1 Inleiding. 1.1 De Nederlandse strafwetgeving

Transcriptie

1 1 Inleiding 1.1 De Nederlandse strafwetgeving Art. 107 van de Grondwet bepaalt dat het strafrecht en het strafprocesrecht in algemene wetboeken moeten worden ondergebracht, behoudens de bevoegdheid voor de wetgever bepaalde onderwerpen in afzonderlijke wetten te regelen. Aan deze opdracht tot codificatie heeft de wetgever voldaan. Het strafrecht is te vinden in het in 1886 in werking getreden Wetboek van Strafrecht, het strafprocesrecht in het uit 1926 stammende Wetboek van Strafvordering. Het door de grondwetgever gemaakte onderscheid tussen strafrecht en strafprocesrecht stemt overeen met het in de dogmatiek gemaakte onderscheid tussen materieel strafrecht en formeel strafrecht. Het materiële strafrecht regelt in abstracto in welke gevallen een persoon vanwege de staat kan worden gestraft en welke sancties dan mogen worden opgelegd. Tot het materiële strafrecht behoren dan ook in elk geval de verbodsbepalingen en de strafbedreigingen. Het formele strafrecht heeft betrekking op de wijze waarop in een concreet geval moet worden vastgesteld of de strafwet is overtreden en of een bepaald persoon deswege dient te worden gestraft. Het gaat hier in het bijzonder om de te volgen procedure, om de bevoegdheden van de bij de strafrechtspleging betrokken overheidsorganen en om de rechten van de verdachte. Het trekken van de precieze grens tussen strafrecht en strafprocesrecht is niet eenvoudig. 1 De wetgever heeft in grensgevallen knopen moeten doorhakken. Het resultaat kan moeilijk anders dan enigszins willekeurig zijn. Zo is de verjaring in het Wetboek van Strafrecht geregeld, terwijl dit instituut in bijvoorbeeld Duitsland tot de strafvordering wordt gerekend. Dat een verdachte na een vrijspraak in beginsel niet opnieuw mag worden vervolgd is neergelegd in art. 68 Sr, dat een zogenaamde kennisgeving van niet verdere vervolging in de regel een nieuwe vervolging blokkeert is echter te vinden in art. 255 Sv. Het ne bis in idem-beginsel vindt dus deels in het Wetboek van Strafrecht, deels in het Wetboek van Strafvordering uitwerking. 1 Zie daarover J.F. Nijboer, De doolhof van de Nederlandse strafwetgeving, Groningen

2 Hoofdstuk 1 Het recht met betrekking tot de tenuitvoerlegging van opgelegde straffen en maatregelen past niet zo goed in de tweedeling in materieel en formeel strafrecht. Er is dan ook wel voor gepleit dit penitentiaire recht in een apart wetboek onder te brengen. 2 Nu is de regeling verspreid over de beide wetboeken (zie Boek I, titels II en IIA, Wetboek van Strafrecht en Boek V, Wetboek van Strafvordering) en nader uitgewerkt in afzonderlijke regelingen, waarvan de Penitentiaire beginselenwet de belangrijkste is. Het penitentiaire recht wordt behandeld in deel 3 van Ons Strafrecht, het strafprocesrecht in deel 2. In dit eerste deel zal het materiële strafrecht worden behandeld, en dan in het bijzonder de algemene leerstukken die dat recht beheersen. De grondwetgever heeft er rekening mee gehouden dat niet het gehele materiële strafrecht in één wetboek zou kunnen worden onder gebracht. Art. 107 GW laat de wetgever de ruimte om bepaalde onderwerpen in afzonderlijke wetten te regelen. Van die mogelijkheid is dankbaar gebruik gemaakt. Het aantal delicten buiten het Wetboek van Strafrecht is een veelvoud van de hoeveelheid strafbaarstellingen die in het wetboek zelf is te vinden. Bij wijze van voorbeeld kunnen worden genoemd de Wegenverkeerswet 1994, de Wet wapens en munitie en de Opiumwet. Aparte vermelding verdient de Wet economische delicten (WED), een raamwet die een waslijst van wetten op sociaal-economisch terrein en op het gebied van de milieubescherming centraal sanctioneert. Art. 107 GW spreekt van afzonderlijke wetten, dat wil zeggen: wetten in formele zin. Toch schept ook de lagere wetgever strafrecht. Uit de gedachtewisseling over de strekking van art. 107 GW bij de behandeling van dit artikel in de Tweede Kamer blijkt dat het de bedoeling is dat misdrijven alleen mogen worden geformuleerd in wetten in formele zin. De wet in formele zin dient voorts de basis te verschaffen voor regelingen van lagere orde waarin overtredingen zijn opgenomen. 