Vermaatschappelijking van de zorg: waarheden, mythes en legendes

Transcriptie

1 Vermaatschappelijking van de zorg: waarheden, mythes en legendes Prof. dr. Anja Declercq KON-tact studiedag Oud of the box inspiratie voor de zorg van morgen Herentals, 27 oktober 2016

2 Inhoud 1. Waar komt de drang tot vermaatschappelijking vandaan? 2. Wat is vermaatschappelijking? 3. Wat met de praktijk? 4. Besluit

3 Waar komt de drang naar vermaatschappelijking vandaan?

4 Zorg en het zorgsysteem bevinden zich niet in een sociaal vacuum Veranderende verwachtingen van zorg en begeleiding Veranderende verwachtingen met betrekking tot de eigen rol in het zorgproces

5 Principes van goede zorg van Thornicroft & Tansella (1999) 1. Bevordert autonomie 2. Is continu 3. Is effectief 4. Is toegankelijk 5. Is omvattend 6. Is rechtvaardig 7. Geeft verantwoording 8. Werkt gecoördineerd 9. Werkt efficiënt Thornicroft G, Tansella M, eds. (1999). The mental health matrix: a manual to improve services. Cambridge, Cambridge University Press,

6 Vroeger 6

7 Nu 7

8 De burger Iemand met wie de beleidsvorming serieus rekening moet houden, door middel van inspraak en participatie, ook in zorg en begeleiding Vergroot legitimiteit van het beleid Burgers zijn (gemiddeld) beter opgeleid en mondiger

9 De idee achter vermaatschappelijking is dus positief

10 Wat is dan het probleem? Eerste idee is gecapteerd voor andere bedoelingen en ideeën, zoals het benadrukken van individuele verantwoordelijkheid of het opstellen van een markt voor zorg Overheidsbeleid legt meer nadruk op eigen verantwoordelijkheid burger Andere kijk op verzorgingsstaat Terugtrekking overheid omwille van financiële redenen 10

11 Steeds meer kritiek op verzorgingsstaat Maakt afhankelijk Aanbod schept vraag En daardoor oorzaak van problemen ipv oplossing Meer aandacht voor fraudegevoeligheid Gevolg: verzorgingsstaat werd afgeslankt, maar tegelijk proberen gebruikers zelfstandiger te maken, vaardigheden bij te brengen waardoor ze minder afhankelijk zijn van de verzorgingsstaat

12 12

13 Andere, verwante evoluties 13

14 Positieve definitie van gezondheid Machteld Huber (2014): Gezondheid als het vermogen om zich aan te passen en een eigen regie te voeren, in het licht van de fysieke, emotionele en sociale uitdagingen in het leven. Zes dimensies: lichamelijke functies, mentale functies en beleving, de spirituele/existentiële dimensie, kwaliteit van leven, sociaal-maatschappelijke participatie en dagelijks functioneren WHO definitie: toestand van compleet welbevinden het menselijk vermogen en streven om gezond te zijn of te worden, zelfs wanneer er sprake is van ziekte. Belang van persoonlijke groei en vervullen persoonlijke doelen Huber, M. (2014). Towards a new, dynamic concept of Health. Its operationalisation and use in public health and healthcare, and in evaluating health effects of food. Proefschrift Universiteit Maastricht. 14

15 15

16

17 Ook relatie met geïntegreerde zorg 17

18 Wat is vermaatschappelijking dan eigenlijk? 18

19 Veel definities Vermaatschappelijking van de zorg verwijst naar het streven om mensen met beperkingen, chronisch zieken, kwetsbare ouderen, jongeren met gedrags- en emotionele problemen, mensen die in armoede leven,., een eigen zinvolle plek in de samenleving te laten innemen, hen daarbij waar nodig te ondersteunen en de zorg zoveel mogelijk geïntegreerd in de samenleving te laten verlopen (Vlaamse overheid

20 SAR WVG Vlaanderen (2012) Verschuiving binnen de zorg waarbij ernaar gestreefd wordt om mensen met beperkingen, chronisch zieken, kwetsbare ouderen, jongeren met gedrags- en emotionele problemen, mensen die in armoede leven, met al hun mogelijkheden en kwetsbaarheden een eigen zinvolle plek in de samenleving te laten innemen, hen daarbij waar nodig te ondersteunen en de zorg zoveel mogelijk geïntegreerd in de samenleving te laten verlopen. 20

