilarczyk het gelukkigst. Ook Lars van den Berg leeft van de wind. Twee zeilers en hun schip. Beste lezer, editorial Kleurrijke vogels door Angela Looyé ziet de gemiddelde cliënt van Staal bankiers Hoe eruit?, wordt mij wel eens gevraagd. Natuurlijk wordt er dan geen foto verwacht, maar een per soons omschrijving. Kenmerken, beroep, leeftijd, levensfase en interesses. Het mooie is, er is geen gemiddelde cliënt van Staalbankiers. Ja, onze cliënten zijn vermogend. Dat is de grote gemene deler. Maar verder? Onze cliënten zijn divers en niet in een hokje te stoppen. Dat zie je terug op bijeenkomsten met cliënten en ook in Staal Magazine. Zo ook in deze editie. Op pagina 10 leest u bijvoorbeeld een inter view met Willie Dokter. Groot geworden als gehaktspecialist (bekend om de ambachtelijke hand gevormde gehaktballen), heeft hij zich na de verkoop van zijn bedrijf vol overgave gericht op zijn hobby: grasparkieten. Niet zonder succes. Met zijn bijzondere vogels heeft hij al meerdere prijzen gewonnen. Ik wil het beste bereiken en nog meer prijzen winnen met mijn vogels. Daar geniet ik van. Aan de andere kant van de wereld maken Bert Boerema en Marion Ermers zich op voor een grote reis met hun zeiljacht. Van Mexico, door de Stille Oceaan naar Frans Polynesië om uiteindelijk uit te komen in Nieuw-Zeeland. Een tocht vol uitdagingen, maar daar houden deze levensgenieters die overigens vanaf hun jacht gewoon doorwerken van. Het zijn mensen die van de platgetreden paden durven af te wijken en hun dromen najagen. Hun verhaal leest u op pagina 34. Het zijn zomaar twee voorbeelden van cliënten van Staalbankiers. Verschillende personen met hun eigen wensen, dromen en doelen. Met eigen lijk wel één grote overeenkomst. Ze gaan vol voor waar ze in geloven en waar hun hart ligt. Ze genieten van het leven, ieder op zijn of haar eigen manier. Zo zijn de cliënten van Staalbankiers. Geen grijze muizen. Eerder kleurrijke vogels. Ik wens u veel leesplezier! Angela Looyé is Hoofdredacteur van Staal Magazine P.S. Ideeën, vragen en/of opmerkingen over het magazine? Stuur ze naar redactie@staalbankiers.nl.

3 4 nieuws najaar 2013 staalmagazine 5 voorwoord Vertrouwen door Pierre Huurman In het eerste half jaar van 2013 hebben we meer nieuwe cliënten dan ooit tevoren in een half jaar mogen verwelkomen. Voor dit vertrouwen zijn wij u dankbaar. We hebben nieuwe cliënten, zoals GE Artesia cliënten, verwelkomd. Bestaande cliënten breidden in veel gevallen hun dienstverlening uit. Niets is mooier dan wanneer cliënten met wie we al langer een relatie hebben, verbondenheid met hun bank voelen. Dat is wederzijds. Echter, deze mooie ontwikkeling brengt ook verplichtingen met zich mee: het is nu aan ons om uw vertrouwen te bevestigen. Onze commerciële strategie is gebaseerd op drie pijlers. Allereerst willen we een betrokken bank zijn. Daarnaast willen we u graag goede adviezen geven. En natuurlijk is de manier waarop we uw vermogen beheren van het grootste belang. Het zit in onze genen om dat zo goed mogelijk voor u te willen doen. De toestroom aan cliënten zette ons in de afgelopen zomermaanden aan het denken. Waarom kiest u voor Staalbankiers en wat kunnen wij nog beter doen? Die vragen gaan we u in de tweede helft van dit jaar ook persoonlijk stellen, we roepen uw hulp in hier een antwoord op te krijgen. Dat hebben we ook bij onze cliënten van de Institutendesk gedaan, begin dit jaar. Zij waardeerden ons met een 8,6. In een tijd waarin de maatschappij zeer kritisch naar bankiers kijkt, is dit een prachtig resultaat. En juist nu éxtra waardevol, want voor alle collega s bij Staalbankiers geldt dat u de dagelijkse drijfveer bent. Uw waardering maakt dat wij plezier in ons werk hebben, bovendien is het ook de belangrijkste motor achter onze groei. Dit alles lijkt haaks te staan op de publieke opinie. De impopulariteit van ons beroep is inmiddels doorgedrongen tot de schoolbanken. Onze oudste kinderen hebben hun profielkeuze op de middelbare school gemaakt. Een economisch profiel werd hen afgeraden, waarbij een bankier als voorbeeld gold van wat natuurlijk niemand wil zijn. Dan is het toch goed te ervaren en te kunnen laten zien dat het bankiersvak nog leuk is. En dat collega s én cliënten hier heel anders tegenaan kijken, geheel afwijkend van de publieke opinie. Pierre Huurman is Directievoorzitter van Staalbankiers nieuwsbrief Wij houden u graag op de hoogte van ver anderingen bij Staalbankiers. Dat doen we met het Staal Magazine, op onze website en ook per met een nieuws brief. In deze nieuws brief, die zes keer per jaar zal ver schijnen, vindt u interessante informatie en achter gronden bij de actuali teiten. Wilt u op de mailinglist van de nieuws brief van Staal bankiers? Geef dit dan door aan uw bankier of stuur een mailtje met uw gegevens naar marketing@staalbankiers.nl. Institutendesk scoort 8,6 Persoonlijk, flexibel, enthousiast en oplossings gericht. Dat zijn de woorden die relaties het meest vinden passen bij de Staalbankiers Institu ten desk. De Instituten desk beheert ver mogens van onder andere verenigingen, stichtingen en charita tieve instellingen. Gemiddeld zijn de cliënten heel tevre den: ze geven als rapportcijfer een 8,6. Staal bankiers onderscheidt zich door de persoon lijke aandacht en door de kennis en nauw keurig heid van adviseurs. Dit zijn enkele uitkomsten van het online onder zoek onder relaties van de Staal bankiers Insti tuten desk. Meer informatie over dit onderzoek is te vinden op Rally voor VluchtelingenWerk Fotografie Marilène Dubois Cliënt TevredenheidsOnderzoek Staalbankiers 2013 Evalueren & verbeteren Staalbankiers gaat samen met extern bureau CustomerMatch een cliënt tevredenheidsonderzoek (CTO) uitvoeren bij een deel van haar relaties. Met de uit komsten van het onderzoek wil Staal bankiers de dienstverlening evalueren en verbeterpunten signaleren. Het onderzoek heeft drie doelen. Ten eerste: erachter komen in hoeverre cliënten tevreden zijn over de bank. En vooral ook waarom? Wat maakt dat ze tevreden zijn of juist niet? Deze informatie gebruikt Staalbankiers bij het vormgeven van de doel stellingen van Daarnaast moet het onderzoek verhelderen hoe cliënten in contact komen met Staalbankiers. Waarom zijn ze cliënt geworden? Een derde en laatste doel is inzicht krijgen in de wensen en behoeften van cliënten. Cliënten krijgen dit najaar per brief of een uitnodiging om mee te doen aan het onderzoek. De jaarlijkse Goede Doelen Rally van Staal bankiers vindt vrijdag 20 sep tem ber plaats. Een rally met klassieke en bij zondere auto's. Dit jaar wordt gereden voor Stichting Vluchte lingen Werk Nederland. Deze dag zullen er ook loten verkocht worden. De opbrengst komt honderd procent ten goede aan VluchtelingenWerk. Op pagina 28 leest u in een inter view met directeur Dorine Manson die zelf ook mee rijdt in deze rally - waar Vluchte lingenwerk voor staat. De start van de rally is op de Veluwe, bij Kasteel de Vanenburg in Putten. Onderweg is er een pitstop in Leersum en de finish is in Gelderland, bij Restaurant Het Koetshuis in Bennekom. De win naar van deze dag mag naar huis met een mooie Staalbankiers wisselbokaal. En verdient eeuwige roem. Meer informatie op Kijk mee met Om u meer mee te geven dan artikelen alleen is dit Staal Magazine op een paar pagina s verrijkt met Layar - aangeduid met bovenstaand icoon. Als dit icoon bij een artikel staat, zijn er filmpjes toegevoegd die u kunt bekijken via de Layar-app op uw smartphone. We nemen u bijvoorbeeld mee naar een scheepswerf (pagina 20). Dit moet u doen om de filmpjes te bekijken: Stap 1 Download de Layar-app voor android of iphone. Stap 2 Open Layar bij het artikel met het Layar-logo door uw spartphone boven de pagina te houden en druk op tap to view. Stap 3 Kijk, luister en lees verder. We horen graag wat u van deze verrijking vindt: redactie@staalbankiers.nl

4 6 Economie najaar 2013 staalmagazine 7 Vastgoedmarkt: Grillig, maar renderend Een ingestorte vastgoedmarkt in Zuid-Europa, aanzienlijk minder bouw in China en een verstopte woningmarkt in Nederland. Op het nieuws afgaand, zou u denken dat een belegging in vastgoed weinig rendement oplevert. Maar op de beurs deed vastgoed het in 2012 goed: ruim twintig procent winst. Dankzij verrassingen die u níet in de kranten leest. Tekst René Lamers i.s.m. Erik Boelm Illustratie Rhonald Blommestijn Het ligt niet aan u, hoor. De nieuwsberichten stemmen gewoon niet vrolijk. Neem de instortende vastgoedmarkt in China. Dit land haalde enkele jaren geleden nog dubbele groeicijfers. Steden schoten als paddenstoelen uit de grond om de toestroom van plattelandsmensen op te vangen. Er ontstond een welvarende stedelijke klasse, die in 2010 tweeëneenhalf keer meer te besteden had dan in Vooral langs de oostkust groeiden de steden explosief. Om u een idee te geven: in 2010 bouwde China evenveel als de complete woningvoorraad van Spanje. Vanuit communistische traditie, waarbij imposante productiecijfers tellen, bepalen de indrukwekkende bouwactiviteiten voor een groot deel de economische groeicijfers. Hoe meer bouwactiviteit, hoe sterker de Chinese groei. Ana listen vreesden een bouw-bubble, de huizen prijzen stegen namelijk wel heel sterk. In Shanghai met meer dan vijftig procent. Onbetaal baar voor de gewone Chinees. Die zou voor een woning in Beijing zesendertig gemiddelde jaarsalarissen moeten ophoesten. Ter vergelijking: een Nederlandse woning kost gemiddeld acht modale jaarsalarissen. Complete huizenblokken raken niet verkocht. In China staan nu spooksteden, zoals Ordos-Kangbashi in Binnen- Mongolië en Nieuw-Zhengzhou in Henan. De Chinese overheid heeft maatregelen genomen tegen oververhitting: huizenkopers moeten een grotere aanbetaling doen. Wie z n huis binnen vijf jaar weer verkoopt, moet be lasting betalen. Ook is de rente verhoogd en zijn voor buitenlandse investeerders be perkingen ingesteld. In totaal daalde de economische groei daarmee tot slechts zeven procent. De vrees voor een bubble is inmiddels verdwenen. De vastgoedmarkt trekt zelfs aan. Niet door mega-investeringen, maar door urbanisatie en loonstijging. Chinese verzekerings maatschap pijen hebben weer meer ruimte voor investe ringen. De markt is meer solide, transparanter, de banken zijn gezonder en de gebouwen zijn van betere kwaliteit. De vraag rijst of de dubbele groeicijfers van de Chinese economie niet kunst matig opgedreven waren door de explosieve bouw. Leegstand Nog steeds niet goed gaat het op de Zuid- Europese vastgoedmarkt, waar in 2011 de Europese crisis losbarstte. De huidige situatie is niet veel beter, maar er is wel sprake van enige rust. In een onderzoek van accountantskantoor PwC beoordelen vijfhonderd ondervraagde professionals uit de vastgoedmarkt Zuid-Europa echter nog als financiële no-go-area. Over de rest van Europa zijn ze positiever gestemd nu het uiteenvallen van de eurozone is uit gebleven. Vooral Duitse banken bloeden door de pro blemen in Zuid-Europa: die hebben alleen al in Spanje voor 107 miljard euro aan investeringen uitstaan. Ook op de Nederlandse kantoren markt, waarin ze flink hadden geïnvesteerd, verliezen ze momenteel. Oorzaak is de grote leegstand. Wanneer u meerekent dat veel huur contracten nog moeten aflopen, zou sprake zijn van ruim een kwart leegstand. Mogelijk dat Duitse banken iets kunnen terugwinnen uit de verkoop van hypotheken in Neder land, omdat zij tegen lagere rentes en aantrekkelijker voor waarden hypotheken kunnen aanbieden. Een consortium van zo n twintig Duitse banken zou hiervoor al interesse hebben. Rendement Uit zulke grillige markten is weinig positiefs te verwachten. Toch boekte de beursgenoteerde beleggingscategorie vastgoed in 2012 een rendement van ruim twintig procent. Al enkele jaren