3 Zo machtigt art. 154 lid 1 van de Gemeentewet de gemeentewetgever overtredingen van door hem gegeven verordeningen strafbaar te stellen. Daarbij is bepaald welke straffen mogen worden bedreigd: hechtenis van ten hoogste drie maanden, een geldboete van de tweede categorie, 4 en als bijkomende straf openbaarmaking van de rechterlijke uitspraak. De gemeente wetgever wordt dus een zekere keuzevrijheid gelaten. Een strenger regime geldt ten aanzien van de algemene maatregelen van bestuur (AMvB s), die door de Kroon worden uitgevaardigd. Art. 89 lid 2 GW schrijft voor dat de wet (in formele zin) de op te leggen straffen bepaalt. Bovendien mogen door straffen te handhaven voorschriften alleen krachtens de wet gegeven worden. Dat betekent dat dergelijke voorschriften alleen gegeven mogen worden als de bevoegdheid daartoe door de wetgever aan de Kroon is gedelegeerd. Een voorbeeld levert de Wegenverkeerswet C. Kelk, Recht voor gedetineerden, Alphen aan den Rijn 1978; Nijboer, a.w., p. 203 e.v. 3 Zie C.A.J.M. Kortmann, De Grondwetsherziening 1983, p. 273 en Zie art. 23 lid 4 Sr. 2

3 Inleiding Art. 13 bepaalt dat bij AMvB verkeersregels kunnen worden vastgesteld (het RVV). Art. 177 stelt overtreding van die regels strafbaar voor zover die overtreding (in die AMvB) uitdrukkelijk als strafbaar feit is aangemerkt. Het artikel bepaalt de bedreigde straf daarbij op maximaal twee maanden hechtenis of een geldboete van de tweede categorie. 1.2 Ongeschreven recht, verdragsrecht, supranationaal recht Strafbaarstellingen moeten een basis hebben in een wet in formele zin. Deze gedachte is ook terug te vinden in art. 16 GW, dat luidt: Geen feit is strafbaar dan uit kracht van een daaraan voorafgegane wettelijke strafbepaling. Het gaat hier om een grondregel van Nederlands strafrecht waarmee het Wetboek van Strafrecht al sinds zijn inwerkingtreding in 1886 opent (art. 1 lid 1). In 1983 werd deze zogenaamde nulla poena-regel tot grondrecht gepromoveerd. Op de betekenis van deze regel zal in hoofdstuk 3 nader worden ingegaan. Hier is van belang dat het vereiste van een wettelijke strafbepaling bestraffing op grond van gewoonterecht uitsluit. Dit is bijvoorbeeld anders in Engeland, waar de strafbaarheid in veel gevallen niet is gebaseerd op statute law (wettenrecht), maar op common law, op in de jurisprudentie bezegeld gewoonterecht. Dat in Nederland voor strafbaarheid een wet is vereist, betekent niet dat voor ongeschreven recht geen plaats is. De strafbaarheid mag niet op ongeschreven recht worden gebaseerd, maar op de wet gebaseerde strafbaarheid mag wel op grond van ongeschreven recht worden ingeperkt. Zo is een belangrijk ongeschreven beginsel van Nederlands strafrecht het beginsel geen straf zonder schuld. Dit beginsel heeft, zoals wij nog zullen zien, geleid tot de aanvaarding van een buitenwettelijke strafuitsluitingsgrond, afwezigheid van alle schuld (avas). Zie hierna, onder Een steeds belangrijker wordende rechtsbron wordt gevormd door de internationale verdragen waarbij Nederland partij is. Daarbij kunnen in de eerste plaats de rechtstreeks werkende (art. 94 GW) mensenrechtenverdragen genoemd worden: het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM) en het Internationaal verdrag inzake burgerrechten en politieke rechten (IVBPR). Deze verdragen spelen vooral op het terrein van het strafprocesrecht een rol. Dat neemt niet weg dat zij ook voor het materiële recht van betekenis zijn. In het bijzonder kan art. 7 EVRM (zie ook art. 15 IVBPR) genoemd worden, dat de internationale versie van de nulla poena-regel bevat. Daarover meer hierna, onder En het EVRM brengt ook zogenoemde positieve verplichtingen met betrekking tot het materiële recht met zich. Mensenrechten, zoals het recht op leven (art. 2 EVRM) en het recht op privacy (art. 8 EVRM), kunnen de wetgever 3

4 Hoofdstuk 1 verplichten tot het creëren van een strafbaarstelling en de rechter dwingen tot een bepaalde interpretatie van een delictsomschrijving. 5 In de tweede plaats kunnen verdragen genoemd worden die Nederland verplichten tot het strafbaar stellen van bepaalde feiten. Dergelijke verplichtingen zijn in de eerste plaats tot de nationale wetgever gericht. De overeengekomen delictsomschrijvingen moeten door de wetgever in de nationale wetgeving worden geïncorporeerd. Die wetgeving wordt vervolgens door de strafrechter toegepast en bij de interpretatie van de wet kan het achterliggende verdrag een rol spelen. Een voorbeeld is de Opiumwet, die gebaseerd is op het in 1961 gesloten Enkelvoudig Verdrag van New York. In de derde plaats kunnen verdragen genoemd worden waarbij Nederland een deel van zijn strafrechtelijke autonomie prijs geeft. Men spreekt dan wel van supranationaal strafrecht. Als een voorbode van de ontwikkelingen op dit terrein kan de Herziene Rijnvaartakte (ook wel Akte van Mannheim, Trb. 1955, 161) worden genoemd. 6 Op grond van dit verdrag spreken de nationale rechters als Rijnvaartrechters recht over schippers die op wateren, behorend tot het gebied waarover de Rijnvaartakte geldt, overtredingen begaan van de door de Centrale Commissie voor de Rijnvaart vastgestelde scheepvaartreglementen. Art. 32 stelt thans als straf op deze overtredingen een boete van 25000,-. Vervangende hechtenis kan niet worden opgelegd. 7 Hoger beroep staat open op hetzij de Kamer van Beroep van de Centrale Commissie te Straatsburg, hetzij de hogere nationale rechter. Art. 37 laat de schipper hier de keus. Aan deze indeling van de verdragen moet niet een te groot gewicht worden toegekend. Het gaat om typeringen, waarbij zich allerlei varianten en mengvormen kunnen voordoen. In dit verband moet vooral gewezen worden op het recht van de Europese Unie (EU), dat voor het strafrecht van zeer groot (en nog steeds toenemend) belang is. 8 Op vele terreinen beïnvloedt het Unie-recht het nationale strafrecht. Wat betreft het materiële recht heeft de EU de bevoegdheid bij richtlijnen minimumvoorschriften vast te stellen betreffende de bepaling van strafbare feiten en sancties op een breed terrein van criminaliteit (art. 83 van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie). Inmiddels zijn tal van dergelijke richtlijnen tot stand gekomen, bijvoorbeeld met betrekking tot mensenhandel en terrorisme. Nederland moet er dus voor zorgen dat de strafwetgeving aan de in deze richtlijnen opgenomen minimumvoorschriften voldoet. Naast deze positieve invloed van de EU op het nationale strafrecht, is er ook een negatieve invloed die uitgaat van de vrije verkeersrechten, zoals het vrij verkeer van 5 Zie bijv. F. Vellinga-Schootstra & W. Vellinga, Positive obligations en het Nederlandse straf(proces)recht, Deventer Zie daarover W.E. Haak, Nederlandse Rijnvaartovertredingen onder de Akte van Mannheim, in: Rede en recht, Liber amicorum N. Keijzer, Deventer 2000, p. 41 e.v. Het supranationale karakter van de Herziene Rijnvaartakte is nog eens bevestigd in HR 10 december 1996, NJ 1997, Vgl. HR 9 juni 1981, NJ 1981, 472 en HR 9 juni 1998, NJ 1998, Zie voor een uitvoeriger beschrijving van het Europese recht en de invloed daarvan op het strafrecht De Hullu, m.n. p. 42 e.v.; A.H. Klip, European Criminal Law (2nd edition), Antwerpen