21 Sociaal-Cultureel Planbureau Nederland (Koops & Kwekkeboom, 2005) Vermaatschappelijking is overkoepelende term voor drie evoluties: 1. Extramuralisatie: het behoud of het herstel van een zelfstandige leefsituatie 2. Decentralisatie: van verantwoordelijkheden voor zorgverlening naar de lokale overheid 3. Decategoralisatie: het historisch gegroeide onderscheid in typen zorg (ouderenzorg, gehandicaptenzorg, geestelijke-gezondheidszorg) zover mogelijk op te heffen en te komen tot een gezamenlijk aanbod waarvan iedereen, ongeacht aard en oorzaak van de beperking, gebruik kan maken 21

22 In feite Gaan we (minstens deels) van een collectieve sociale bescherming naar een meer geïndividualiseerde sociale bescherming. Dat individuele uit zich zowel in zorg op maat, person centered care als in eigen verantwoordelijkheid 22

23 Meer verbondenheid propageren als oplossing voor sociale problemen is een bijzonder precaire zaak. Individualisme is vaak het gevolg van maatschappelijke evoluties die we zelf niet hebben gekozen. Is het dan wel fair fair in de zin van juist of rechtvaardig om de oplossing voor bepaalde problemen te zoeken bij deze entiteiten waarvoor de sociale omstandigheden nooit echt een keuze zijn geweest, laat staan dat ze ook bij machte zouden zijn deze omstandigheden eigenhandig om te zetten in een alternatief? (Ignaas Devisch) Devisch, I. (2014), Vermaatschappelijking van de maatschappij, in De Vos, K., e.a. (red.), Handboek Integrale Jeugdhulp. Cahier 3. Vermaatschappelijking van de zorg, Brussel, Politeia,

24 Dus ook: eigen verantwoordelijkheid En vervolgens ook een schuldmodel: mocht zelf kiezen, zelf organiseren, dus als het mis gaat,. Wat als het jaarbudget in het midden van het jaar op is? Moet je dan zelf maar betalen? Waar stopt de taak van een overheid? 24

25 Wat gebeurt er in de praktijk? 25

26 Verschillen in definities en ideologische discussies kleuren uiteraard ook wat er in de praktijk gebeurt. Twee voorbeelden: 1. Nadruk op thuiszorg, zo weinig mogelijk residentiële zorg (en gerelateerd: wijkgerichte zorg) 2. Persoonsvolgende budgetten

27 Casus 1: Zorg in de samenleving Protocol 3 voor ouderen Art 107 voor mensen met langdurige psychische problemen M-decreet 27

28 Positief Ouderen willen graag langer thuis blijven, groot deel van de Protocol 3 projecten slaagt daar ook in. België heeft veel te veel langverblijvers in de residentiële psychiatrie integratie/werk is veel moeilijker na langer verblijf in psychiatrisch ziekenhuis IDEE = IETS WAAR WE NIET TEGEN KUNNEN ZIJN 28

29 Maar Gaat ook niet vanzelf 29

30 Stigma 30

31 Vlamingen matig stigmatiserend (t.o.v. andere Europese landen) 31

32 32

33 33

34 We moeten ons bewust zijn van het feit dat: Aanwezig zijn is nog niet deel uitmaken van Vermaatschappelijk moet tot inclusie leiden, die zinnig is zowel voor de persoon zelf als voor de samenleving rondom die persoon. 34

35 Mantelzorgers in Protocol 3 projecten 35

36 Vermaatschappelijking van zorg wil het enorme maatschappelijke kapitaal dat Vlaanderen rijk is, mobiliseren. Goede zorg krijgt mee vorm door de liefdevolle inzet van mantelzorgers. Ze zijn vandaag met meer dan in Vlaanderen en ze geven zin en kleur aan het leven van de zorgvrager. Goede zorg mobiliseert vrijwilligers om de eenzaamheid van kwetsbare mensen weg te nemen. minister Jo Vandeurzen, dec. 2013, inleiding De kracht van het engagement. De vermaatschappelijking van de zorg in de dagelijkse praktijk (

