Bij het indienen van claims kan de afhandeling in vier fases worden onderverdeeld.

Transcriptie

1 MEMO Op 12 november is er toegezegd dat het rapport Onderzoek bodemdaling gemeente Dongeradeel, fase 1 aan de raadscommissie zal worden aangeboden. Dit rapport is in opdracht van de gemeente Dongeradeel, op kosten van de NAM, door ingenieursbureau Tauw gemaakt. Het betreft een eerste onderzoek voor fase 1, die na de prognoses van 2010 opnieuw zal worden beoordeeld en zo nodig zal worden aangepast (zie conclusie). Daar de afronding en herziening van het fase 1 onderzoek na de prognoses van 2010 plaatsvindt was er uitgegaan dat alle gegevens dan aan de commissie Grondgebied konden worden aangeboden. Maar op verzoek is er nu dan dit tussentijdse verslag met de stand van zaken van het bodemdalingsonderzoek. Omdat het rapport van Tauw kort en bondig is en hoofdzakelijk de knelpunten bevat, wordt er voor de duidelijkheid in deze memo uitgebreider beschreven wat er precies is onderzocht en hoe men tot de resultaten is gekomen. BODEMDALING IN DE GEMEENTE DONGERADEEL Inleiding algemeen Als gevolg van de gaswinning in de provincies Groningen, Friesland en Drenthe treedt er bodemdaling op. Vanwege de al eerder opgetreden bodemdalingen in de provincie Groningen en in de gemeente Tytsjerkstradiel heeft de NAM reeds overeenkomsten gesloten om de kosten van de bodemdaling te vergoeden. Er is een nieuwe definitieve overeenkomst gesloten tussen de NAM, Provincie Fryslân en Wetterskip Fryslân, voor het regelen van vergoeding van de schade ten gevolge van de bodemdaling in Friesland. De Gemeente Dongeradeel heeft zich vervolgens ook bij deze overeenkomst aangesloten. Bij eerdere overeenkomsten is er reeds een Commissie Bodemdaling door Aardgaswinning geïnstalleerd. De Commissie heeft tot taak vast te stellen welke maatregelen er aan te merken zijn als redelijkerwijs noodzakelijk om nadelige effecten van bodemdaling door aardgaswinning te voorkomen, te beperken of te herstellen. Tevens beoordeelt de Commissie welke kosten de NAM, op grond van de overeenkomst, dient te vergoeden. De gemeente kan bij de NAM claims indienen, evenals de kosten voor onderzoek, eigen uren en andere aan bodemdaling gerelateerde kosten. De gemeente Dongeradeel kan alleen claims indienen voor schades aan gemeentelijke eigendommen. De kans dat particulieren schade ondervinden aan woningen door bodemdaling wordt heel gering geacht, want de daling treedt op over een groot oppervlak. Schade in relatie met de grondwaterstand zou misschien wel voor kunnen komen, bijvoorbeeld bij landbouwers. Maar het Wetterskip heeft daarbij een grote rol. Ook het Wetterskip heeft reeds diverse onderzoeken laten uitvoeren en houdt de vinger aan de pols. In de polders kan het Wetterskip de grondwaterstanden bij bodemdaling corrigeren. Wanneer particulieren en bedrijven schade zouden ondervinden door de bodemdaling kunnen zij zich ook wenden tot de NAM. Welke schade er voor eigendommen van de Gemeente Dongeradeel exact te verwachten is, blijkt uit Onderzoek bodemdaling gemeente Dongeradeel, fase 1. Het onderzoek heeft zich gericht op de te verwachten schade in Om de schade van de bodemdaling te herstellen zullen er tot 2050 meerdere malen maatregelen moeten worden getroffen. Bij het indienen van claims kan de afhandeling in vier fases worden onderverdeeld. Fase 1 onderzoeksfase, planvoorbereiding In deze fase worden de gevolgen van de bodemdaling door aardgaswinning geïnventariseerd en worden zo nodig oplossingen ontwikkeld en afgewogen om schade te voorkomen of te compenseren. Voor deze oplossingen worden globale kostenramingen en tijdsschema s opgesteld. Fase 1 eindigt met een principekeuze voor een van de mogelijke oplossingen. 1