5 Inleiding diensten en het vrij verkeer van goederen. Daarmee wordt bedoeld dat de nationale wetgeving, en dus ook de strafwetgeving, geen inbreuk mag maken op deze rechten. Wetgeving die dat wel doet, moet worden ingetrokken of aangepast. Deze invloeden van het EU-recht raken ook de strafrechter. Hij moet nationale wetgeving ter uitvoering van een richtlijn uitleggen in het licht van de bewoordingen en het doel van de desbetreffende richtlijn (richtlijnconforme interpretatie). Ook wordt van de strafrechter verlangd dat hij de nationale regelgeving aan het EU-recht toetst en in geval van strijd buiten toepassing laat. De interpretatievragen die in dat kader rijzen, dienen in de vorm van prejudiciële vragen aan het Hof van Justitie in Luxemburg te worden voorgelegd. Het EU-recht heeft door dit alles sterk supranationale trekken. Niet al het internationale recht heeft een verdragsrechtelijke basis. Rekening moet ook worden gehouden met de ongeschreven regels en beginselen van het volkenrecht. Dat is in het bijzonder voor de strafmacht van belang. Nederland kan bijvoorbeeld niet zo maar gedragingen strafbaar stellen die in het buitenland door buitenlanders worden begaan. Dat zou immers een inbreuk betekenen op de soevereiniteit van andere mogendheden. In art. 8d Sr wordt daarmee uitdrukkelijk rekening gehouden. Zie nader hoofdstuk 13, waarin de regeling van de strafmacht zal worden besproken. In dit verband kan ook gewezen worden op de berechting van oorlogsmisdrijven en misdrijven tegen de menselijkheid na de tweede wereldoorlog. De strafbaarheid werd hier gebaseerd op eerst achteraf in wetten en verdragen geconcretiseerde algemene rechtsbeginselen die door beschaafde volken worden erkend (vgl. art. 7 lid 2 EVRM). Die algemene beginselen bleken sterker dan de nationale nulla poena-regel. Zie daarover ook hierna, onder Aan het Neurenbergse Gerechtshof (ingesteld bij het Charter of the International Military Tribunal behorende bij het Agreement van Londen van 8 augustus 1945) werd de berechting van de grote Duitse oorlogsmisdadigers opgedragen. Dit bij verdrag ingestelde Tribunaal sprak recht over onderdanen van een staat die zelf geen partij was bij het verdrag. Het supranationale karakter van dit gerecht was derhalve mee gebaseerd op ongeschreven volkenrecht. 1.3 Het Wetboek van Strafrecht; Algemeen deel Het Wetboek van Strafrecht neemt in het geheel van de Nederlandse strafwetgeving een centrale plaats in. Dat komt doordat het algemene bepalingen bevat die ook van toepassing zijn op de talloze strafbare feiten die niet in het wetboek staan, maar in bijzondere wetten en verordeningen zijn opgenomen. Bovendien heeft de strafrechtelijke dogmatiek zich vooral laten inspireren door de klassieke misdrijven (zoals moord en doodslag) die in het wetboek zijn opgenomen. Het wetboek verdient daarom afzonderlijke aandacht. 5

