Een afwegingskader voor de verkoop van vastgoedprojecten

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Een afwegingskader voor de verkoop van vastgoedprojecten"

Transcriptie

1 Een afwegingskader voor de verkoop van vastgoedprojecten Naam: MRE jaargang: Interne begeleiders: Externe begeleider: Fanny Ritt prof. dr. E.F. Nozeman drs. A. Marquard W.J.L. Terhorst MSC MRE Amsterdam, oktober 2009

2 Voorwoord Aan de vooravond van de laatste deadline, het inleveren van de Masterproof, denk ik terug aan het MRE tijdperk. Voordat ik het definitieve besluit nam om deze studie te gaan doen, werd ik van alle kanten gewaarschuwd dat mijn sociale leven er flink onder te lijden zou krijgen en elk uurtje vrije tijd zou opgaan aan studieboeken en werkopdrachten. Nu wil ik deze waarschuwingen niet helemaal wegwuiven, maar één ding weet ik zeker: ik heb nog nooit zo n druk sociaal leven gehad als in de afgelopen twee jaar! In de tussentijd ben ik ook nog eens een halve jurist en fiscalist geworden en meer dan ooit gewezen op het feit dat de baan die ik heb, vastgoedontwikkelaar, niet breed genoeg kan zijn als het gaat om inhoud en management. Ik ben een stuk wijzer geworden, niet alleen inhoudelijk, maar ook mijn kijk op mijn loopbaan in de vastgoedwereld is zelfverzekerder geworden. De reflectie met mijn klasgenoten heeft daar zeker aan bijgedragen, mede door de diversiteit van de klas, die een kleurrijk beeld oplevert van de vastgoedwereld, waarin iedereen zijn steentje bijdraagt. Ik heb genoten van de MRE, ik ben altijd met plezier naar college gegaan en heb menig uurtje buiten de collegezaal samengewerkt met klasgenoten, waarbij we veel van elkaar leerden. Maar nu is het tijd om af te sluiten en ook hierin weet ik één ding zeker: het thuisfront vind dat helemaal niet erg. Ook mijn werkgever zal nu niet meer in het excuus trappen dan kan ik niet, want dan heb ik MREverplichtingen. Hoe dan ook, ik heb een heerlijke tijd gehad en wil daarvoor iedereen bedanken, in het bijzonder Rikkert, mijn vrienden en familie, mijn werkgever ING Real Estate Development voor het mogelijk maken van het doen van deze opleiding. Tot slot wil ik alle mensen bedanken die ik heb mogen interviewen in het kader van mijn onderzoek en natuurlijk mijn afstudeerbegeleiders Ed Nozeman, Arthur Marquard en Wouter Terhorst en alle anderen die mij op enigerlei wijze hebben geholpen om te komen tot dit eindresultaat. Amsterdam, oktober 2009 Masterproof Fanny Ritt 3

3 Masterproof Fanny Ritt 4

4 Inhoudsopgave Executive summary Probleemanalyse Aanleiding Probleemstelling Vraagstelling Onderzoeksaanpak Onderzoeksopzet 13 2 Theoretisch kader Ontwikkelingsproces Verkoop binnen het ontwikkelingsproces Verkoopproces Belangen ontwikkelaar Belangen belegger Factoren van invloed op de verkoopwaarde Concept afwegingsmodel Toetsing in de praktijk Aanpak interviews Bedrijfsstatus Projectstatus Marktstatus Overige bevindingen ten aanzien van verkoop Afwegingskader Vergelijking theorie en praktijk Toelichting afwegingskader Conclusies en aanbevelingen Aanvullende conclusies Aanbevelingen Kritische kanttekeningen 45 Geraadpleegde bronnen. 46 Bijlage 1 Opzet interview ontwikkelaar en belegger.. 47 Bijlage 2 Aandachtspunten voor belegger bij aankoop. 49 Masterproof Fanny Ritt 5