5 8 najaar 2013 staalmagazine 9 zijn de rendementscijfers van deze beleggingscategorie goed. Uiteraard biedt dit geen garanties voor de toekomst. Vastgoed is één van de beleggingscategorieën binnen de portefeuilles die Staalbankiers beheert volgens het Multi Asset Optimalisatie -principe. Staalbankiers belegt daarbij in een afgewogen verhouding in zestien verschillende categorieën. Een team bij Staalbankiers weegt die verhouding elk kwartaal opnieuw, op basis van risico s (volatiliteit), verwevenheid of correlatie met andere catego rieën, marktkapitalisatie (omvang van de categorie ten opzichte van de totale markt) en de verwachting van de markt ten aanzien van het toekomstige rendement. Dus óók factoren die niet het nieuws halen. Metropolen Zoals de Amerikaanse vastgoedmarkt. Die lag in 2006 aan de basis van de hypotheekcrisis, waaruit de kredietcrisis en de huidige economische crisis voortkomen. Werkloos geraakte Amerikanen konden de hypotheek op hun huis niet meer betalen, waardoor banken onvoldoende tegoeden hadden. De huizenprijzen daalden met gemiddeld vijfendertig procent. Door hernieuwde economische groei in de VS trekt de vastgoedmarkt echter weer aan. Sinds afgelopen maart stijgt het aantal huizenverkopen in de VS, in mei zelfs tot het hoogste aantal in drie jaar. De VS zijn er afgelopen jaren in geslaagd de economie te stimuleren door hun schulden te exporteren. Ze drukten geld bij om de consumptie te bevorderen en de balans te verbeteren. De rente is momenteel laag. Kredietbeoordelaar Moody s verwacht dat de huizenprijzen dit jaar met 7,5 procent zullen stijgen. De National Association of Realtors voorziet prijsstijgingen in negentig procent van de honderdvijftig metropolen; in SilliconValley, Phoenix, Atlanta en Reno meer dan dertig procent. Een enkele econoom vermoedt een kleine bubble in de Amerikaanse huizenmarkt. De korte opleving zou de voorbode zijn van een verdere ineen storting en problemen veroorzaakt door een stijging van de huizenprijzen. Maar over het algemeen wordt uitgegaan van een werkelijke verbetering, een nieuwe crash wordt niet verwacht. Een andere groeimarkt vormen de Duitse steden. De Duitse economie groeit (0,3 procent), waar de eurozone als geheel licht krimpt. De rente ligt er een half procent lager dan in Nederland. De nationale schuld is laag, doordat eigen woningbezit in Duitsland nog gering is. De huur prijzen naderen echter de koopprijzen en Staalbankiers vaart bij beleggings beslissingen niet op headlines in het nieuws het aantal koophuizen neemt toe. De grote steden trekken investeringen aan, omdat mensen willen wonen waar de economische activiteit is. In de lijst van meest aantrekkelijke Europese steden van het Britse adviesbureau CBRE Group staat München op dit moment op de tweede plek, onder Londen. Berlijn volgt op een derde plek, Hamburg staat zevende, Frankfurt achtste. Vluchthaven Ook de Scandinavische vastgoedmarkt doet het goed. Scandinavië is een vluchthaven voor het in crisis gedompelde Europa. Lage rente, lage werkloosheid, stabiele economische groei; allemaal aantrekkelijke factoren. Geen euro-ballast en ook nog - rond Noorwegen - grote aardolievelden. Die groei in investeringen leidde tot aanzienlijke prijsstijgingen voor huizen: in Noorwegen dertig procent sinds 2006, in Zweden iets minder, maar vergelijkbaar. Het eigen woningbezit neemt snel toe. In Zweden is dat al tweederde van de huizenmarkt. De forse prijsstijgingen veroorzaakten eind 2011 de vrees voor een vastgoed-bubble. Spaanse toestanden, werd al gezegd. De huizenprijzen lagen fors boven de reële waarde en de schuld per huishouden groeide. Door afnemende export als gevolg van de crisis in Europa, daalde ook nog de eco nomische groei. De waardestijging van de Zweedse en de Noorse kroon hielp daarbij niet. De rente is echter nog steeds laag, de economie groeit weer en de nationale schuld (veertig procent) en het begrotingstekort (1 à 1,6 procent) vallen nog mee. De huizenprijzen stegen dit jaar weer licht. Recente ontwikkelingen De situaties in China, de VS en Scandinavië illustreren hoe genuanceerd en complex economische markten kunnen zijn. Het rendement op vastgoed is in de eerste helft van 2013 circa nul procent. De eerste maanden van het jaar werd de stijgende lijn van 2012 nog voortgezet, maar vooral door de aangekondigde terugtrekkende Amerikaanse overheid is de rente op de kapitaalmarkt gestegen, met zo n 0,5 procent. De vastgoed- en de kapitaalmarkten zijn sterk met elkaar verweven, kennen een hoge correlatie : gaat de rente omhoog, dan trekken beleggers zich terug uit de vastgoedmarkt, en omgekeerd. Velen verkochten daarom begin juni hun beursgenoteerde vastgoed. Staalbankiers vaart bij het nemen van beleggingsbeslissingen in de Multi Asset portefeuille niet op headlines in het nieuws. We beheren portefeuilles voor namelijk vanuit het oogpunt van risico. Te vaak zijn er onvoorziene verrassingen, waarop we weinig tot geen invloed hebben. Door het ver mogen te spreiden over meerdere beleggings categorieën, lukte het de afgelopen jaren een goed en gedegen rendement te behalen met de Multi Asset-portefeuilles. Deze spreiding is de belangrijkste reden voor Staalbankiers om ook in deze mindere tijden voor vastgoed in deze categorie te blijven beleggen. Het maakt deel uit van het totale beleggingsspectrum waarnaar ze kijkt. Door het specifieke risicobeeld en de samenhang met de overige categorieën, zorgt de combinatie van vastgoed met die andere cate gorieën op lange termijn voor een hoger rende ment dan bij een traditionele portefeuille met obligaties en aandelen. uitgelicht: Maatschappen De maatschappen van Staalbankiers die vooral in de woning markt voor starters actief zijn (woningprijs euro), zien momenteel negatieve rendementscijfers. Zij voelen de vastgelopen woningmarkt. Er is veel minder doorstroming, waardoor de starterswoningen bij verkoop ook minder opleveren en langer te koop staan dan voorheen. Ook is de verkoop van woningcomplexen nagenoeg stil gevallen, met alle gevolgen voor de prijs. De negatieve waardeontwikkeling zorgt dan ook voor tegenvallende resultaten van de maatschappen. Positieve ontwikkelingen zijn de gunstige markt voor verhuur van leegkomende woningen en de ruimere mogelijkheden bij de jaarlijkse huurverhogingsronde. De maatschappen hebben in principe een vaste looptijd, maar kunnen worden verlengd. De meeste maatschappen besluiten momen teel tot verlenging, in de hoop dat de markt de komende jaren weer aantrekt. Grootste zorg bij verlenging is de herfinanciering van de lopende leningen. Het is al lang geen automatisme meer dat banken aan verlenging van de lening kunnen of willen meewerken. Doen ze dit toch, dan is het vaak tegen strengere condities. Het alternatief (gedwongen liquidatie of overname van het vastgoed door de bank) beginnen we echter ook te zien op de Nederlandse markt.

6 10 lifestyle najaar 2013 staalmagazine 11 Ronde pluim Na de verkoop van zijn eigen zaak vijftien jaar geleden, was het tijd voor iets heel anders. Willie Dokter (65) gooide zijn ziel en zaligheid in het houden en kweken van grasparkieten. Het is voor mij pure ontspanning. Dromen najagen Mensen die met hun passie bezig zijn en hun dromen verwezenlijken. Dat spreekt ons als Staalbankiers aan. Niet voor niets is onze pay-off Want je leeft maar één keer. Tekst Hilde Duyx Fotografie An-Sofie Kesteleyn Ik heb altijd veel van dieren gehouden. Konijnen, kippen, parkieten, noem maar op, het liep en vloog vroeger bij ons rond. Maar toen ik mijn eigen zaak in gehaktballen en snacks startte, verdween die liefde naar de achtergrond. Ik heb heel lang heel hard gewerkt. Tot vijftien jaar geleden, toen ik besloot om mijn zaak te verkopen. Dat had meer dere redenen. Nieuwe regelgeving die het voor mij als ondernemer minder plezierig maakte. En grote afnemers die steeds meer voor mij de dienst wilden uitmaken. Ik was vijftig en er wel klaar mee. Ik wilde van het leven gaan genieten. Het verkopen van de zaak is het beste dat ik ooit heb gedaan. Kampioen Stilzitten kan ik niet. Dus al snel besloot ik om een oude hobby op te pakken: het houden en kweken van grasparkieten. Al snel kende ik overal kwekers en reisde ik de hele wereld rond om vogels te kopen of uit te wisselen. Ik bezocht shows en werd op een gegeven moment Europees kampioen met mijn vogels en twee keer Nederlands kampioen. Het ideaal is om een parkiet te kweken met een mooie ronde pluim op zijn hoofdje. En dat is helemaal niet gemakkelijk. Je moet op de bloedlijn letten, op erfelijkheid, je moet goed weten welke parkieten je bij elkaar moet zetten om te paren, en ga zo maar door. Daarmee bezig zijn, is voor mij pure ontspanning. De vogels hebben me heel veel gebracht. Vriendschappen, leuke contacten en mooie reizen, maar ook rust. Ik vind dat de wereld op z n kop staat nu, maar als ik met de parkieten bezig ben, kan ik me daar niet druk over maken. Ik zit dan in mijn eigen wereld. Laat ze allemaal hun gang maar gaan, dat idee. Ik doe het ook niet voor het geld, het heeft niets zakelijks. Maar ambi tieus ben ik wel. Ik wil het beste bereiken en nog meer prijzen winnen met mijn vogels. Daar geniet ik van. Zonder doel in het leven is er niets meer aan tenslotte.