6 Hoofdstuk 1 Het Wetboek van Strafrecht is tot stand gekomen bij de Wet 2 maart 1881, Stb. 35 en het trad in werking op 1 september 1886, krachtens de Invoeringswet van 15 april 1886, Stb. 64. Een hele lijdensgeschiedenis was daaraan voorafgegaan. In 1813 waren de Franse Code pénal en de Code d instruction criminelle als geldend recht gehandhaafd. Men wilde toen per se niet terug naar de toestand van vóór 1795, met een grote verscheidenheid van plaatselijke regelingen. Het was echter ook een verre van ideale oplossing om de Franse wetboeken, die hier in de Napoleontische tijd kracht van wet hadden gekregen, te handhaven. Het gelukte in 1838 de Code d instruction criminelle te vervangen door een eigen Nederlands Wetboek van Strafvordering, dat echter geen wezenlijke verandering aanbracht in de structuur van het procesrecht. Verschillende pogingen om te geraken tot een eigen Nederlands Wetboek van Strafrecht mislukten. Eindelijk werd in 1870 een staatscommissie voor de samenstelling van een Wetboek van Strafrecht benoemd met als voorzitter de Leidse hoogleraar J. de Wal en als secretaris A.A. de Pinto. Deze commissie bood in 1875 een ontwerp voor een wetboek met toelichting en bijlagen aan de koning aan. 9 Bij de invoering van het nieuwe Wetboek van Strafrecht moest het Wetboek van Strafvordering van 1838 worden herzien, onder meer omdat in het nieuwe Wetboek van Strafrecht de driedeling van de strafbare feiten in misdaden, wanbedrijven en overtredingen uit de Code pénal was vervangen door een tweedeling in misdrijven en overtredingen. Aan een aparte rechtelijke instantie voor de berechting van misdaden was geen behoefte meer. Het Wetboek van Strafrecht bracht als gezegd een tweedeling in misdrijven en overtredingen. De misdrijven werden ondergebracht in het Tweede Boek, de overtredingen in het Derde Boek. De plaatsing van het strafbare feit (in het tweede of in het derde boek) is dus beslissend voor de vraag of men met een misdrijf of overtreding van doen heeft. Het was de bedoeling van de ontwerpers alle misdrijven, uitgezonderd de militaire en de fiscale, in het nieuwe Wetboek van Strafrecht op te nemen. 10 Maar die gedachte moest de wetgever prijsgeven toen de steeds ingewikkelder wordende samenleving vroeg om meer ordening en reglementering. Het aantal voorschriften breidde zich enorm uit, en aan sommige regelingen tilde de wetgever zo zwaar dat hij met (de voor misdrijven gereserveerde) gevangenisstraf meende te moeten dreigen. Het bleek onpraktisch de 9 De notulen van deze commissie met bij lagen zijn bewaard gebleven en zijn voor de uitleg van een aantal artikelen nog steeds van belang. Men zie het proefschrift van A.G. Bosch, Het ontstaan van het Wetboek van Strafrecht, 1965, en de uitgave in fotokopie van die notulen met bijlagen, verzorgd door de sectie strafrecht van de vakgroep strafrecht en criminologie van de Katholieke Hogeschool Tilburg, thans Tilburg University. 10 Zie Smidt, I, p. 43; H.J. Smidt, die als minister het ontwerp voor het wetboek heeft ingediend, verzorgde een uitgave van alle stukken betreffende de totstandkoming van het Wetboek. De 2e druk, waaruit telkens geciteerd zal worden, werd door J.W. Smidt en E.A. Smidt bewerkt. 6

7 Inleiding misdrijven uit de wettelijke regeling die zij sanctioneerden, los te maken en over te brengen naar het Wetboek van Strafrecht, dat trouwens lang niet altijd een plaats had waar zij logisch zouden hebben gepast. Wetten die veelvuldig vervolgde misdrijven bevatten, zijn de Wegenverkeerswet 1994, de Opiumwet en de Wet wapens en munitie. Men heeft zich nooit de illusie gemaakt dat alle overtredingen in een Wetboek bij elkaar gebracht zouden kunnen worden. Het derde boek van het Wetboek van Strafrecht biedt slechts een kleine selectie voor een groot deel bestaande uit overtredingen die familie zijn van de in het tweede boek opgenomen misdrijven. Het leeuwendeel van die misdrijven wordt gevormd door de zogenaamde klassieke of commune misdrijven. Het gaat daarbij om overtredingen van normen die hecht verankerd zijn in de positieve moraal. Men denke aan doodslag, verkrachting, mishandeling, vrijheidsberoving, diefstal en oplichting. De strafbaarheid van dergelijke gedragingen is bijna van alle tijden en alle plaatsen. De vanzelfsprekendheid van de strafbaarheid weerspiegelt zich in de gevolgde techniek van strafbaarstelling. De wetgever heeft het niet nodig gevonden om doodslag, verkrachting enz. met zoveel woorden te verbieden. Het wetboek bevat geen verbodsbepalingen, maar delictsomschrijvingen. Er worden feiten (gedragingen) omschreven die tot bestraffing aanleiding kunnen geven. 