5 Masterproof Fanny Ritt 6

6 Executive summary Dit rapport betreft een onderzoek naar de verkoop van vastgoedprojecten. De verkoop door een ontwikkelaar en daarmee de aankoop door een belegger is vaak een vast onderdeel van het vastgoedontwikkelingsproces. De verkoop is bepalend voor het resultaat van het project. Het klikt namelijk de opbrengstwaarde op enig moment in het ontwikkelingsproces min of meer vast, terwijl de kosten van het project nog niet geheel duidelijk zijn. De verkoop van een project kan in elk stadium van het ontwikkelingsproces plaatsvinden. Het meest optimale moment, ten aanzien van het projectrendement, voor een ontwikkelaar is verkopen op het moment dat alle risico s zijn gereduceerd tot een minimum, het project volledig verhuurd en gerealiseerd is en er sprake is van een aanbiedersmarkt. In de praktijk blijkt dat de afwegingen van een ontwikkelaar om tot verkoop over te gaan en de consequenties die de verkoop met zich mee brengt, vaak op intuïtieve basis worden behandeld. Het doel van dit onderzoek is het inzichtelijk maken op welke wijze de verkopende en de kopende partij de (ver)koop van een project in ontwikkeling benaderen, met als resultaat een afwegingskader voor een ontwikkelaar bij de verkoop van projecten. De centrale vraag in dit onderzoek luidt: Welke afwegingen dient een ontwikkelaar te maken bij de verkoop van een vastgoedproject, rekeninghoudend met het behoud van de benodigde flexibiliteit en verkoopwaarde? Om tot een antwoord te komen op de centrale vraag is een kwalitatief, toetsend onderzoek gedaan. Hierbij is allereerst een literatuuronderzoek gedaan om hieruit een voorlopig afwegingskader te kunnen schetsen. Vervolgens is dit afwegingskader in de praktijk getoetst aan de hand van 16 diepteinterviews met zowel ontwikkelaars als beleggers. De focus van het onderzoek richt zich op retailprojecten in de Nederlandse vastgoedmarkt. In het vastgoedontwikkelingsproces wordt een aantal fasen onderscheiden: de initiatieffase, de ontwikkelingsfase, de realisatiefase en de exploitatiefase. De initiatieffase staat in het teken van het concreet maken van de ideeën die er zijn voor een bepaalde locatie. Hierin wordt door meerdere partijen, zoals de projectontwikkelaar al dan niet in samenwerking met andere partijen, gekeken naar de afzetmogelijkheden en haalbaarheid van het idee. Nadat dit is gebleken wordt de planontwikkeling gestart, waarbij diverse adviseurs werken aan markttechnische, juridische, financiële en bouwkundige aspecten. Dit loopt parallel aan het ontwerpproces wat onderverdeeld wordt in schetsontwerp (SO), voorlopig ontwerp (VO), definitief ontwerp (DO) en bestek. In de realisatiefase wordt het project vervolgens uitgevoerd, opgeleverd en in gebruik genomen. Nadat het project in gebruik is genomen start de exploitatiefase. In deze fase heeft de belegger het project meestal in eigendom genomen en is de ontwikkelaar uit beeld getreden. Het verkoopproces bestaat eveneens uit een aantal fasen, waarbij commerciële en procesmatige afspraken worden gemaakt en afspraken over risicoverdeling tussen beide partijen. Het belang van een ontwikkelaar bij de verkoop is het behalen van een zo hoog mogelijk rendement. Dit kan zij doen door hoge huurprijzen te realiseren en met de belegger een zo laag mogelijk bruto aanvangsrendement (BAR) overeen te komen. Zelf zal zij de kosten moeten inschatten van het project en deze zo goed mogelijk dienen te bewaken gedurende de ontwikkeling. Een belegger koopt een project met een bepaalde cashflow en een toekomstwaarde (direct en indirect rendement), bestaande uit huurinkomsten en exploitatielasten, waaruit zij een te verwachten rendement kan garanderen naar haar interne bedrijfsvoering of naar investeerders die bijvoorbeeld in een fonds beleggen. Hierbij zal zij gebaat zijn bij marktconforme huren en een hoge BAR, waardoor de aankoopwaarde zo laag mogelijk is en waarbij potentiële groei in huurstromen goed mogelijk is. De risico s die zowel een ontwikkelaar als een belegger onderkennen zijn: marktrisico (wordt bepaald door de marktomstandigheden en de prijsvorming op de markt); mate van invloed op het ontwikkelproces (in principe is de ontwikkelaar sturend, maar wensen beleggers vaak een bepaalde mate van invloed op de kwaliteit van het project); verhuurrisico (in principe draagt de ontwikkelaar het verhuurrisico en zal deze een zo hoog mogelijke huur met huurders af willen spreken, om op deze wijze de opbrengsten te maximaliseren, terwijl de belegger streeft naar marktconforme huurprijzen); planningsrisico (dit wordt bepaald door de complexiteit van het project dat de voortgang kan beïnvloeden, ook tijdens de bouw). Masterproof Fanny Ritt 7