2 Fase 2 uitwerken van deze oplossing De definitieve situering wordt bepaald evenals vorm en afmetingen. Gedetailleerd onderzoek vindt plaats. Onderzocht wordt welke vergunningen nodig zijn en welke procedures moeten worden doorlopen. Fase 3 voorbereiding van de uitvoering Aan de orde zijn verkrijgen vergunningen, opstellen van bestekken en contracten. Fase 4 de uitvoering Inleiding fase 1 onderzoek Binnen de gemeente Dongeradeel treedt bodemdaling op als gevolg van aardgaswinning. In het westen van de gemeente wordt op basis van de meest recente prognoses in het jaar 2050 circa 4 cm bodemdaling voorspeld, in het oosten loopt dit op tot circa 17 cm. Rond Anjum is de bodemdaling al in volle gang en de te verwachten bodemdaling zal vooral in de eerstkomende jaren optreden. In Dokkum wordt geen bodemdaling verwacht, het ligt dan ook in het gebied met minder dan 5 cm bodemdaling en valt daarom af bij het onderzoek. De bodemdaling heeft mogelijk schade tot gevolg voor gemeentelijke eigendommen. Als uitgangspunt moet worden genomen: de maatregelen die nodig zijn om de bodemdaling per 2050 te compenseren. De prognoses voor de bodemdaling van de NAM per 2050 waarvan uit wordt gegaan, is het laatst bijgesteld aan de hand van de n.a.p (rapport Bodemdaling door Aardgaswinning, NAM, december 2005). De NAM maakt om de 5 jaar nieuwe prognoses aan de hand van nieuwe hoogte metingen, de volgende prognoses worden in 2010 bekend gemaakt. De opgetreden schade als gevolg van de bodemdaling wordt vergoed door de commissie bodemdaling. Door het uitvoeren van een onderzoek en het opstellen van een claim kan een bijdrage worden verkregen in zowel de onderzoeken als de uitvoering. Bij de vergoeding voor schade aan eigendommen zal er wel worden gekeken naar de leeftijd van de eigendommen en de restlevensduur, de hoogte van de vergoeding zal hier vanaf hangen. Het is dan ook van belang voor de gemeente om bij een Fase 2 onderzoek in te steken op die oplossingen waarbij er hogere vergoedingen mogelijk zijn. Bijvoorbeeld bij schade door verminderde drooglegging en aan de riolering zijn hiervoor wel mogelijkheden, bij schade aan een kunstwerk ligt dit moeilijker. Aanpak fase 1 onderzoek Voor het fase 1 onderzoek zijn alle gemeentelijke eigendommen geïnventariseerd en er is onderzocht of er ook schade door bodemdaling aan deze eigendommen te verwachten is. De gemeentegrens is de werkgrens voor dit onderzoek. Uit ervaringen in de gemeente Tytsjerksteradiel komt naar voren, dat het in ieder geval belangrijk is om te kijken naar de bodemdaling in relatie met de ligging aan de boezem. De boezempeilen van zowel de Friese- als de Lauwersmeerboezem worden niet gewijzigd. Als de bodem daalt en het waterpeil blijft gelijk dan kunnen er problemen ontstaan. Wanneer het gebied niet aan de boezem ligt en de bodem daalt en het waterpeil kan ook worden aangepast, dan verandert er ten opzichte van elkaar niets. Maar er zijn uitzonderingen voor kernen en eigendommen die in een zeer groot peilvlak (waterpeil) liggen met daarin een groot bodemdalingsverschil. Afhankelijk van waar het peilregulerend kunstwerk staat en of de bodem gelijkmatig of ongelijkmatig zakt in dit gebied, kan er schade optreden. In het fase 1 onderzoek is gekeken naar de volgende aspecten binnen de gemeente Dongeradeel: Effecten op riolering Jachthavens Bruggen, tunnels, duikers en sluizen Gemalen Oevers en kaden binnen de bebouwde kom Oevers en kaden buiten de bebouwde kom Drooglegging bebouwd gebied langs boezem 2