11 In die strafbaarstelling ligt impliciet besloten dat het gedrag verboden (wederrechtelijk) is. De techniek van strafbaarstelling die in de bijzondere wetten wordt gevolgd, is doorgaans een andere. Hier treft men juist wel expliciete verbods- en gebodsbepalingen aan. De sanctionering wordt daarbij in aparte, dikwijls aan het slot van de wet geplaatste bepalingen geregeld. Strafbaar gesteld wordt dan de overtreding van de bij (of krachtens) de wet gegeven voorschriften. Kenmerkend voor deze wijze van strafbaarstelling is dus dat de verbods- of gebodsbepaling gescheiden is van de strafbepaling. De klassieke misdrijven bepalen nog steeds het gezicht van het strafrecht. Ook de strafrechtelijke dogmatiek is van oudsher daarop gericht. Het is goed om voor ogen te houden dat de algemene leerstukken met betrekking tot opzet, schuld, wederrechtelijkheid en causaliteit zijn ontwikkeld aan de hand van de modelmisdrijven uit het commune strafrecht. Oorspronkelijk bestond het strafrecht uit een reeks afzonderlijke strafbare feiten. Omstreeks het einde van de 13e eeuw werden, voor het eerst door Italiaanse juristen, regels opgesteld, die aan alle strafbepalingen of althans aan een belangrijk aantal daarvan gemeen zijn. Zo ontstond het zogenaamde algemene deel van het strafrecht, dat zich van de 14e tot de 19e eeuw verder heeft ontwikkeld. Door de codificaties, tot stand gekomen aan het einde van de 18e en in het begin van de 19e eeuw, kreeg dit algemeen deel nog vastere vorm en in de 19e eeuw wijdden de strafrechtsgeleerden er zelfs veel meer 11 De gebezigde terminologie ( wordt gestraft ) houdt geen rekening met de strafuitsluitingsgronden, met art. 9a Sr en met het opportuniteitsbeginsel, volgens welke het OM van vervolging kan afzien (art. 167 Sv). Niet elk strafbaar feit wordt dus gestraft. 7

8 Hoofdstuk 1 aandacht aan dan aan het zogenaamde bijzonder deel (de eigenlijke delictsomschrijvingen). Ook in Engeland, waar nimmer een codificatie van het algemene deel van het strafrecht heeft plaatsgevonden, bevatten de leerboeken een algemeen deel, waarin de grondbeginselen en algemene begrippen van het strafrecht aan de hand van de rechtspraak worden besproken. In Nederland is dit Algemeen Deel neergelegd in het Eerste Boek van het Wetboek van Strafrecht. Compleet is dat boek overigens niet. Algemene bepalingen met betrekking tot opzet of causaliteit zal men daarin vergeefs zoeken. De ontwikkeling van deze en andere algemene leerstukken heeft de wetgever ook bij ons aan rechtspraak en literatuur overgelaten. Zijn algemene karakter ontleent Boek I aan de slotbepaling, art. 91 Sr. Dit artikel luidt: De bepalingen van de titels I-VIIIA van dit boek zijn ook toepasselijk op feiten waarop bij andere wetten of verordeningen straf is gesteld, tenzij de wet anders bepaalt. Op grond van dit artikel vinden dus de bepalingen van het Eerste Boek ook toepassing ten aanzien van strafbare feiten die niet in het wetboek zelf zijn opgenomen. Zo kan bij overtreding van de Opiumwet een beroep worden gedaan op overmacht (art. 40 Sr). Zo ook zijn de regels met betrekking tot verjaring (art. 70 Sr e.v.) van toepassing als de verdachte wordt vervolgd wegens een verkeersmisdrijf. De