7 12 financiën najaar 2013 staalmagazine 13 Een rustig bezit Als investering kan kunst meestal niet concurreren met aandelen of onroerend goed. Dat is ook niet de enige reden waarom je kunst aanschaft, zeggen drie deskundigen. Kunst koop je voor het kijkgenot, het geeft kleur aan je leven. Tekst Saskia Klaassen Fotografie Mark Prins Plotseling veranderde het publiek bij de veilingen van Chinese en Japanse kunst van Sotheby s. Het was eind jaren negentig, herin nert Feng-Chun Ma zich, die indertijd werkte als hoofd Chinese en Japanse kunst en verant woor de lijk was voor alle veilingen van het veilinghuis. Kwamen er voorheen voornamelijk westerse kopers, nu kwam de be langstelling vooral uit China. Nieuwe rijken zorgden voor een stijging van de vraag, vooral kunst vervaardigd voor het keizerlijk hof, met name porselein. Chinese kunst is sindsdien booming. Feng-Chun Ma verruilde haar baan bij Sotheby s voor een eigen adviespraktijk voor aan- en verkoop van kunst. Met haar Chinese wortels en kennis van de taal heeft ze toegang tot zowel de westerse als Chinese markt. Waar de vraag van de westerse kopers als gevolg van de crisis afnam, groeide die aan de andere kant van de wereld explosief. Een ontwikkeling waar andere kunsthandelaars jaloers op zijn. Ze weet precies waar de Chinese klant naar zoekt. Niet het blauwwitte exportporselein, maar juist de kunst die de Chinese keizers voor het hof lieten maken. Door de groei van de economie kwam er meer interesse in de eigen identiteit en cultuur. Dat zorgde voor een prijsstijging, weet de art consultant. In China is voor bijna alles een markt, van porselein tot lakwerk, bronzen, jade voorwerpen en schilderijen. Feng-Chun Ma adviseert verzamelaars bij de aankoop van kunst. Ik woon alle grote internationale veilingen bij. Regelmatig vraagt een klant me om een object te bekijken en er eventueel op te bieden als dit authentiek is en in goede staat. Recordprijzen Daarin onderscheidt haar werk zich niet veel van dat van Bob Albricht. In zijn galerie in Oosterbeek hangen tussen de honderd tot honderdvijftig schilderijen, voornamelijk uit de negentiende en begin twintigste eeuw. Ook Albricht heeft een uitgebreid netwerk van verzamelaars en neemt deel aan grote kunstbeurzen. Daarnaast organiseert hij in Oosterbeek maximaal drie exposities per jaar over verschillende kunstenaars en stromingen uit deze periode. Boeiend vindt hij zelf de opkomst van het modernisme, met schilders als Kees van Dongen, Piet Mondriaan en Jan Sluijters. In navolging van Vincent van Gogh veranderden zij in tien, vijftien jaar tijd de schilderkunst ingrijpend. Bob Albricht omschrijft kunst als een rustig bezit. Je moet er volgens hem van genieten, Kunst koop je voor het kijkgenot, de levensvreugde, het geeft kleur aan je leven. De waarde van schilderkunst uit de negentiende en begin twintigste eeuw is volgens hem al jaren constant. Het is een solide investering, er wordt niet mee gespeculeerd. Vergelijkbaar met een aandeel Koninklijke Olie. Dat is anders met hedendaagse kunst. Hij raadt het kopen van kunst puur als beleggings object af. Er is geen jaarlijks dividend of rendement zoals met aandelen en onroerend goed. Hooguit kan een verzamelaar zijn topwerken uitlenen aan musea en er zo een be loning in natura voor krijgen, zoals een publi catie in een tentoonstellingscatalogus en een etiket op de achterzijde van het kunstwerk. Er is alleen Over Feng-Chun Ma Feng-Chun Ma studeerde kunstgeschiedenis en archeologie van Oost-Azië aan de Universiteit van Amsterdam. Ze werkte zes jaar bij Christie s, en werd daarna hoofd Chinese en Japanse kunst bij Sotheby s. Vanaf 2003 ging ze verder als zelfstandig consultant. Als kind al bezocht Feng-Chun Ma regelmatig China. Als ik in de jaren tachtig zei dat ik kunstgeschiedenis van Oost- Azië studeerde, werd ik meewarig aangekeken. Techniek en medicijnen, dat was nuttig. Maar kunst? Wat een verschil met nu. rendement mogelijk bij de verkoop van een werk. Veel kunststromingen zijn bovendien aan mode onderhevig, is de ervaring van Bob Albricht. Zo is de jongste generatie verzame laars momenteel erg geïnteresseerd in naoor logse meesters. Cobra, Zero en Popart doen het heel goed. Dat is zeker niet altijd zo geweest. Heeft zijn galerie last van de crisis? Ja en nee. Veel Nederlandse relaties kopen minder, ze zijn behoudend en sparen liever. Maar op internationale veilingen zie ik dat er nog steeds recordprijzen worden betaald. Ook voor Nederlandse meesters als Van Gogh en Mondriaan. Albricht staat jaarlijks op PAN in Amsterdam en de internationale kunstbeurs TEFAF in Maastricht. Met name dat laatste beschouwt hij als een kwaliteitskeurmerk. Een onafhankelijke internationale keuringscommissie beoordeelt een handelaar op deskundigheid en onderzoekt de kwaliteit van de aangeboden kunst nauw gezet. Logisch, want op de internationale beurs in Maastricht komen de vermogenden van de wereld af. Bezoek veilingen, houd objecten vast en lees veel over kunst Feng-Chun Ma Een vervalsing kopen, dat is voor iedere verzamelaar de grote angst. Volgens Santino Melssen hoef je daar bij glaskunstenaar René Lalique (1860 tot 1945) niet zo snel bang voor te zijn. Al het werk van deze art nouveau-kunstenaar is grondig gedocumenteerd. Melssen startte enkele jaren geleden met Lalique-deskundige Benjamin Janssens een museum annex galerie rond de Franse glaskunstenaar in het Gelderse Doesburg. Sindsdien bezochten zestienduizend mensen de tentoonstellingen die het museum organiseerde. Bezoekers kunnen een glaswerk of sieraad kopen volgens een bijzondere constructie. Voor gereduceerde prijs schaffen ze bij de Lalique galerie een

8 14 najaar 2013 staalmagazine 15 euro. Hoe beperkter het aanbod, hoe verder de prijs omhoog gaat. Goed adres Hebben de deskundigen nog tips voor de beginnende ver zamelaar? Feng-Chun Ma: Ga niet meteen te specialistisch, begin wat breder. Be zoek veel veilingen, houd objecten vast op kijkdagen en lees veel zodat je de kunst tegen de histo rische achtergrond leert plaatsen. En wees alert op vervalsing, want vijftig procent van wat er nu wordt aangeboden is niet echt. Veel zien, dat is ook het advies van Bob Albricht. Bezoek beurzen, spreek met handelaren, lees over kunst. Snel kopen is een beginnersfout. Je gaat dan te veel af op je primaire reactie. Albrecht: Verzamelen vraagt om inleving in de kunstwereld. Je moet de markt lezen. Begrijpen waarom het ene kunstwerk meer waard is dan het andere. Elf miljoen euro voor een Mondriaan lijkt veel, maar als je weet dat er zelden zo n schilderij op een veiling wordt aangeboden is dat helemaal niet veel. Een ander advies: koop op een goed adres. Een betrouwbare kunsthandel is een betere garantie dan een veiling. Die is namelijk niet verplicht om te vermelden dat een werk gerestaureerd is of andere onvolkomenheden heeft. Over Santino Melssen Historicus Santino Melssen leerde René Lalique later waarderen dan zijn partner Benjamin Janssens. Die was als kleine jongen al gefascineerd door een afbeelding van een vaas van de glaskunstenaar. Samen startten ze Société Musée Lalique Pays-Bas. Janssens schreef een studie over het werk van de juwelen- en glaskunstenaar, Microcosmos, en adviseert regelmatig bij veilingen. Bijvoorbeeld bij de verkoop van een vaas in London. Een authentiek exemplaar, maar er was wel een stukje van de rand afgeslepen. Dat heeft zijn weerslag op de prijs, ook al is een bedrag van 38 duizend pond voor een vaas nog steeds heel behoorlijk. Verzamelen vraagt om inleving in de kunst wereld Bob Albricht Hoe beperkter het aanbod, hoe verder de prijs omhoog gaat Santino Melssen Over Bob Albricht Bob Albricht nam in de jaren negentig na een studie kunstgeschiedenis de kunsthandel van zijn vader over. Zijn specialisme was toen al schilderkunst van de (eind) negentiende en begin twintigste eeuw. Tevens is hij Registertaxateur negentiende eeuwse kunst. Hij groeide letterlijk op tussen de kunstwerken, zag thuis bijvoorbeeld twaalf schilderijen en tekeningen van Van Gogh voorbij komen. Ik werd aangestoken door het virus, mijn liefde voor deze periode kreeg ik met de paplepel in gegoten. object aan in ruil voor een bruikleen aan het museum. Negentig procent van de collectie wordt internationaal verkocht, maar blijft op deze manier in Nederland. Hoe lager de prijs, hoe langer de bruikleenperiode. Dat wil niet zeggen dat kopers er niet eerst thuis van mogen genieten. En als je na afloop van de bruik leenperiode wilt verkopen, is het werk waarschijnlijk een stuk meer waard. Broche Volgens Santino Melssen zijn er wereldwijd maar twaalf partijen die Lalique op niveau verhandelen. Musée Lalique in Doesburg is daar één van. Sinds de Tweede Wereldoorlog is de prijs alleen maar gestegen. Trends kregen op Lalique geen grip, stelt de deskundige. Hij is nog nooit uit geweest. In de schilderkunst heb je modes, voor een Lalique geldt dat niet. Glazen, die de kunstenaar in serie ontwierp, gingen bij Christie s onder de hamer voor 22 duizend pond. Bij de galerie betaalt de verzamelaar slechts euro voor eenzelfde glas. Maar dan moet hij bereid zijn het werk langdurig in bruikleen te geven. Lalique wordt zelfs beter verkocht sinds de crisis, stelt Melssen. Met name de juwelen zijn heel gewild. Onlangs werd een broche in Lissabon getaxeerd op 66 miljoen

9 lifestyle 16 najaar 2013 staalmagazine 17 Gespot voor u! In deze rubriek aandacht voor bedrijven en interessante initiatieven van cliënten van Staalbankiers. Investeren in de moderne vrouw Succesvol investeren, hoe doe je dat? Vraag het eens aan Henk Bredewoud, eigenaar van Participatie Into Business b.v. Bredewoud investeert in diverse nieuwe bedrijven die producten maken voor de moderne vrouw. Ook al worden in de huidige economie veel uitgaven achterwege gelaten, vrouwen willen zich goed en mooi blijven voelen. Ze zullen dus altijd bereid blijven om geld uit te geven aan cosme tica, schoonheid en welzijn. Daarbij is een goede prijs-kwaliteit verhouding belangrijk, maar met name de beleving en het gevoel over het product moet goed zijn. Die gedachte legde Henk tot nu toe geen windeieren. Participatie Into Business b.v. is onder meer betrokken bij de Benelux tak van het succesvolle Inglot Cosmetics, een wereldwijd actieve cosmeticalijn die zich inzet om producten van hoge kwaliteit te maken tegen billijke prijzen. Andere succesvolle ondernemingen waarin Henk inves teert zijn The Waxbar (klinieken voor waxbehandeling) en Californian lifestyle bodyfashion Royal Lounge Junky. Wat is zijn winnende formule? Kort gezegd: eenvoudig ondernemen. Bij investeren, laat ik me vooral leiden door gevoel. Meer weten? www. thewaxbar.nl, of Gezocht: groen kapitaal Investeren in duurzame projecten is makkelijker gezegd dan gedaan. Want hoe vind je het beste idee, met een initiatiefnemer waarbij je een goed gevoel hebt? De website biedt uitkomst. Hier kunnen bedrijven en particulieren geld investeren (startbedrag: 1 euro) in de meest uiteenlopende duurzame initiatieven van beginnende ondernemers. De bedrijven presenteren hun projecten door middel van filmpjes en tekst, en bezoekers kunnen gemakkelijk zien of anderen ook al in een project hebben geïnvesteerd. Nieuwe commissaris nodig? Organisaties vinden een Commissaris, Toezichthouder of Raad van Advieslid (CTA) vaak via het eigen netwerk; dat lijkt wel zo snel en gemakkelijk. Maar het heeft zijn beperkingen, zegt Gerben van der Werf van het Amsterdamse bedrijf People Meet People. Ondernemers kunnen tegen woordig net zo snel en gemakkelijk op een veel transparanter en objectievere manier kandidaten vinden. En dat is juist zo belangrijk bij het aantrekken van een CTA. Deze persoon moet immers kritisch zijn en in het belang van alle stakeholders kunnen handelen. Nu is er de website PMP Supervisor, waar instellingen snel én heel gericht op zoek kunnen naar een geschikte CTA door het inzien van anonieme profielen. Hierin staat niet alleen de werkervaring van kandidaten, maar ook persoon lijkheids kenmerken. De profielen zijn van tevoren door People Meet People gecheckt. PMP Supervisor helpt bij het vinden van geschikte kandidaten en stapt daarna uit het proces. De persoonlijke kennismaking en keuze voor een kandidaat is dus helemaal in handen van de zoekende partij. Sinds de start van de site, hebben zeven instellingen via ons een nieuwe CTA ge vonden., vertelt Gerben. We zijn trots op deze mooie start, het blijkt dat het goed werkt. Meer weten? Kijk op De site heeft al veel ondernemers en investeerders geholpen, vertelt Laura Rooseboom, een van de initiatiefnemers van oneplanet crowd.nl. Het succes komt vooral door het feit dat er aansprekende projecten op de site staan. Bijvoorbeeld de landelijke online verkoop van biologische groenten of de ont wik keling van een biologisch afbreekbare golfbal. En investeerders kunnen vaak zelf profiteren van het project waaraan ze hebben bijgedragen. Zo komt er een mogelijkheid om mede-eigenaar te worden van een aantal zonnepanelen en ook energie van die pa nelen te ontvangen. Zonder dat die panelen in je achtertuin staan. Gerben van der Werf