3 Verkenning riolering Er is in beeld worden gebracht waar de riolering langs de boezem ligt en waar er gelijktijdig bodemdaling optreedt. Dit is met name de bebouwde kernen in het oosten (en enkele kernen in het noord-westen) van de gemeente. Er is beoordeeld of er maatregelen nodig zijn en welke maatregelen er dienen te worden getroffen (vergroten berging en/of afkoppelen). Verkenning tunnels, jachthavens, bruggen, duikers en sluizen Gemeentelijke eigendommen zijn onderzocht. Dit betreft jachthavens, bruggen, grote duikers en sluizen in eigendom van de gemeente, die hinder ondervinden als gevolg van de bodemdaling. Ook hiervoor geldt hoofdzakelijk dat de kunstwerken en jachthavens aan de boezem of Lauwersmeer moeten liggen, om hinder te ondervinden. Dit geldt dus ook voor de gemeentelijke eigendommen buiten de dijk, grenzend aan het Lauwersmeer. Uitzonderingen zijn mogelijk voor kunstwerken binnen grote peilvlakken (waterpeil) met een groot bodemdalingsverschil over het peilvlak. Voor tunnels is afhankelijk van de locatie in de gemeente, beoordeeld in hoeverre bodemdaling schadelijk is. Gemeentelijke oevers en kaden binnen de bebouwde kom Bodemdaling kan leiden tot een afname van de veiligheid doordat de kerende hoogte van oevers en kaden wordt verlaagd. Voor het fase 1 onderzoek is er in beeld worden gebracht, welke gevolgen de bodemdaling heeft op de oevers en kaden van de gemeente. Gemeentelijke oevers en kaden buiten de bebouwde kom Het Wetterskip Fryslan heeft reeds studie gedaan naar het buitengebied en de kaden. In deze fase is er in beeld worden gebracht welke gevolgen de bodemdaling heeft op de oevers en kaden van de gemeente in het buitengebied. De gemeente Dongeradeel heeft niet veel oevers en kaden buiten de bebouwde kom, het overgrote deel van de gemeentelijke oevers buiten de bebouwde kom, bestaan uit damwanden en kaden langs de Dokkumer Ee en het Dokkumer Grootdiep (noordzijde). Drooglegging bebouwde kom Bij bodemdaling in de bebouwde kom wordt in eerste instantie ook gekeken of de bebouwing aan de boezem ligt. Maar er zijn uitzonderingen voor kernen die in een zeer groot peilvlak (waterpeil) liggen met daarin een groot bodemdalingsverschil. In deze kernen kan deels vernatting en deels verdroging optreden. Voor kernen met een afname van de drooglegging met meer dan 5 cm, kan er schade worden geclaimd. Door middel van een GIS-analyse van het maaiveld is er in beeld worden gebracht waar zich knelpunten voordoen en maatregelen moeten worden getroffen (Grontmij rapport Bodemdaling Dongeradielen ). Kostenraming De onderzoeksresultaten bestaan uit een inventarisatie van de gevolgen van de bodemdaling ook mogelijke oplossingen voor de schade door de bodemdaling. Het is nodig om te kijken hoe de schade door de bodemdaling aan de verschillende objecten kan worden herstelt. Waar mogelijk worden er verschillende oplossingen voor het herstel aangedragen. De oplossingen zijn in het fase 1 rapport toegelicht met daarbij de voor- en nadelen. In het rapport zit tevens een raming van de schade door de bodemdaling aan de gemeentelijke eigendommen. Selectie van de te onderzoeken objecten voor het Fase 1 onderzoek De doelstelling van het fase 1 onderzoek is het inventariseren van de gevolgen van aardgaswinning voor gemeentelijke eigendommen en het opstellen van oplossingsrichtingen om schade te voorkomen of te compenseren. Selectie van kernen Om inzicht te krijgen in de gebieden waar schade als gevolg van bodemdaling op kan treden zijn op basis van de uitgangspunten en randvoorwaarden van de Commissie Bodemdaling drie selecties uitgevoerd: 1. Bebouwde kernen met 5 cm of meer bodemdaling aan de boezem 2. Kaden en boezem binnen bodemdalingscontouren 3. Bebouwde kernen liggende in delen van peilgebieden met 5cm of meer afname van drooglegging als gevolg van ongelijkmatige bodemdaling 3