7 exploitatierisico (dit risico ligt in principe bij de belegger, waarbij de kwaliteit en ondernemerschap van de huurders, de mate waarin zij hun huur zullen betalen, onverwachte kosten en investeringen die het project vraagt en het aanslaan van het concept van invloed zijn). In hoofdlijnen zijn uit de theorie de volgende hoofdzaken van invloed op de verkoop van een project: bedrijfsgerelateerde zaken; projectgerelateerde zaken; marktgerelateerde zaken. De bedrijfsgerelateerde zaken in een verkoopdeal hebben te maken met de mogelijkheden van een ontwikkelaar om te kunnen voorfinancieren en de hoogte van het risicokapitaal wat zij uit mag hebben staan. Daarnaast speelt een groot aantal afspraken in een verkoopdeal een rol die projectgerelateerd zijn, zoals verhuur, de kwaliteit van het project, de garanties e.d. De ontwikkelingen op de markt zijn eveneens van invloed op de verkoopwaarde. De markt geeft aan waar de vraag en de behoefte naar uit gaat. Ook de verwachtingen voor de toekomst, zoals de huurprijsontwikkelingen, de expansieplannen van retailers, de bevolkingsgroei in het afzetgebied, de inflatie en de renteontwikkeling zijn mede bepalend voor de aanvangsrendementen die beleggers willen betalen voor een vastgoedproject. Het voorlopige afwegingskader, waarin de drie pijlers bedrijfsstatus, projectstatus en marktstatus zijn onderverdeeld naar een aantal vragen, is getoetst in de praktijk. De bedrijfsstatus van een ontwikkelaar blijkt de meest bepalende factor te zijn in het momentum van verkoop. Sommige ontwikkelaars hebben als het ware geen keuze om een strategisch moment af te wachten, maar stellen de uitbreiding van hun portefeuille, dat wil zeggen de toename van het aantal projecten, tot een hoger doel dan een zo hoog mogelijk rendement per project, mede afhankelijk van de onzekerheden die nog in een project kunnen schuilen of de ontwikkelingen op de markt. Deze ontwikkelaars weten veelal wat ze verkopen, wat de grenzen zijn en wat de belangrijkste minimale vereisten voor een belegger zijn om te kopen. Daarnaast zijn er ontwikkelaars die het zich kunnen permitteren om bepaalde projecten zelf in portefeuille te houden, omdat de markt bijvoorbeeld te slecht is om te verkopen. Rondom de projectstatus is de spanning tussen een ontwikkelaar en een belegger het grootst. De ontwikkelaar heeft een eigen overtuiging van de manier waarop het project het beste kan worden uitontwikkeld, terwijl de belegger altijd van mening zal zijn dat de rek uit het project wordt gehaald door de ontwikkelaar, waardoor indirecte rendementen voor een belegger moeilijker te behalen zijn. De projectstatus is van invloed op de aard van de verkoop en met name van invloed op het onderhandelingsproces. Bij een goed ontwikkeld project zijn de risico s beperkt en kan er door de ontwikkelaar makkelijker vastgehouden worden aan een prijs dan wanneer een project nog in een vroeg stadium verkeert. Dit heeft alles te maken met bewijsvoering van het project, waarbij de locatie het meest doorslaggevende bewijs is. De marktstatus hangt nauw samen met de projectstatus. Afhankelijk van de ontwikkelingen op de markt zijn beleggers wel of niet gewillig om vroeg in te stappen in projecten. Dit heeft onder meer te maken met de al dan niet aanwezig zijnde schaarste en hoeveelheid geld dat boven de markt hangt. De huidige markt leidt naar verwachting tot andere rolverdelingen tussen ontwikkelaar en belegger, gedwongen vanuit financieel oogpunt, maar ook vanuit de verbetering van het product. Tot slot zijn er ook andere bevindingen uit de interviews geconstateerd die betrekking hebben op de verkoop van projecten. Zo wordt de aandacht voor een goede marktonderbouwing, waarbij het project volledig aansluit op de behoefte van de markt steeds belangrijker. Hierbij is het functioneren van het centrum het meest belangrijk en zal eventuele architectonische schoonheid alleen gewaardeerd worden door beleggers als hierdoor meer consumenten naar het centrum getrokken worden. Een bepaalde mate van standaardisatie in projecten is geen schande, maar juist een houvast voor een ontwikkelaar én een belegger om de verwachtingen van het kwaliteitsniveau duidelijk te krijgen. Een goede relatie en vertrouwen tussen partijen brengt hen tot het vinden van creatieve oplossingen voor problemen die gaandeweg ontstaan en komt de samenwerking ten goede. Culturen kunnen best van elkaar verschillen, als de besluitvorming maar snel en duidelijk plaatsvindt. De huidige markt leidt tot andere rolverdelingen, waarbij een belegger risicodragend kan participeren in ontwikkelingen en/of waarbij de ontwikkelaar risicodragend participeert in de exploitatiefase. De toekomst zal dergelijke nieuwe samenwerkingsvormen uitwijzen. Masterproof Fanny Ritt 8