10 18 najaar 2013 staalmagazine 19 Zeilen geeft inzicht Golven Anders verkoop je toch gewoon de boot? Deze mannen nooit. De liefde voor het zeilen, de zee en de boot zit te diep. Michael Pilarczyk (43) zeilde elke zomer al een paar maanden. Toen de dj/presentator zijn media bedrijf verkocht, vertoefde hij twee jaar op zee om de accu weer op te laden. Ik vind het heer lijk om alleen op het water te zijn. Tekst Ellen Weber Fotografie Kim Brink van zeven meter hoog, de windsnelheid loopt op tot windkracht tien. Ik vaar door de Golf van Biskaje met mijn kleinste zeil. Op een ge geven moment wen je aan die ruwe zee. Banger was ik op de Mid del landse Zee, tussen Sicilië en Sardi nië. Een week lang was er al onweer voorspeld, maar gebeurde er niets. Die nacht, het was wind stil, kwam t wel. Op zee kun je ver kijken, boven Frankrijk zie ik blik semflitsen. Dan slaat de bliksem in, een paar meter naast me. Ik trek mijn zwem vest aan en zet de brand blusser klaar. Gelukkig gaat het goed. Een lange reis vergt veel van jezelf; in elke situatie moet je je zien te redden. Gaat er iets stuk, dan moet je improviseren; er zijn geen win kels midden op zee. Soms varen er vrienden mee of mijn vriendin, maar ik vind het heerlijk om alleen op het water te zijn. Toen ik mijn media bedrijf verkocht, heb ik twee jaar gevaren. Na 22 jaar keihard werken was mijn accu leeg. Weken lang heb ik aan niets gedacht, ik was alleen maar bezig met het weer en de wind. Dat geeft een enorme rust. Zeilen geeft inzicht. Iedereen is bezig met geld verdienen; meer is nooit genoeg. Aan boord schrijf ik een roman. De hoofd persoon ver liest veel geld op de beurs - zoals mijzelf ook ooit is overkomen en komt erachter dat hij zijn zieke vrouw niet kan redden, met al het geld dat hij bezit. Begrijp me niet verkeerd: het is heerlijk om in een Porsche te kunnen rijden, maar geld is niet zaligmakend. Al zeilend tussen Rusland en Turkije heb ik ontdekt dat je met weinig middelen veel levenservaring kunt opdoen. De mensen die je onderweg ontmoet, de plekken die je aandoet. Dat is pas echt rijkdom. Over het schip Naam: Frangipani Type: Zeiljacht Bouwjaar: 1996, Hindeloopen Lengte: 16 meter Ligplaats: Barcelona Perfecte dag: 25 graden Celsius, halve wind, windkracht 4/5.

11 najaar 2013 staalmagazine 21 Ik leef van de wind column Niets doen door Frits Wester Lars van den Berg (43) verkocht zijn werf en leefde samen met zijn gezin vijftien maanden in zijn eigen Breehorn. Mijn jongste dochter heeft aan boord leren lopen. Daarna kocht hij zijn bedrijf in het Friese Woudsend weer terug. Tekst Ellen Weber Fotografie An-Sofie Kesteleyn jaar geleden begon mijn vader met bootjes bouwen, in 1993 nam ik de zaak over. Na ruim tien Vijftig jaar vond ik het niet zo leuk meer. Ik ging ten onder aan mijn eigen succes: ik ben niet zo n manager, ik verwezenlijk liever dromen. Ik verkocht de werf, bouwde mijn eigen Breehorn en maakte samen met mijn vrouw en twee dochters, toen anderhalf en drie jaar oud, een rondje Atlan tisch. Vijftien maanden waren we met ons eigen huisje onder weg, langs Puerto Rico, de Bahama s en de oostkust van Amerika. Kinderen steken zoveel op aan boord. Ze leren van de natuur, dat je een vis dood moet maken voordat je m opeet. Doordat ze hebben gezien dat Kaapverdianen met zijn allen in een busje stappen, beseffen ze dat het niet vanzelfsprekend is dat wij twee auto s hebben. Engels en Spaans hebben ze opgepikt. En dan die geschiedenis, waar je door heen vaart. In Zuid- Engeland stuit je op Captain Drake, een piraat die land moest veroveren voor de Engelsen. Overal in het Caribisch gebied vaar je door passages met zijn naam. En wat te denken van de palmbomen? Die groeiden oor spronkelijk niet in de Carib, maar zijn meegenomen door Captain Cook, die tijdens het foerageren iets te eten wilde hebben. In 2011 ging Breehorn failliet, toen kocht ik mijn bedrijf weer terug. Vroeger ging de verkoop van luxe boten als een speer, maar kon ik niet voldoende gekwalificeerd per soneel vinden om de vraag aan te kunnen. Door de crisis verkoop ik minder zeiljachten; ik heb nog maar elf man in dienst. Het fijne is dat ik daardoor minder de manager hoef te spelen. Naast het bouwen van nieuwe zeiljachten, knappen we zeilboten op, maken we polyester motorboten en betimmeren we schepen die naar windmolenparken varen. Kortom: ik leef van de wind. Over het schip Naam: Laaxum Type: Breehorn 41 Bouwjaar: 2007 Aantal manuren bouw: Lengte: 12,4 meter Ligplaats: Woudsend Op het moment dat ik deze column schrijf, zit ik in de kuip van mijn zeilschip in de jachthaven van Terschelling. Vakantie, en dan ben ik nergens liever dan op mijn schip. Aan de ene kant zie ik de Waddenzee en aan de andere kant de hogere zeevaartschool Willem Barendtsz. Het scheelde maar heel wei nig of ik was er naartoe gegaan. De zee, varen en zeeman worden. Dat waren mijn dromen en plannen toen ik een jaar of 17 was. Ik had de keuringen gehad, was aangenomen en mijn moeder had de dominee op Terschelling al gebeld dat ik eraan kwam. Of ie een beetje op wilde letten. Laat dat nou net niet mijn be doeling geweest zijn. Maar goed, het liep alle maal anders. De politiek, een meisje en nog wat redenen waardoor ik twee weken voordat de studie zou beginnen besloot iets anders te gaan doen. Met die studie is het trouwens ook niets geworden. Het duurde mij allemaal te lang. Maar het varen is altijd gebleven. Als maatje op de zeilschepen van de Bruine Vloot. Ons eerste zeiljachtje van polyester met een klein beetje teakhout. Wat waren we er trots op. We noemden haar dan ook toepasselijk 'Politiek'. Later volgde een Vollenhovense Bol. Een prachtig wit platbodempje. Het scheepje dat we gehuurd hadden voor onze huwelijksreis en dat we een aantal jaren later konden kopen. Onze zonen Jelle en Auke zijn er bij wijze van spreken op opgegroeid. Een paar jaar geleden lieten we ons huidige schip bouwen. Een Noordkaper 43. Zomer en winter, als het maar even kan ben ik op ons schip de 'Mar'. Fries voor meer, Spaans voor zee en nog belangrijker: zo noem ik mijn vrouw Marjolein ook altijd. Zon, zee en wind. Vrijheid, maar vooral ook een overzichtelijk leven. Niets wat overbodig is. Alles heeft zijn plek en functie. De vragen van de dag zijn eenvoudig en bepalen de tocht en het ritme. Waar komt de wind vandaan, hoe is het tij, hebben we nog voldoende water, diesel en Beerenburg? Geen brievenbus waar post invalt die je open moet maken. Niks van dat alles. Rust en ruimte. En niets doen. En vooral in dat laatste ben ik heel goed als ik aan boord ben. Beetje prutsen, maar dat kan vaak ook morgen wel. Geen dead lines, geen draaiboeken, geen nieuws. Nou ja, deze column moest uiterlijk vandaag ingeleverd worden, dat dan weer wel. Maar verder laat ik het er ook bij vandaag. Om mij weer volledig aan de serene loomheid van de dag over te geven. Ogen dicht in de zon en luisteren naar de gedempte gesprekken die komen van andere schepen. De kinderen op de steiger met hun visnetjes, opgewonden over hun vangst. Ik reis graag en veel, maar zeker in de zomer blijf ik het liefste hier. Nog geen idee waar ik morgen naar toe zal varen. Misschien blijf ik ook nog wel even liggen. We zien het wel. Door mijn wimpers zie ik de Zeevaartschool. Wat nou als ik er wel heen gegaan was? Mijn motto is nooit spijt te krijgen van dingen die ik niet gedaan heb. Spijt is in dit geval misschien een te groot woord. Nieuwsgierig hoe mijn leven dan gelopen was, ben ik wel. Ik mijmer dan ook nog even verder. Kan een mens daar druk mee zijn. Frits Wester is parlementair verslaggever en presentator voor onder andere RTL Nieuws. In elke uitgave van Staal Magazine schrijft hij over zaken die hem bezighouden.