4 Kernen aan de boezem Op basis van bovenstaande selectie volgt dat het aantal bebouwde kernen dat hinder ondervindt van de bodemdaling beperkt is. Dit wordt verklaard doordat slechts een gering aantal kernen zowel aan de boezem ligt en ook in het gebied ligt waar meer dan 5 cm bodemdaling optreedt. Dit geldt eigenlijk alleen voor de kernen Holwerd, Engwierum, Dokkumer Nieuwezijlen, Oostmahorn en Ezumazijl. Bij andere kernen zoals bijvoorbeeld Paessens-Moddergat en Metslawier treedt er wel bodemdaling op, maar doordat ze niet aan de boezem liggen (of in een groot peilvlak met groot bodemdalingsverschil) levert dit geen problemen op. Rioolstelsels De bodemdaling kan tot gevolg hebben dat de drempelhoogte van de riooloverstorten gelegen aan de Friese boezem verhoogd moeten worden om te voorkomen dat boezemwater het rioolstelsel binnenstroomt. Fase 1 is verkennend en heeft tot doel de riooloverstorten die lozen op de Friese boezem in tevens in het bodemdalingsgebied liggen in kaart te brengen en de drempelhoogtes vast te stellen. Kaden en oevers Met name waar kaden en oevervoorzieningen aan de Friese boezem liggen, kan het noodzakelijk zijn aanpassingswerken te verrichten naar aanleiding van de bodemdaling. Binnen de gemeente Dongeradeel liggende volgende kernen aan de boezem: Holwerd, Engwierum, Dokkumer Nieuwezijlen, Ezumazijl en Oostmahorn. Vaste bruggen Als gevolg van bodemdaling kan de doorvaarthoogte van bruggen verminderen, alle bruggen van de gemeente zijn geïnventariseerd. Het is hier ook van belang of de bruggen aan het boezemwater liggen. Bij bruggen aan het boezemwater wordt de doorvaarthoogte kleiner bij bodemdaling. Voor bruggen die niet aan het boezemwater liggen en waarbij de waterstand aangepast kan worden, treedt er geen afname van de doorvaarthoogte op. Dit geldt bijvoorbeeld voor de Saatsenbrug en andere bruggen over de Suder Ie. Voor bruggen bij grote peilvlakken (Morra en Lioessens) kan wel schade optreden, dit is dan ook nader onderzocht. Jachthavens Als gevolg van bodemdaling kunnen steigers aan de boezem onder water komen te staan. Er is onderzocht waar zich de gemeentelijke jachthavens bevinden binnen de bodemdalingscontour van 5 cm. Toelichting op de belangrijkste knelpunten en maatregelen die uit het fase 1 onderzoek naar voren komen: Holwerd In Holwerd is er volgens de prognose in 2050 sprake van 4 centimeter bodemdaling, dit betekend dat er geen problemen ten aanzien van de drooglegging en riolering worden verwacht. Het merendeel van de kaden is in eigendom bij het Wetterskip, alleen stukken damwand bij de haven zijn eigendom van de gemeente. Oosternijkerk Knelpunt Oosternijkerk ligt in een groot peilvlak met een groot bodemdalingsverschil. Na bodemdaling is hier nog onvoldoende drooglegging (afstand tussen waterstand en maaiveldhoogte). Door het zakken van de overstorten neemt de afvoer capaciteit van de riolering met 17 tot 25% af. Maatregelen Diverse mogelijkheden zoals plaatsen gemaal (Wetterskip), verhogen overstortdrempel, drainage of afkoppelen van regenwater. Lioessens Daar Lioessens ook in een groot peilvlak ligt met groot bodemdalingsverschil, zijn alle eigendommen hier nader onderzocht en kwam uit de analyse dat er schade te verwachten is. Als het peil niet wordt aangepast neemt de doorvaarthoogte van twee gemeentelijke bruggen over de Dykstervaart af. De schade zal op langere termijn optreden en nieuwe prognoses zullen een nauwkeurigere periode aan 4

5 kunnen geven. De drooglegging kan ook afhankelijk van peilaanpassingen een probleem op gaan leveren. Morra Knelpunt Morra ligt ook in een groot peilvlak met groot bodemdalingsverschil. Door het zakken van de overstort neemt de afvoercapaciteit van de riolering met 10% af. De doorvaarthoogte van enkele bruggen neemt af. De drooglegging kan ook afhankelijk van peilaanpassingen een probleem op gaan leveren. Maatregelen Diverse mogelijkheden zoals plaatsen gemaal, verhogen overstortdrempel, drainage of afkoppelen van regenwater. Om de verminderde doorvaarthoogte te compenseren, moeten de bruggen worden opgehoogd. De schade aan de bruggen treedt