37 Cirkelmodel

38 In beleidsteksten lezen we: Eerst zelfzorg Dan mantelzorg En pas daarna: professionele/formele zorg 38

39 Maar blijft dit haalbaar? 39

40 In België en Europa: de familiale zorgindex 40

41

42 Andere demografische veranderingen Groeiend aantal alleenwonenden (1,5 miljoen in 2009) Gezinsverdunning Veranderende patronen van huwen, samenwonen en kinderen krijgen 42

43 Ook de mantelzorger wordt ouder Nederland, 2008: 50% tussen de 45 en 65 jaar; groep van 65+ groeit (Oudijk et al., 2009) 43

44 Recent op Sociaal.net 44

45 Veranderingen aan de aanbodzijde Verhoging pensioenleeftijd Veranderingen op de arbeidsmarkt Veranderende bereidheid tot zorgen? Veranderende familierelaties, family of choice 45

46 De kost van de mantelzorg Motieven van beleid: mantelzorg is goedkoper, lagere kost voor de gemeenschap Maar is dat wel zo? Veel mantelzorgers: gaan minder werken of stoppen vroeger met werken vroege uittreding uit arbeidsmarkt kost OOK aan de overheid (verloren belastinggeld, kost uitkeringen,...) verminderen of stoppen vrijwilligerswerk hebben bijkomende uitgaven, zoals vervoersonkosten 46

47 47

48 Plus Gezondheidskosten door overbelaste mantelzorgers Berekenen kost mantelzorg is niet zo simpel 48

49 Demo + eco, maar ook maatschappelijke context Veranderingen in bereidheid om mantelzorg te geven Veranderingen in wens van ouderen om zorg te krijgen van hun kinderen M. Broese van Groenou,

50 Ook in het buitenland Mantelzorg verlichten 50

51 51

52 Ontario, Canada Living longer, living well (Samir Sinha, 2013) Eén van de aanbevelingen: meer steun bieden aan mantelzorgers 52

53 Of Mantelzorg verplichten 53

54 54

55 55

56 En als je er verder over nadenkt Pleidooi voor wijkgerichte zorg, duurzame zorgzame buurten, Is eigenlijk het opzetten van nieuwe (kleinschalige) vormen van collectieve sociale ondersteuning, meer gebaseerd op informele netwerken 56

57 Rol van de professional? Moet complexiteit kunnen analyseren Relationeel werk Mensenrechtenperspectief We vragen erg veel. Terwijl (echte) vermaatschappelijking tegelijk ook een machtsverschuiving van de professional naar de cliënt betekent 57

58 58

59 Tussendoor: onderscheid gezondheidszorg en welzijnszorg is voorbijgestreefd 59

60 Casus 2: Persoonsvolgende budgetten Is aan het gebeuren in de zorg voor personen met een handicap Komt er aan in het kader van ouderen en chronisch zieken 60

61 Opnieuw: positief Meer keuze Meer controle, minder afhankelijk Kan recht op zorg realiseren Betere weg naar meer inclusie 61

62 62

63 Maar Bezorgdheid voor die personen die niet over de kracht/capaciteiten/netwerk beschikken om het eigen budget te kunnen beheren en om hun zorg te organiseren Opnieuw: eigen verantwoordelijkheid terwijl de capaciteiten om met die verantwoordelijkheid om te gaan, niet gelijk verdeeld zijn. 63

64 Besluit 64

65 In se Is vermaatschappelijking van zorg een goede zaak

66 Maar er ligt een groot gevaar In het vermengen van vermaatschappelijking met besparen (verandering kost in eerste instantie ) In het zien van vermaatschappelijking als een oplossing voor wachtlijsten (zal wellicht een LT-gevolg zijn, maar wachtlijsten verminderen is het doel niet) In het zien van vermaatschappelijking als een middel om sociale fraude of misbruik van gemeenschapsmiddelen te verminderen 66

67 En ook Complexe veranderingen vragen complexe processen, tijd en middelen. Vermaatschappelijk kan op termijn tot besparingen leiden, maar in eerste instantie moet er worden geïnvesteerd. 67

68 Ten slotte Goede ideeën en visies niet laten vallen omwille van slechte uitvoering, wel uitvoering verbeteren en optimaliseren. Het blijft de taak van de overheid om het recht op zorg te garanderen en de zwaksten te beschermen. 68

69 Een lange weg te gaan 69

70 Maar. boven kan het uitzicht prachtig zijn 70

71 71