12 22 Economie najaar 2013 staalmagazine 23 Magisch metaal De goudmarkt beleefde half april zijn grootste crash in 33 jaar. In een paar dagen tijd daalde de goudprijs met vijftien procent. Heeft goud zijn glans verloren? Welnee, de goudkoorts houdt de mensheid al ruim zesduizend jaar in zijn greep, die waait niet zomaar over. Tien goudzaken waar u van moet weten. Tekst Rody van der Pols Beeld Visipix 1. Sterrenstof Al het goud op aarde is miljoenen jaren geleden ontstaan onder de meest extreme, kosmische omstandig heden. Zelfs de fusiereacties in het binnenste van een doorsnee ster als de zon, zijn nog niet voldoende om zwaardere elementen dan ijzer te vormen. En daartoe behoort goud, door scheikundigen afgekort tot Au (afkomstig van het Latijnse aurum), nummer 79 in het periodiek systeem. Voor het ontstaan van deze zware elementen op onze aarde is een botsing van twee neutronensterren -het restant van een zware ster als supernova ontploft- nodig geweest. Het gevormde goud is vervolgens via meteorietenregens in de aardkorst beland. Pro beert u zich dat maar eens voor te stellen als u een gouden sieraad bekijkt. 2. De koning der metalen Al eeuwenlang is de mensheid in de ban van goud. Niet alleen vanwege zijn schitterende, gouden glans. Het edelmetaal is ook ideaal om te be werken: zacht genoeg om er gedetailleerde sierraden van te maken, maar hard genoeg om zijn vorm te behouden tijdens dagelijks gebruik. Bovendien roest het niet. Niet voor niets wordt goud wel de koning der metalen genoemd. Ruim zes duizend jaar geleden koesterde de mens heid al gouden schatten, zo blijkt uit vondsten op een grafheuvel nabij Varna, Bulgarije. En rond 2500 voor Christus maakten de goudsmeden van het oude Mesopotamië (het huidige Irak) sieraden met een vakmanschap dat vandaag nog imponeert. Het pronken met gouden sieraden is sindsdien nooit meer overgewaaid. Ook vandaag de dag komt 57% van de totale goudproductie ten goede aan de productie van sieraden. 3. alchemistendroom Omdat hij de dronken sater Silenos had gered, beloonde de Griekse god Dionysos koning Midas van Phrygië met een unieke gave: alles wat hij aanraakte, transformeerde ogenblikkelijk tot goud. Midas kon zijn

13 24 najaar 2013 staalmagazine 25 Staalbankiers en goud De Multi Asset Optimalisatie-beleggingsfilosofie van Staalbankiers gaat uit van een uitgekiende spreiding van vermogen over verschillende asset classes die onderling een negatieve correlatie vertonen. Simpel gezegd: op enig moment ontwikkelt de waarde van deze categorieën zich in verschillende richtingen. Goud heeft over de afgelopen jaren aangetoond negatief te correleren met de meeste aandelen en slechts een heel beperkte correlatie te hebben met staatsobligaties. In tijden dat aandelen in waarde dalen, worden zo de klappen opgevangen door (onder andere) de belegging in goud. geluk niet op. Totdat hij ook zijn eten en een kind in goud veranderde Midas besloot zijn gift weg te wassen in het water van de rivier Paktolos. Het is slechts een van de vele verhalen die de mythologische status van goud onderstreept. Niet voor niets hebben alchemisten eeuwenlang gezocht naar de steen der wijzen, de magi sche substantie die elk metaal in goud verandert. Doorbraken in de nucleaire fysica hebben de droom van de alchemisten alsnog doen uitkomen: wetenschappers zijn erin geslaagd om in een nucleaire reactor de zeldzame kwik-isotoop Hg-196 om te zetten in goud. Dit proces is echter zo krankzinnig duur dat het geen enkel commer cieel nut heeft. 4. Met de Krugerrand door het hele land Gezien de universele aantrek kingskracht van dit edelmetaal op de mens is het niet gek dat goud al vroeg werd gebruikt als betaalmiddel. Egyptische hiërogliefen uit de 26e eeuw voor Christus maken er al melding van. Om het betalings verkeer te vereenvoudigen, sloegen de Grieken rond 700 voor Christus de eerste gouden munten. Eén probleem deed zich wel voor: het goud was niet altijd van de zelfde kwaliteit. De Griekse koning Alexander de Grote ( voor Christus) liet daarom al goud van overheidswege munten : een stempel garandeerde gewicht en kwaliteit. Een praktijk die tot de dag van vandaag voortduurt. En hoewel munten tegenwoordig van goedkope metalen als staal, koper, nikkel en zink worden gemaakt, is de gouden munt als zodanig nooit helemaal verdwenen. Sterker nog, sinds het uitbreken van de financiële crisis in 2008 zijn pure goudmunten als de Krugerrand (Zuid- Afrika), de MapleLeaf (Canada), de Gold Eagle (Verenigde Staten) en de Gouden Panda (China) popu lairder dan ooit. Als de dollar valt of de euro ten onder gaat, ben je spekkoper met zo n gouden munt in je kluis. 5. Opkomst en ondergang van de gouden standaard Zo n buideltje vol gouden en zilveren munten: het heeft een zekere romantische charme. Maar ook praktische nadelen. Bij grote aankopen sjouw je je een breuk met al dat zware muntgeld. En vergeet de beveiliging van zo n goud- en zilvertransport niet. Om deze problemen te vermijden, introduceerden overheden in de zestiende en zeventiende eeuw papiergeld, bij elke bank in te wisselen voor een vastgestelde hoeveelheid goud. Dit leidde later tot de invoering van een officiële gouden standaard ; voor het eerst in Duitsland in 1871, Neder land volgde in In dit systeem is de munteenheid gekoppeld aan een vast gewicht in goud. Al het uitgegeven geld wordt daarmee gedekt door goud in de kluis van de centrale bank. Goed voor het vertrouwen in en de stabiliteit van je munt. Maar ook uitermate inflexibel, zoals bleek tijdens de Eerste Wereldoorlog toen de geld persen werden aangezet om de oorlogsuitgaven te bekostigen. De verhouding tussen goud en geld was niet langer één op één. Half slachtige pogingen om de gouden standaard opnieuw in te voeren, liepen op niets uit. In de loop van de jaren twintig en dertig liet het ene na het andere land de gouden standaard los. 6. De grootste goudroof in de geschiedenis In 1933 deed ook de Verenigde Staten onder druk van de economische depressie afstand van de gouden standaard. Als onderdeel van deze maatregel verbood president Roosevelt meteen ook het privébezit van goud. Alle Amerikanen moesten hun goud aan de overheid verkopen tegen de vaste prijs van 20,67 dollar voor één troy ounce goud, ruim dertig gram. Toen de Verenigde Staten de vastgestelde goudprijs een jaar later verhoogde naar 35 dollar, werd de Amerikaanse overheid in één klap miljarden dollars rijker. Amerikanen schreeuwden moord en brand, maar Roosevelt kreeg het gelijk van de geschiedenis aan zijn zijde: de depressie was ten einde. 7. Bretton Woods: opleving van de gouden standaard Terwijl de Tweede Wereldoorlog zich snel verspreidde over het Europese vasteland kwamen in het Amerikaanse plaatsje Bretton Woods in juni 1944 afgevaardigden van 44 landen bijeen. Het doel: een stevige basis leggen onder de naoorlogse economie. De afgevaardigden kozen voor een systeem van vaste wisselkoersen gekoppeld aan de dollar. Met als bijzonderheid dat de dollar kon worden ingewisseld tegen een vastgestelde hoeveelheid goud. De gouden standaard deed zijn herintrede, dit keer via de achterdeur. Zolang de Amerikaanse economie floreerde, werkte dit systeem uitstekend. Maar toen de Amerikaanse overheid halverwege de jaren zestig de geldpersen liet roken om de Vietnamoorlog te financieren, ebde het vertrouwen weg. Steeds meer overheden begonnen hun dollarreserves om te zetten in goud. Een run op Fort Knox, de beroemde goudopslag in Kentucky dreigde, waarna president Nixon in 1971 de dollar en goudprijs noodgedwongen ontkoppelde. De wereld stapte over op vrij zwevende wisselkoersen die dagelijks van waarde konden veranderen. Voortaan was vertrouwen het sleutelwoord. 8. Grote hoogten, diepe dalen Het anker van de wereldeconomie werd gehesen nu de dollar sinds 1971 niet langer werd gedekt door een goudvoorraad. Dit ging niet zonder slag of stoot. De dollar raakte in een vrije val, de inflatie liep op. Ondertussen ging de olieprijs skyrocket. Voeg daarbij de Iraanse revolutie in 1979 en de Russische inval in Afghanistan in hetzelfde jaar en de onrust op de financiële markten was compleet. Wat deden beleggers massaal? Goud kopen. De laatste veilige haven in een economie die ontspoort door inflatie en crashende aandelenkoersen. In korte tijd ging de goudprijs dan ook door naar 850 dollar per troy ounce, gecorrigeerd voor inflatie zou dat vandaag de dag meer dan 2000 dollar zijn, een absoluut record. En toen knapte de zeepbel. De Verenigde Staten maakte werk van een robuust anti-inflatiebeleid en de goudprijs stabiliseerde jarenlang op een niveau rond de dollar. Goud had in elk geval tijdelijk zijn grote aantrekkingskracht verloren. De bullmarket was veranderd in een bearmarket. 9. Gestold angstzweet Nederland bezit momenteel 612,5 ton goud verdeeld over kluizen in Amsterdam, Londen, Ottawa en New York. In de jaren zeventig en tachtig was dat nog het driedubbele. Maar vanaf 1992 heeft De Nederlandsche Bank een flink deel van de Nederlandse goudvoorraad verkocht. Net zoals veel andere centrale banken trouwens. Waarom al die goudstaven stof laten vangen in een wereld van vrij zwevende wisselkoersen? En dus werd de markt in de jaren negentig overspoeld met overheidsgoud. Om de goudprijs niet nog meer onder druk te zetten, sloten veel centrale banken in 1999 een goudakkoord: voortaan zouden ze maximaal 400 ton goud per jaar verkopen. Zo ontstond een bodem onder de goudprijs, die vanaf het jaar 2000 aan een indrukwekkende en langdurige rally begon. Van 255 dollar per troy ounce steeg de prijs naar een voorlopige piek in 2011 van ruim 1900 dollar. Daarbij speelde vanaf najaar 2008 het uitbreken van de financiële crisis een beslissende rol. Veel beleggers maar ook spaarders, zetten hun geld om in het glimmende edelmetaal dat niet voor niets sinds dien ook wel gestold angstzweet heet. De internethandel in goud floreerde. Tussen augustus 2008 en augustus 2011 verdubbelde de goudprijs ruimschoots. Daarmee was goud een van de weinige winstmakers in het door krediet- en euro crises geteisterde beursklimaat. 10. Geknapte zeepbel of tijdelijke dip? Het begon met een advies van de invloedrijke bank Goldman Sachs aan hun klanten om goud van de hand te doen. Toen dook er een gerucht op dat de centrale bank van Cyprus 400 ton goud wilde verkopen om zo bij te dragen aan het Europese reddingsplan. En plotseling brak op 15 april van dit jaar de paniek uit en klapte het valluik onder de goudprijs open. In twee handelsdagen crashte de prijs van 1560 dollar per troy ounce tot 1320 dollar, een daling van 15%. Dat het zo hard ging, was een verrassing. Maar dat de goudprijs vroeg of laat zou dalen, zag iedereen wel aankomen. Het vertrouwen in de economie keert langzaam terug, zeker in de Verenigde Staten. En dat betekent dat beleggers weer bereid zijn om risico te nemen. Goud wordt ingeruild voor aandelen. Knapt de gouden zeepbel? Dat is nog maar de vraag. Goud blijft in trek. Al is het maar vanwege de grote vraag naar gouden sieraden in opkomende landen als China en India, landen met een groeiende middenklasse. Maar ook veel centrale banken, bijvoorbeeld van China, verwisselen hun reservedollars graag voor goudstaven. De goudmarkt mag dan in een on zekere fase zijn beland, de rol van dit edelmetaal al vijfduizend jaar onder de mensen is nog lang niet uitgespeeld.