op lange termijn pas op. Dokkumer Nieuwe Zijlen en Dokkumer Grootdiep Kaden en Oevers Ter plaatse van Dokkumer Nieuwe zijlen en langs de Steenfabriek ter hoogte van Oostrum hebben de damwanden tevens een boezemkerende functie. De boezemkaden langs het Dokkumer Grootdiep zijn nader onderzocht. De 60 meter damwand in het dorp Dokkumer Nieuwezijlen blijkt geen eigendom van de gemeente Dongeradeel te zijn, maar eigendom van de Provincie. Wat betreft de damwand langs het Dokkumer Grootdiep bij de Steenfabriek, hierover heeft de gemeente contact gehad met Wetterskip Fryslân. De weg achter het steenfabriek is door het waterschap als kade aangegeven en de hoogte is daar ingemeten op +0,71 n.a.p. Ter hoogte van de steenfabriek ligt de weg (kade) al een stuk lager, voorbij de steenfabriek begin een oude kade achter het fietspad naast het Dokkumer Grootdiep. Volgens de standaard kadehoogte berekening dient de kade te voldoen aan een normhoogte van +0,50 n.a.p. De hoogte van het terrein van de steenfabriek met omliggende woningen varieert tussen en n.a.p. Bij het steenfabriek staan er woningen tussen de damwand en de kade. Hiervoor hanteert het waterschap de volgende beleidslijn: Woningen die in principe voor de kering liggen bevinden zich in het boezemsysteem. Dit betekent dat zij niet de bescherming genieten die gekoppeld is aan de veiligheidsnormen van de achterliggende waterkering. Deze waterkering beschermd het achterliggende gebied tegen inundatie. De damwand hoeft in die zin niet te voldoen aan de normhoogte voor de waterkering. De damwand kan wel een functie hebben in het voorkomen van wateroverlast in het bebouwd gebied dat voor de boezem ligt de zin van de werknormen die hier aan gesteld zijn in het Nationaal Bestuursakkoord Water. Voor bebouwd gebied betreft dit ook norm van 1/100. Echter, ter voorkoming van wateroverlast kan gesteld worden dat de hoogte niet hoger hoeft te zijn dan het Maatgevend Boezempeil ter plaatse. (Voor de waterkering komt daar nog een waakhoogte bij op.) Oostmahorn Knelpunt De Veerboothaven zakt 12 cm ten opzichte van het gelijkblijvende peil in het Lauwersmeergebied, hierdoor komen onder andere de aanlegsteigers lager te liggen. Maatregelen De steigers weer op oorspronkelijke hoogte brengen. Samenvatting van de relevante knelpunten Anjum Anjum is niet aangewezen als probleemgebied, ondanks dat het in het centrum van de bodemdaling ligt. Om schade als gevolg van bodemdaling t.a.v. waterhuishoudkundige aspecten te ondervinden moet worden voldaan aan een van de onderstaande voorwaarde(n). Ligging aan boezem. In dit geval blijft het peil gelijk en daalt het maaiveld ten opzichte van het waterpeil. Anjum ligt niet aan de boezem. 5

6 Ligging in een peilvak waar ongelijkmatige bodemdaling optreedt In peilvakken waar sprake is van een groot bodemdalingverschil kan indien er geen maatregelen worden getroffen verdroging en/of vernatting optreden. Dit is veelal het geval bij de grotere langwerpige peilvakken. Anjum ligt in relatief kleine peilvakken, waar bij de huidige prognoses een maximaal bodemdalingverschil van ca 3 cm op zal treden indien geen maatregelen worden getroffen. De vernatting en/of verdroging valt hiermee in de categorie < 5 cm, waarmee geen schade valt te verwachten. Huidige situatie Anjum - Westzijde drooglegging ca 1,65 m - Oostzijde drooglegging ca 1,2 m De bodemdaling in 2050 zal volgens de prognose ca 16 cm bedragen. Er zijn twee mogelijkheden: a) Er worden geen maatregelen genomen. In deze situatie zakt door bodemdaling zowel het maaiveld als het gemaal, waardoor ook het waterpeil zakt. Hiermee verandert er in principe niets aan de drooglegging. Tenzij er sprake is van een groot bodemdalingsverschil. Dit is met name het geval bij grote peilvakken, maar is niet het geval bij Anjum. Hier zal