bijzondere wetgever kan anders bepalen. Art. 91 Sr erkent dit uitdrukkelijk. Daarbij verdient aandacht dat met wet wordt bedoeld: wet in formele zin. De lagere wetgevers mogen dus geen regels geven die met de regels van Boek I in strijd zijn. Zij zijn aan het algemeen deel gebonden. Art. 91 Sr zondert Titel IX van boek I van de algemene toepassing uit. Op deze zogenaamde betekenissentitel, waarin aan bepaalde woorden of uitdrukkingen een bepaalde uitleg of uitbreiding wordt gegeven, kan bij de uitleg van bijzondere wetten dus geen beroep worden gedaan. Ook de lagere wetgever mag daarvan afwijken. Hij kan dus een begrip anders definiëren dan in het algemeen deel van het wetboek is gebeurd. 1.4 Bescherming van rechtsgoederen en handhaving van normen; krenkings- en gevaarzettingsdelicten Strafbepalingen worden in het leven geroepen met het oog op de bescherming van bepaalde rechtsbelangen (ook wel rechtsgoederen genoemd). In het klassieke strafrecht komt dat duidelijk naar voren. Veel van de in het wetboek strafbaar gestelde feiten zijn gedragingen die rechtstreeks inbreuk maken op het beschermde rechtsgoed. Zo vormen de delicten doodslag (art. 287 Sr) en dood door schuld (art. 307 Sr) inbreuken op het rechtsgoed (menselijk) leven. Delicten als diefstal (art. 310 Sr) en verduistering (art. 21 Sr) maken inbreuk op de eigendom. Het delict wederspannigheid (art

9 Inleiding Sr) tast het door de wet beschermde openbaar gezag aan. Deze delicten worden krenkingsdelicten genoemd. Zoals reeds onder 1.3 werd opgemerkt staat als gevolg van de in het wetboek gehanteerde techniek van strafbaarstelling niet de (overtreden) norm, maar de gedraging voorop. Dat brengt mee, dat niet iedere overtreding van de achterliggende norm en niet iedere inbreuk op het beschermde belang strafbaar is gesteld. Strafbaar gesteld zijn alleen bepaalde (precies omschreven) inbreuken. Dat zou anders zijn als de wetgever te werk was gegaan als in de bijzondere wet en dus de verbodsbepaling voorop had gesteld (bijvoorbeeld: het is verboden een ander te doden) en vervolgens op overtreding straf had gesteld. Dan zou in beginsel iedere doding (een beroep op een strafuitsluitingsgrond als avas daargelaten) strafbaar zijn. Aparte strafbaarstelling van dood door schuld was dan niet nodig geweest. De gehanteerde methode van strafbaarstelling is, zo blijkt hier, niet alleen een kwestie van techniek. De wetgever wilde niet iedere doding over één kam scheren, maar onderscheid maken al naar gelang de ernst van de inbreuk op het beschermde rechtsgoed. Hij wilde tot uitdrukking brengen dat moord (art. 289 Sr) zwaarder moet worden gestraft dan doodslag, en doodslag weer zwaarder dan dood door schuld. Bovendien wilde de wetgever recht doen aan de gedachte dat het strafrecht ultimum remedium is. Minister Modderman stelde zich bij de behandeling van het Wetboek van Strafrecht op het standpunt dat alleen onregt bestraft diende te worden, waarvan de ervaring heeft geleerd dat het ( ) door geene andere middelen behoorlijk is te bedwingen. De strafbedreiging moet blijven een ultimum remedium. Men moest erop toezien dat niet de straf worde een geneesmiddel erger dan de kwaal. 