14 lifestyle 26 najaar 2013 staalmagazine 27 Dromen najagen Mensen die met hun passie bezig zijn en hun dromen verwezenlijken. Dat spreekt ons als Staalbankiers aan. Niet voor niets is onze pay-off Want je leeft maar één keer. Tekst Maureen Land Fotografie Ton Zonneveld Gouden handen Job Mink is een doener: hij bouwt zijn eigen meubels, onderhoudt zijn eigen auto s en is hard op weg concertpianist te worden. Maar het begon allemaal met een studie celbiologie in Wageningen. Daarna promoveerde hij in Rotter dam op onderzoek naar kanker. Hij zette een laboratorium op en later een school voor fysiotherapeuten in Zwitserland. Alleen die bergen trokken niet erg en dus richtte hij zich op Nederland. Hij runde samen met zijn vrouw een fabriek in plantaardige geneesmiddelen. Tot vijf jaar geleden. Mink: Het werd tijd voor iets anders. We hebben de fabriek aan de kant gezet en ik zei tegen Dorine: Weet je wat ik wil? Reizen. Ze kochten een landcruiser en bouwden die om tot expeditiewagen. Dat zit zo. Mink werkt graag met hout en jaren geleden bouwde hij al zijn eigen meubels met Deens design als inspiratiebron. Dus kreeg de Toyota een zelf ontworpen houten inrichting, met kookstel en slaapplek. Zijn vrouw bedenkt, hij voert uit. Auto s hebben ook motorisch geen geheimen voor Mink. Uit onvrede met de hoge rekeningen van mijn garage ben ik in de leer gegaan bij een garagehouder, een vriend van mijn broer. s Avonds en in het weekend heb ik daar net zo lang gesleuteld tot ik zelf auto s kon repareren. Zo kon hij met zijn vrouw en de landcruiser waar hij volledig op vertrouwde, door de Sahara trekken en naar de Noordkaap, in de winter bij min dertig graden. Slapen in de auto. Je wassen met een kommetje water. Avontuur. Zien hoe de natuur is zonder menselijke sporen. De woestijn en de Noordkaap zijn leeg hoor. Ze ontmoetten de oorspronkelijke bewoners van de Sahara, de Berbers en Saharien, ongelofelijke gastvrije mensen die met hun familie en geitenkuddes in Bedoeïenententen leven. Maar vooral het samenzijn, alleen in het absolute niets. Dat is een fantastisch gevoel. Het reizen staat even op een laag pitje. Ook de hefbrug in zijn werkplaats is inmiddels gesloten voor de auto s van vrienden en familie. Mink heeft een nieuwe droom, of eigenlijk een nieuw doel. Want een droom, wil hij het niet per se noemen. Het gaat niet om het doel op zich, het gaat hem meer om de weg ernaartoe. Sinds een paar jaar is de piano terug in zijn leven, die hij na zijn studententijd nog maar weinig had aangeraakt. Ik wilde weer op niveau spelen. Daar moet je een snelle motoriek voor ontwikkelen. De prijs is uren oefenen. En dat doet Mink nu. Al een jaar of drie kruipt hij dagelijks zo n drie tot vier uur achter de vleugel. Zijn vrouw zit er s avonds bij en ze hebben het fijn. Bij komend voordeel van zijn pianospel: het verhelpt de reuma aan zijn handen. Maar het belangrijkste doel is om twee piano concerten, no. 3 van Beethoven en BWV 1056 van Bach, uit het hoofd leren spelen. Het eerste deel van de concerten zit er nu goed in, ik denk dat ik nog zo n twee jaar nodig heb. Wil je iets bereiken, dan moet je je er niet van af laten brengen, weet Mink. En gouden handen helpen natuurlijk ook.

15 Goede doelen 28 najaar 2013 staalmagazine 29 De publieke opinie is onze grootste vijand Dorine Manson, directeur VluchtelingenWerk Grensdetentie en de veel te strenge regels voor gezins hereniging. Ze zijn Dorine Manson, directeur van Vluchte lingenwerk Nederland, een doorn in het oog. Waar zet haar organisatie zich precies voor in? Wat zijn de vooroor delen en hoe kwetsbaar is VluchtelingenWerk Nederland in tijden van crisis? Tekst Leonie Hage Fotografie Rogier Veldman & Goedele Monnens wat zijn de grootste voor oor delen waar Vluchte lingen Werk mee te maken krijgt? Veel Nederlanders denken dat er jaar lijks tienduizenden vluchtelingen naar ons land komen. Het gaat echter om nog geen tien duizend vluchte lingen, waarvan er zo'n vier tot vijf duizend mogen blijven. Van massa-immigratie is geen sprake, zeker niet als je bedenkt dat er de laatste tien jaar jaren waren waarin de emigra tiecijfers hoger waren dan de immigratiecijfers. Wat onze organisatie aangaat, mensen weten niet altijd precies wat wij doen. Wij helpen vluchtelingen vanaf het moment dat ze in Neder land aankomen totdat ze geïntegreerd zijn in onze maatschappij. Dat doen we met zo n zes duizend vrijwilligers in het hele land. Zij zitten bijvoorbeeld bij de gesprekken met de IND en helpen vluchtelingen met het voorbereiden van de asielaanvraag. Ook helpen ze bij het op bou wen van een nieuw bestaan. Maatschappelijke ondersteuning is een kerntaak van onze vrij willigers. Hoe komt VluchtelingenWerk aan geld? We hebben een omzet van zo n 44 mil joen euro per jaar. Een belangrijk deel daarvan komt van de Postcodeloterij. Daar naast krijgen we bijdragen van gemeentes, het Rijk, Brussel en van fondsen. De subsidies krijgen we omdat we over heidstaken uitvoeren: voorlichting geven op de asielzoekerscentra, maatschappelijke bege leiding. Ook komt er geld via vermogensfondsen én we hebben zo n donateurs. Hoe kwetsbaar is uw organisatie, in tijden van crisis? Het is lastiger om dona teurs aan ons te binden. We ontvangen meer een malige donaties mensen die voor het leven donateur zijn, zien we steeds minder vaak. Een ander probleem tijdens deze crisis is de arbeids participatie. Nadat vluchtelingen in Nederland een verblijfs vergunning hebben toegewezen ge kregen, is het de bedoeling dat ze zo snel moge lijk aan het werk gaan. Dat is nu lastig. Sowieso om een baan te vinden, maar vooral ook om hem te houden. Want we zien dat juist deze groep als eerste weer ontslagen wordt als het minder gaat, ook om dat ze veelal tijdelijke contracten krijgen aangeboden. Het wrange hieraan is dat we van veel bedrijven waarmee we samenwerken juist horen dat vluchtelingen de meest gemotiveerde werknemers zijn die je je maar kunt wensen. Wat kan Staalbankiers voor jullie betekenen? Nou, zo n rally (de Goede Doelen Rally, zie kader, red.) helpt natuurlijk fantastisch mee. Naast geld, levert dit ons ook toegang op tot een groot netwerk. Het opent deuren, bijvoor beeld voor arbeidsparticipatie. Wat was voor u de reden om in 2010 vanuit het bedrijfsleven en daarna de overheid over te stappen naar VluchtelingenWerk Nederland? Ik heb mij afgevraagd waar ik de meeste toe gevoegde waarde zou kunnen bieden. Ik kende de organi satie al een beetje en heb me er uiter aard goed in verdiept. Wat mij aansprak is de professiona li teit van de organisatie. Daar naast is het werk moti verend en het doet ertoe. Ik vind het zeer eervol om mensen die in een kwetsbare perio de in hun leven zitten snel weer in het zadel te helpen. VluchtelingenWerk Nederland Vanaf het moment dat vluchtelingen of asielzoekers voet op Nederlandse bodem zetten, krijgen ze te maken met VluchtelingenWerk Nederland. Dat stopt pas als de inte gra tie in de Nederlandse samenleving is voltooid. VluchtelingenWerk is de grootste organisatie in Nederland die zich inzet voor vluchtelingen; zo n zesduizend vrij wil ligers bieden persoonlijke steun en helpen bij de belangen behartiging bij hun toelating, opvang en integratie. Aan het hoofd van VluchtelingenWerk Nederland staat Dorine Manson. Na functies bij PriceWaterhouseCoopers en de gemeente Amsterdam stapte zij in 2010 over naar deze organisatie, waar het vooral draait om menselijke waardig heid. Wat is het meest heftige moment in uw werk tot nu toe? In Rotterdam was ik aanwezig bij een gesprek met een vrouw uit Eritrea. Zij had een A+-status, wat inhoudt dat het vrijwel zeker is dat ze mag blijven. Zij kreeg tijdens het gesprek te horen dat haar pleegzoon wel mocht overkomen, maar haar biologische zoon niet. Dan breekt je moederhart. Ik vind ook dat Nederland daar Het gaat om mensen die huis en haard verlaten. Dat doe je niet voor je lol echt te ver in gaat de drempels voor gezinshereniging zijn veel te hoog. Gelukkig is dat nu ook erkend. Voor onze vrijwilligers zijn dit hele zware gesprekken. Leg in één gesprek maar eens uit dat iemands zoon niet naar Nederland mag komen en motiveer zo iemand dan ook nog eens om hier in Nederland wat van haar leven te maken. Als u morgen iets zou mogen veranderen aan het vluchte lingenbeleid in Nederland, wat zou dat zijn? Ik zou de grensdetentie afschaffen. Vluchtelingen die hier met het vliegtuig aankomen, moeten in de gevangenis hun status afwachten. Alsof het mis dadigers zijn. Het is simpel om die grens detentie af te schaffen en het bespaart ook geld want ze zouden net zo goed naar de bestaande opvang centra kunnen gaan. Buiten dat zou ik heel blij zijn als er iets meer solidariteit zou komen in Nederland. Mensen hebben vaak geen idee. Je kunt het niemand kwalijk nemen hoor, de publieke opinie is onze grootste vijand. Maar de solidariteit is soms ver te zoeken. Mensen denken in groepen. Ze vergeten dat het om échte mensen gaat, die huis en haard hebben moeten verlaten omdat ze bedreigd worden en vaak een enorme reis hebben afgelegd om hier te komen. Dat doe je niet voor je lol, die mensen verdienen bescherming. Dat realiseren nog steeds te weinig mensen zich. Rally voor VluchtelingenWerk De opbrengst van de Goede Doelen Rally gaat dit jaar naar VluchtelingenWerk Nederland. Dorine Manson rijdt natuurlijk mee in de Goede Doelen Rally. Ik twijfel alleen nog of ik zal gaan sturen of navigeren. Elk jaar organiseert Staatbankiers een rally die in het teken staat van een goed doel. De 8e editie wordt gereden op vrijdag 20 september De route gaat door midden Nederland en eindigt bij restaurant Het Koetshuis in Bennekom. Kijk voor meer info op