de invloed enkele cm zijn, echter de drooglegging is voldoende groot, zowel aan de westzijde als de oostzijde. Ten opzichte van NAP is alles daarmee lager komen te liggen. b) Het peil wordt op de originele NAP waarde gehouden. Het kan zijn dat er voor wordt gekozen om het oppervlakte peil niet mee te laten zakken, maar op het oorspronkelijke NAP niveau te houden, terwijl het maaiveld wel daalt. Dan zal de drooglegging afnemen gelijk aan de bodemdaling. Met name in het oostelijk deel zal dan de bodemdaling relatief gezien een grotere invloed hebben op de drooglegging in het stedelijk gebied. Deze is in 2050 dan afgenomen met 16 cm naar 1,04 m bij zomerpeil. En dan voldoet de drooglegging hier niet aan de gestelde norm in het IVC-rapport, waarbij 1,20 voor de drooglegging wordt gehanteerd. Holwerd Wat betreft de boezemkade in Holwerd is er op de prognose van 2010 nog geen sprake van bodemdaling. Bij de nieuwe prognoses zal dit opnieuw worden bekeken. Steiger Oostmahorn Er zijn binnen de gemeente plannen om het hele gebied rond de veerhaven op te knappen. Daarin zal ook deze steiger worden meegenomen, er zal dan bekeken worden of de functie van de steiger nog dezelfde is en of deze vernieuwd moet worden. Omdat het nog wel enige tijd kan duren voordat het bekend is hoe alles er rond de veerhaven uit zal komen te zien, is het nu niet verstandig om nu al aanpassingen aan de steiger en/of loopplank te doen. Drooglegging kernen Lioessens, Morra en Oosternijkerk De drooglegging in de kernen van Lioessen, Morra en Oosternijkerk komt pas op later termijn in het geding. Na het verschijnen van de nieuwe prognose bodemdaling 2010 van de NAM zal de drooglegging wederom worden getoetst. Verder zijn eventuele toekomstige maatregelen door het Wetterskip, zoals het plaatsen van een nieuw gemaal of stuw van invloed op de drooglegging. Hier is afstemming nodig met het Wetterskip. Het Wetterskip gaat binnenkort van start met een studie naar de optimalisatie van het watersysteem Dongeradeel. Bruggen Lioessens en Morra De prognose voor de bruggen geeft aan dat de effecten van de bodemdaling pas op later termijn optreden. In het kader van het onderzoek bevaarbaar maken van de Zuider Ee wordt het traject van de Morrastervaart en Dykstervaart ook onderzocht. Afhankelijk van de hieruit voort komende plannen voor dit traject moet blijken of de doorvaarthoogtes nog voldoen. Na de nieuwe prognoses zullen deze bruggen opnieuw worden getoetst en aan de hand van eventuele nieuwe plannen worden getoetst. 6

7 Conclusie De bovenstaande knelpunten kwamen uit het onderzoeksrapport van Tauw naar voren. Omdat dit geen dringende zaken zijn en de onzekerheid in de huidige prognose (van 2005) vrij groot is (uit ervaringen in o.a. de provincie Groningen), worden eerst de nieuwe prognoses (gereed 2010) afgewacht. Als er geen aanleiding voor is om dit eerder te doen, dan zullen de knelpunten na de prognose in 2010 opnieuw door Tauw worden beoordeeld. Aan de hand van de nieuwe prognoses (bijgesteld met nieuwe hoogte metingen en nieuwe boorlocaties), zal het rapport Onderzoek bodemdaling gemeente Dongeradeel, fase 1 door Tauw worden aangepast. Na het aanpassen van het fase 1 rapport volgt het Fase 2 onderzoek. Bij het Fase 2 onderzoek worden de oplossingen voor de knelpunten verder uitgewerkt met daarbij een kostenraming en tijdschema. Vervolgens zullen dan herstelmaatregelen worden getroffen en zal de schade bij de NAM worden verhaald. Bij het vergoeden van schade door de bodemdaling zal ook worden gekeken naar de leeftijd van de eigendommen. Met de keuze van de soort maatregelen kan wellicht de vergoeding in sommige gevallen worden beïnvloed. Maar er moet wel rekening worden gehouden met een aanzienlijke gemeentelijke bijdrage bij het herstel van schade door bodemdaling. 7