12 Deze gedachte leidt tot terughoudendheid. Niet iedere krenking van het rechtsgoed behoort met straffen te worden gekeerd. Naast de krenkingsdelicten staan de gevaarzettingsdelicten. Men onderscheidt daarbij in concrete en abstracte gevaarzettingsdelicten. Een voorbeeld van een concreet gevaarzettingsdelict uit het Wetboek van Strafrecht is art. 164 Sr: het opzettelijk veroorzaken van gevaar voor het spoorwegverkeer. Voldoende voor strafbaarheid is hier dat een gevaarlijke situatie is geschapen; niet vereist is dus dat het gevaar zich heeft verwerkelijkt. Abstracte gevaarzettingsdelicten treft men veelvuldig aan in bijzondere wetten. Een duidelijk voorbeeld vormt de strafbaarstelling van het bezit van allerhande wapens in de Wet wapens en munitie. De wetgever treedt hier als het ware preventief op. Hij verbiedt gedragingen die mogelijk tot krenkingen van het beschermde rechtsgoed zouden kunnen leiden. Concreet gevaar is dan ook niet vereist. Strafbaar is ook degene die al lang weer vergeten is dat hij op zolder nog ergens een pistool heeft liggen. Bij abstracte gevaarzettingsdelicten is het onverschillig of het beschermde rechtsgoed daadwerkelijk is gekrenkt of in gevaar gebracht. De wetgever 12 Smidt, I, p

10 Hoofdstuk 1 vaardigt voorschriften uit die het gedrag zonder meer verbieden. Daardoor verschuift het accent van de bescherming van rechtsgoederen naar de handhaving van normen. Iedere gedraging die met de norm strijdt, is strafbaar. De in bijzondere wetten veelal gevolgde techniek van strafbaarstelling past daarbij. De reglementering van het gedrag staat voorop. De wetgever formuleert geboden en verboden, en somt de uitzonderingsgevallen (faits d excuse) op waarvoor de voorschriften niet gelden. Vervolgens wordt overtreding van de voorschriften strafbaar gesteld. Daarbij wordt nauwelijks genuanceerd. Iedere overtreding van de norm wordt in beginsel met dezelfde straf bedreigd. Als verschil wordt gemaakt is dat meestal alleen met betrekking tot het opzet van de dader. De opzettelijke overtreding van de norm is dan een misdrijf, de niet-opzettelijke een overtreding. 13 Het onderscheid tussen krenkings- en gevaarzettingsdelicten is een product van het klassieke strafrecht, waarin het accent ligt op de bescherming van rechtsgoederen. In de bijzondere wetten schuiven die rechtsgoederen naar de achtergrond. Bovendien gaat het dikwijls om rechtsbelangen die abstracter, minder grijpbaar zijn dan die in het commune strafrecht. Het gemaakte onderscheid is daardoor niet meer verhelderend. Levert bijvoorbeeld een overtreding van de Prijzenwet een krenking of een gevaarzetting op van wat art. 2 lid 1 het algemeen sociaal-economisch belang noemt? Het beantwoorden van die vraag vergroot het inzicht niet en kan daarom achterwege blijven: het maken van onderscheid is geen doel op zich. Zeker is, dat voor strafbaarheid zo n krenking of gevaarzetting van het rechtsbelang niet hoeft te worden vastgesteld. Dat neemt uiteraard niet weg dat ook bij de bijzondere strafwetten voor ogen moet worden gehouden dat zij zijn geschreven om bepaalde belangen te beschermen. Bij de uitleg en de toepassing van de wet moet daarmee rekening worden gehouden. 1.5 Verhouding tot het burgerlijk recht: disharmonieën De rechtsgoederen die het klassieke strafrecht beschermt, vinden voor een niet onbelangrijk deel ook bescherming in het civiele recht. Zo kan de bestolene het ontvreemde goed revindiceren, en kan de mishandelde vergoeding van de letselschade vorderen op grond van onrechtmatige daad. Omdat echter die civielrechtelijke bescherming te kort schiet, is óók een strafsanctie in het leven geroepen. De bescherming die de strafwet biedt, komt hier als het ware boven op de bescherming die het civiele recht al bood. Anders gezegd: strafrecht en civiel recht staan hier naast elkaar. Dat maakt dat het strafrecht niet gebonden kan zijn aan de in het civiele recht gehanteerde terminologie. De noodzaak van een effectievere bescherming vraagt dikwijls juist om eigen begrippen en onderscheidingen. Wat onder het strafrecht wordt gebracht moet opspoorbaar, vervolgbaar en bewijsbaar zijn. 13 Zie bijvoorbeeld art. 2 jo. 6 Wet op de economische delicten. 10