16 30 financiën najaar 2013 staalmagazine 31 Stick to the plan geven waarvan je weet dat het pijn doet. Als iemand s nachts niet kan slapen omdat hij zijn stukken wil verkopen, moet jij degene zijn die zegt: Nee, we hebben een plan en daar houden we ons aan. Carl Richards, financieel adviseur, columnist voor de New York Times en NPR (de Amerikaanse publieke omroep) ging met een huizendeal voor ruim een ton de mist in. Hij schreef er een boek over. In The Behavior Gap zoekt hij een antwoord op de vraag waarom ons gedrag vaak voorkomt dat we goede rendementen halen. Als iets de financiële markten kenmerkt, dan is het onzekerheid. Hoe moeten we daar toch mee omgaan? Ik ken heel veel mensen die blind tekenen om het geld dat ze vijf tien jaar geleden hebben ingelegd, nu terug te krijgen. Geen winst, geen rendement. Just their money back. Gegeven onze gedachtekronkels, gegeven de veranderlijke markten, gegeven de staat van de industrie, kortom gegeven onzeker heid, zou het primaire doel van elke investering moeten zijn: verlies geen geld en stick to the plan. Goede plannen blijven hetzelfde, ook als de markt verandert. Alle andere informatie is ruis. Die kan je dus negeren en dat scheelt een hoop onzekerheid. Dat lukt niet altijd: we blijven ondanks waarschuwingen behaalde resultaten als Tekst Sebastiaan van der Lubben Fotografie Lee Benson leidraad voor toekomstige rendementen serieus nemen. Hoe kan dat toch? Het is menselijk. Vroeger kon je daar best op afgaan. Resultaten uit het recente verleden betekende toen nog drie tot vijf jaar. Nu is dat drie, misschien vijf dagen. Dus we moeten ophouden om naar dat verleden te kijken en beseffen dat markten veranderen. De markt is nu verschrikkelijk en wordt beter, en als de markt is verbeterd, dan gaat ook die weer onderuit. Nogmaals: stick to the plan. Het lijkt wel een instinct om dat verleden als leidraad voor actueel handelen te nemen. Kunnen we dat instinct uitzetten? Zeker. Dat kan door je fouten te onthouden. Ik heb me ooit verschrikkelijk vergist in aandelen InfoSpace. Dom, dom, dom. Ik heb één aandeel InfoSpace ingelijst en in mijn kantoor gehangen. Om nooit meer te vergeten wat er is gebeurd. We hebben een dubbel probleem: we kijken in het verleden voor aanwijzingen voor de toekomst, fout één. En we vergeten vervolgens onze fouten: fout twee. Je kunt precies weten wat jouw beslissingen negatief beïnvloedt, je kunt al het onderzoek over suboptimale beslissingen lezen en tóch een grote fout maken omdat je al die kennis weer vergeet. Dus schrijf een brief aan jezelf en zet op de enveloppe: Open deze brief als de Dow een nieuw record haalt. Zet in die brief hoe je je voelde toen de markt echt heel slecht stond. En tel je zegeningen. Advies helpt ook niet, schrijft u... Nou ja (lacht), dat moet je wel in perspectief zien. Al het financiële advies, van goeroes, programma s en zelfs het advies in mijn Als je denkt dat geld niet gelukkig maakt, geef je het op de verkeerde manier uit Carl Richards boek, is slechts een startpunt. Ik zie een hoop ongelukken ontstaan als mensen zich er ook echt door laten leiden. Mijn punt: persoonlijke financiën zijn meer persoonlijk dan financieel. Adviseurs moeten dus heel dicht op de huid zitten van degene die zij adviseren. Hoe beter ze die persoon kennen, hoe beter de resultaten. En dat is ook direct een bezwaar want als je iemand heel goed kent, ga je diegene ook aardig vinden. Het is dan heel moeilijk om advies te Eén advies behandelt u heel prominent in uw boek: financiële planning gaat eigenlijk over het plannen van iemands leven. Leg uit? Onze geldzaken hebben we prima geregeld, maar we vergeten wel eens dat geld een middel is. Een middel voor een hoger doel en onze dromen. En dan heb je het al heel snel over het leven. We willen weten welke investering we moeten doen, maar daarachter schuilt een andere vraag: waarom koop je het? Voor je kinderen? Om minder te werken? Dat zijn geen geldzaken. De juiste investeringen zijn de overlap tussen jouw geld en jouw leven. En soms is genoeg ook echt genoeg. Als je met het geld de ervaringen kunt kopen die je graag met je geliefde wilt delen, dan heb je genoeg. Stop dan met geld verdienen om het geld verdienen. Anderzijds: als je denkt dat geld niet gelukkig maakt, dan geef je het op de verkeerde manier uit. Een safari met je familie maakt misschien iedereen gelukkig. Dat kost geld. En zie daar, we zijn weer terug bij die ene vraag: waarom? Psycholoog, adviseur of strenge opvoeder, wat bent u? Haha! Allemaal tegelijkertijd. Een adviseur is de buffer tussen jouw geld en hele domme dingen doen. En dat betekent dat hij of zij soms heel streng moet zijn en tactvol tegelijkertijd. Soms vragen mensen wat je moet hebben gestudeerd om persoonlijk adviseur te kunnen worden. Ik weet het echt niet meer: relatietherapeut, psycholoog en econoom, denk ik. Dat helpt in ieder geval wel. Carl Richards (2011) The Behavior Gap,Penguin Books, vertaald door Robert van Beek (2012) Doe niet langer domme dingen met je geld.

17 Advertentie 32 najaar 2013 staalmagazine 33 lifestyle Wij begrijpen dat voor de wind gaan niet alleen met geld te maken heeft Robert-jan Derksen & GOLFEN Altijd en overal bereikbaar Dromen willen verwezenlijken is één, dromen kunnen verwezenlijken is een ander verhaal. Dat laatste begrijpen wij als geen ander. Het is dus goed te weten dat er een private banker is die met u mee leeft. Die u onafhankelijk advies geeft in de volle breedte. En met een op uw lijf geschreven financiële planning, wordt uw doel ons doel. Want je leeft maar één keer toen ik begon aan mijn carrière zestien jaar geleden, was ik een van de eersten met een mobiele tele foon. Bellen was, vooral vanuit Amerika en Azië, superduur. En om verbinding te krijgen met internet moest ik met mijn computer nog in bellen via een modem. Daarvoor had ik van alle grotere plaatsen in de wereld een lijst met inbel nummers. Het contact met de pers verliep destijds via collect calls. Elke dag na mijn ronde had ik zo n collect call met Jan Kees van der Velden, de golfjournalist. Hij noteerde mijn scores en zorgde voor verspreiding via het ANP. Onbereikbaar zijn, had zo zijn voordelen: meer rust en focus op de tour. Al was het soms best moeilijk het thuisfront weinig te spreken. Topgolfer Robert Jan Derksen is zo n 35 weken per jaar van huis. Zijn telefoon is zijn life-line. Al zet hij die ook wel eens uit. Nu heb ik - waar ik ook ter wereld ben - een internetverbinding en ben ik altijd telefonisch bereikbaar. Onderweg zaken regelen en mails versturen, scheelt veel tijd. En wanneer ik rust wil, gaat de werktelefoon op stil of helemaal uit. Sinds tien jaar heb ik bewust twee telefoons: één voor privédoeleinden en één voor de rest van de wereld. Handig, zeker als je niet midden in de nacht ergens in een hotel in Azië wakker gebeld wilt worden Natuurlijk mag het thuisfront mij wel altijd storen. Aan het begin van het seizoen ben ik altijd vier weken achter elkaar van huis, dan kan ik die life-line moeilijk missen. De foto s en filmpjes die ik via Whats App krijg bijvoorbeeld, brengt ze dichtbij. Al die nieuwe techniek heeft ook zijn keerzijde. Mensen die bellen en filmen rond de green kunnen heel erg afleiden. Voor ons golfers gelden sinds kort nieuwe regels op de tour: vanaf woensdag mogen we de telefoon niet meer gebruiken op de driving range en putting green. Steeds vaker zetten toeschouwers zelf gemaakte foto s of filmpjes online. Je wordt meer en meer een publiek figuur, iets waar iedere top sporter mee te maken heeft. Gelukkig groeit de aandacht voor de sport enorm. Golf is inmiddels de vierde sport in Nederland. Ik ben blij met die aandacht en dat zoveel mensen ons volgen. Aan Facebook of Twitter doe ik niet, dat vind ik te persoonlijk. Op mijn website staat alles over mij als golfer en die is altijd up-to-date. Een Engelse journalist staat tijdens de tour na iedere ronde bij hole 18 op mij te wachten. Een uur later staat er al een verslag online. Daar kan geen collect call tegenop. Robert Jan Derksen volgen? Meer golfsites met goede informatie : (ook via Twitter en Facebook)

18 Keerpunt 34 najaar 2013 staalmagazine 35 De wereld is zo boeiend Het zeilen van eiland naar eiland beviel zo goed dat Bert Boerema (61) en Marion Ermers (58) hun huis in Amersfoort verkochten voor een leven aan boord van Luna Azul. Nu hun zeiljacht in onderhoud is, woont het stel een jaar op proef in Mexico. Hoe kwamen jullie op het idee om een jacht te kopen? Jullie hadden helemaal geen zeilervaring. Bert: Dertig jaar lang heb ik Corona-bier en Mexicaanse levensmiddelen geïmporteerd. Na de verkoop van die twee bedrijven had ik mijn handen vrij. Het was tijd voor iets nieuws. Een huis in Mexico misschien? Het werd een zeiljacht: een flexibel huis. Marion: We hadden geen idee wat het betekende om langere tijd op een jacht te wonen en dag en nacht bij elkaar te zijn. We besloten een testreis te maken naar Ibiza. Dat vond ik mooi klinken; ik val op namen van eilanden. Spannend, zo n eerste testreis. Bert: Ik had zeilcursussen genomen om de techniek onder de knie krijgen en te begrijpen hoe alles werkt. De haven in manoeuvreren was eng, maar het voelde als een overwinning toen we Ibiza bereikten. Marion: En het wonen op een jacht beviel goed. Meerdere reizen volgden. Naar Brazilië, Suriname, Trinidad en Tobago. Aan boord kunnen we gewoon doorwerken. Ik ben journaliste, schrijf artikelen voor zeilmagazines. Via de korte golfradio kan ik mailtjes versturen, ook als ik midden op de oceaan zit. Bert: Een deel van mijn bedrijf heb ik nog: Tekst Ellen Weber Fotografie Marion Ermers ik verhuur gebouwen en magazijnen. Via de satel liettelefoon kan ik mijn zaken regelen. Inmiddels hebben jullie er 30 duizend zeemijl opzitten. Waar komt die reislust vandaan? Bert: De wereld is zo gigantisch boeiend. We hebben allebei veel gereisd. Reizen met een zeiljacht is ideaal; je komt op plekken waar je anders niet zou komen en hebt je eigen huis bij je. Als je in je eigen bed kunt slapen, dan houd je het langer vol dan wanneer je van hotel naar hotel trekt. Waar genieten jullie onderweg het meeste van? Marion: De ruimte, het leven dichtbij de natuur en de vrijheid. Bert: Ja, de vrijheid! Als ik in Nederland van A naar B rijd, ga ik van de ene rotonde naar de andere. Als ik de haven uit vaar, ligt de hele wereld aan mijn voeten. Wat ook boeiend is: we zijn bijna zelfvoorzienend. De wind duwt ons voort, zonnepanelen zorgen voor stroom, we vangen regenwater op en filteren zout water tot drinkwater. Marion: Heerlijk toch, om een glaasje water te drinken dat je zelf hebt opgevangen? En dan voor anker te gaan bij een onbewoond eiland met witte stranden. Maar na een paar weken wil ik wel weer onder de mensen zijn, hoor. Hebben jullie daarom een huis gehuurd aan wal? Bert: Als we stoppen met zeilen, moeten we weer ergens gaan wonen. Want je kunt niet eeuwig door blijven zeilen. Zeilen kost fysieke kracht. Daarom wonen we nu een jaar tussen de Mexicanen in Baja California, om te kijken hoe dat bevalt. Marion: Anders heb je alleen maar contact met medezeilers. Wat zijn dat voor mensen, die kiezen voor een leven op een zeiljacht? Bert: Gezinnen, maar ook solozeilers. Over het algemeen zijn het mensen die van het leven houden en van de platgetreden paden durven af te wijken. Géén grijze muizen. Hoe weten jullie zeker dat jullie de droomplek hebben gevonden? Bert: Dat weet je nooit zeker. Marion: Menorca vond ik al zo mooi. Waarom gaan we verder, dit is toch oké? vroeg ik aan Bert. Omdat er nog veel meer mooie plekken zijn, antwoordde hij toen. Bert: Ik heb erover nagedacht wat een plek tot droombestemming maakt. Het is belangrijk hoe de lokale bevolking tegenover je staat: ben je gewenst of niet? Daarnaast is het fijn als je in de omgeving korte bootreisjes kunt maken, maar ook langere trips. Een stad moet cultureel iets te bieden hebben en beschikken over faciliteiten en goede verbindingen, zoals een internationale luchthaven. Mexico is wat dat betreft ideaal: het is groot, er zijn industrieën, universiteiten. Het is een ideale uitvalsbasis voor reisjes naar Midden-Amerika. De nabijheid Verenigde Staten is handig, voor als we onderdelen nodig hebben voor de boot. Hoe is het leven in La Paz, de stad waar jullie nu op proef wonen? Bert: Het is een levendig leven: er zijn terrasjes, winkeltjes, er klinkt altijd wel ergens muziek. Ik ben voor mijn werk als importeur veel in Mexico geweest. Het is altijd heerlijk om daar te zijn. We voelen ons welkom. Marion: Elke dag zon en een blauwe hemel. Lekker eten. Misschien zou een landleven in Mexico best kunnen wennen. Bert: We zijn alweer bezig met het voorbereiden van een grote reis. We willen nu de oversteek maken door de Stille Oceaan. Het is drie weken varen naar Frans Polynesië, de eerste eilandengroep die we aandoen. Boeiend en exotisch. Om er te komen moeten we door een atol varen, een ingezakte vulkaan waarbij de rand van de krater nog net boven water staat. Weer een nieuwe uitdaging. Als we over koraalriffen varen, dan sta ik op de punt van de boot. Eyeball navi ga tion. Marion: Oftewel: uit je doppen kijken. Uiteinde lijk willen we uitkomen in Nieuw-Zeeland of Australië. Missen jullie dan helemaal niets uit Nederland? Marion: Oude kaas. Bert: Als het vliegtuig dichterbij komt, krijg ik al zin in rauwe haring. Het achtuurjournaal mis ik. Wat ook fijn is: in Nederland kun je in korte tijd veel regelen, mensen houden zich aan afspraken. En hoe zit het met familie en vrienden? Marion: Met onze zoon Casper (27) skypen we, met Kerst komt hij weer langs. We krijgen regelmatig bezoek van vrienden en familie leden. In juli waren we een maand in Nederland om iedereen weer te zien. Dankzij mijn dagboek weten zij meer van ons dan wij van hen. Bert: Prettige vakantie, zeggen mensen nu we weer naar onze boot vertrekken. Alsof we grote luilakken zijn. We werken aan boord gewoon door, en staan elke dag om half zeven op om brood te bakken, te wassen... Marion: We hebben geen afwasmachine hoor! Zou het nog lukken: terugkeren naar Nederland en in een gewoon huis wonen? Bert: Natuurlijk, dat zouden we best kunnen. Marion: Maar dat lijkt ons zo saai!

19 institutendesk / financiën 36 najaar 2013 staalmagazine 37 Een bank zonder poeha De kritische leden van vakbond FNV Kiem kozen twaalf jaar geleden voor de Institutendesk van Staalbankiers. Ze waren de eerste cliënt die voor duurzame beleggingen koos. Voorzitter en penningmeester Edwin Bouwers: Staalbankiers biedt ons de ruimte om volgens onze criteria te beleggen. Tekst René Lamers Beeld FNV KIEM & Barbara Boots en grafici zijn supereigenwijs, ze hebben altijd een mening. Dus kom niet met een ondoordacht en ongeïnspireerd verhaal Kunstenaars hoe hun vakbondsgeld moet worden besteed, wil Edwin Bouwers maar zeggen. Hij is voorzitter en penning meester van FNV Kiem, de oudste cliënt bij de Insti tuten desk van Staalbankiers en de eerste die duurzaam ging beleggen. Een keuze destijds (in 2001) om principiële, maar ook om financiële redenen. Bebossing FNV Kiem kwam in 1995 voort uit een fusie van een bond voor kunstenaars en een bond voor de grafische industrie. De nieuwe bond stelde tijdens een congres veertien criteria vast voor belegging van het ledengeld. Zo mocht en mag nog steeds het ledengeld niet naar kernenergieprojecten, mogen bedrijven waarin wordt belegd geen kinderarbeid inzetten, met fraude of corruptie te maken hebben en dienen ze vakbondsrechten te eerbiedigen. En, wat voor de grafische sector natuurlijk belangrijk is: houtproductiebedrijven alleen via duurzame bebossing. We willen dat de vermogensbeheerder waar wij ons geld beleggen, die criteria volgt, zegt Bouwers. En daarin moet hij volledig transparant zijn naar ons toe, zodat wij zeker weten dat goed belegd wordt. Maar ook willen we transparantie over kosten die we maken. In de zoektocht naar een geschikte vermogensbeheerder stuitte FNV Kiem op verschillende partijen die de gewenste transparantie niet konden bieden. Bouwers: We konden een duurzaam fonds kiezen, zonder te weten welke sectoren en bedrijven daarin zitten. Ook op de kosten kregen we geen zicht. Wij hebben daar als klant recht op, vind ik. Gemaakte kosten waren verrekend in het rendement, zodat je die niet in één keer zag. Wilde je dat wel, dan moest je extra betalen. Anders is dat bij Staalbankiers. Elk kwartaal krijgt FNV Kiem een overzicht van de beleggingen en de daarmee gemaakte kosten. Staalbankiers biedt ons de ruimte om volgens onze crite ria te beleggen. Wij geven aan wat wij willen en zij zorgen daarvoor. Echt maatwerk, wat je niet overal ziet. Soms spre ken we met onze adviseurs bij Staalbankiers over bijstelling van de bandbreedte van de criteria. En niet elk wissewasje brengt Staalbankiers in rekening. Bij een mailtje of belletje is het niet meteen uurtje-factuurtje. Engagement Voor FNV Kiem blijft het niet bij het kiezen van een fonds. De bond doet ook aan engagement : ze probeert haar doelen te verspreiden bij bedrijven en andere organisaties. Dat vertaalde zich vorig jaar bijvoorbeeld in het uitsluiten van FNV Kiem FNV Kiem is met zo n leden de vijfde bond binnen de vakbeweging FNV. De bond behartigt de belangen van kunsten, informatie, enter tainment en media. Dat doet ze onder andere in cao-onderhan de lingen, verzekeringen, indivi dueel advies en informatie. Onder andere kunstenaars, ICT-vormgevers, grafici en reclamemakers kunnen lid zijn. FNV Kiem (in 1995 ontstaan) is de erfgenaam van de oudste vakbond van Neder land: de Algemeenen Neder landsche Typografenbond, uit De bond heeft besloten mee te gaan in de ontwikkeling van een ongedeelde vakbeweging. Dat komt neer op een fusie van Kiem in 2015 met de collegabonden. Volgend jaar valt hierover een definitief besluit.

20 38 Vraagbaak najaar 2013 staalmagazine 39 aandelen Ahold, toen bleek dat dit concern de vakbondsrechten in de Verenigde Staten niet eerbiedigde. Maar ook in het publiekelijk richten van een brief aan Ahold, waarin deze zaak werd besproken. Hoewel Ahold nog geen reactie op de brief heeft gegeven, kreeg de bond veel bijval van haar leden. Andere organisaties, zoals goede doelen, volgen het voorbeeld van FNV Kiem. In gesprekken met instanties roepen we hen hiertoe op en leggen wij uit hoe wij criteria hebben gesteld en die vertalen in ons beleggingsbeleid, zegt Bouwers. Met een mooi pak en leuke ver halen hebben onze leden weinig. Het moet ook klikken. Edwin Bouwers, voorzitter en penningmeester FNV Kiem Ook niet oninteressant is voor FNV Kiem het rendement op de duurzame beleggingen bij Staalbankiers. Waar sommige mensen nog steeds denken dat je voor principes moet betalen, kan Bouwers het tegendeel beamen: de bond bereikt bovengemiddelde resultaten. Duurzame fondsen bestaan immers doorgaans uit bedrijven die over de gehele linie hun ethische en economische beleid op orde hebben en daardoor vaak meer solide zijn dan gemiddelde bedrijven. We hoeven niet van ons vermogen te leven, maar willen wel zorgvuldig omgaan met geld dat leden al bijna honderdvijftig jaar bij ons neerleggen. FNV Kiem is een defensieve belegger: meer in vastrentende waarde dan in aandelen. Soms komt bij de keuzes geluk om de hoek kijken. Zo besloot FNV Kiem een bedrijf in Azië uit te sluiten wegen fraude en corruptie. Even later was er de tsunami en kelderden de koersen daar. Bouwers: Speling van het lot. Grote meneer Een niet te onderschatten factor voor de duurzame relatie van FNV Kiem met Staalbankiers is dat de vakbond de relatie als zeer prettig ervaart. Bouwers: Met een mooi pak en leuke ver halen hebben onze leden weinig. Het moet ook klikken. Ik merk dat onze adviseurs empathie tonen, zich verdiepen in ons en daardoor weten wat er in vakbondsland speelt en of er een akkoord is gesloten. Eens in de drie maanden komen ze langs en dan heb ik niet het idee dat een grote meneer binnenkomt tegen wie ik op moet zien. Staalbankiers omschrijf ik als geen poeha. Met beide benen op de grond. Blijft er dan nog wat te wensen over? Jazeker, reageert Bouwers. De naam Staalbankiers verbinden mensen automatisch met rijke mensen. Marketingtechnisch is het misschien een idee om met een tweede naam te komen, want hun diensten zijn voor iedereen goed. En een ander idee is dat Staalbankiers meer aan betalingsverkeer doet. Veel mensen zijn ontevreden geraakt over hun bank, maar zitten klem: welke bank dan? Staalbankiers zou met haar duurzame beleid een goed alternatief zijn. 1: Verplichte renseignering Uw kind een lening verstrekken voor aankoop van de eigen woning wordt ook wel de familiebank ge noemd. Uiteraard dient de eigen woninglening zakelijk van aard te zijn en goed te worden vastgelegd. In het kader van de nieuwe eigen woningregeling dient vanaf 1 januari 2013 ook de aflossingsverplichting schrifte lijk te worden vastgelegd. De familie bank kan fiscaal aantrekkelijk uitpakken. De door de ouders verstrekte lening is belast met vermogens rendementsheffing van 1,2 % in box 3. Voor het betrokken kind is de aan de ouders te betalen rente op de eigen woninglening onder voorwaarden aftrekbaar van het progressief belaste inkomen in box 1 (werk en woning). Met ingang van dit jaar wil de Be lastingdienst weten welke hypotheekverplichtingen er bestaan die niet bij een bank zijn afgesloten. Deze informa tieverplichting of renseignering geldt ook voor de familiebank. Reden: de Belastingdienst wil na Uw vraag ons antwoord gaan of deze hypotheekovereenkomsten voldoen aan de regels die sinds januari gelden. Voor een nieuwe hypotheek is alleen nog renteaftrek mogelijk als deze in tenminste dertig jaar annuïtair en volledig wordt afgelost. Overigens geldt overgangsrecht voor aflossingsvrije hypotheken die in 2012 al bestonden. Bij (gedeeltelijk) oversluiten kunnen de oude regels van toepassing blijven. door Kosterus Wildschut Illustratie Mireille Schaap Wij willen onze kinderen financieel helpen bij de aankoop van hun eerste eigen woning. Waar moeten wij op letten? 2: Aankoop of aflossing? Al enige jaren is er een eenmalige extra hoge vrijstelling schenk belasting van euro (het bedrag voor 2013), Dit bedrag kan alleen gebruikt worden voor de aan koop of verbouwing van de eigen woning of voor (gedeeltelijke) aflossing van de eigen woningschuld. Vanaf 2013 is de maximum leeftijd van het kind voor het gebruikmaken van de vrijstelling verhoogd naar 39 jaar. Ook als uw kind ouder is, kan er toch van de betrokken vrijstelling gebruik gemaakt worden mits de partner van uw kind jonger is dan 40 jaar. In het jaar van schenking van de extra hoge vrijstelling kan u voor het betrokken kind niet ook nog gebruik NATUURLIJK SCHETSEN WIJ HIER SLECHTS RICHTINGEN. IEDERE SPECIFIEKE VRAAG HEEFT EEN ANTWOORD OP MAAT NODIG. U WEET ONS TE BEREIKEN. maken van de jaarlijkse vrij stel ling schenk be lasting van euro. Die kunt u in de jaren erna wel licht inzetten voor het vol doen van de verplichte aflos singen op de eigen woning lening van uw kinderen. 3: Lagere woningschuld of aflossingspauze De eenmalige extra hoge schen kingsvrijstelling kan uw kind ge bruiken voor het aangaan van de eigen woninglening of voor (gedeel te lijke) aflossing ervan. De schenking bij aanvang van de eigen woninglening leidt direct tot een lagere eigen woningschuld (af te lossen in maximaal 30 jaar). Indien uw kind de schenking voor aflossing van een al bestaande eigen woningschuld gebruikt, leidt dit tot een zogenaamde aflossingspauze. Uw kind mag in dit geval de maandelijkse aflossing op de eigen woninglening opschorten totdat er volgens het geldende annuïtaire schema weer moet worden afgelost of tot de eerstvolgende renteherziening.