8 Tijdens de interviews zijn uiteenlopende lessons learned genoemd. Deze zijn samengevat op pagina 33. Om te komen tot een afwegingskader voor een ontwikkelaar bij de verkoop van projecten wordt, naar aanleiding van de resultaten uit de interviews, allereerst een typering van ontwikkelaars en belegger gemaakt. Aan de ontwikkelaarszijde is onderscheid te maken tussen een fee-ontwikkelaar, een koopaanneemontwikkelaar en een turnkey ontwikkelaar. Aan de beleggerszijde zijn dat opportunistische, added value en core beleggers. De typering van de ontwikkelaars en beleggers en daarmee hun bedrijfsstatus is het meest doorslaggevend voor de wijze waarop zij projecten verkopen respectievelijk kopen. In het onderzoek zijn de projectstatus en de marktstatus ook modelmatig weer te geven. Geconcludeerd kan worden dat een soort consensus dient te ontstaan tussen de drie pijlers. Zo zal een turnkey ontwikkelaar een project bij voorkeur volledig uit willen werken zonder invloed van een belegger op het proces en vervolgens willen verkopen voor de hoogste prijs. In een markt waarin schaarste heerst en financiering makkelijk te regelen is, werkt deze aanpak. Met inachtneming van het bovenstaande is een definitief afwegingskader te maken, waarbij de ontwikkelaar per status (bedrijf-project-markt) een beslisboom kan doorlopen om op deze wijze de verkoopstrategie, bepaald door het moment van verkoop en de consequenties daarvan, inzichtelijk te krijgen. Het afwegingskader is weergegeven op pagina 41. De belangrijkste conclusie van het onderzoek is dat het behoud van flexibiliteit en verkoopwaarde zit verscholen in een aantal aspecten. Zo hoeft het niet per definitie zo te zijn dat vroege verkoop van projecten, waarin een aantal risico s aanwezig is, een lagere verkoopwaarde oplevert. Dat heeft te maken met de garanties die een ontwikkelaar biedt en daarbij geloofwaardig overkomt, mede door een track record wat deze in het verleden heeft opgebouwd. Daarnaast heeft het ook te maken met de onderhandelingskracht van partijen die de verkoopwaarde nadrukkelijk beïnvloedt. Dat laatste geldt ook voor de flexibiliteit die een ontwikkelaar afdwingt tijdens het ontwikkelproces. Indien een ontwikkelaar in staat is om haar eigen projecten strak te managen en goed kan inschatten qua risico s, de betrokkenheid van een belegger in een vroeg stadium niet per definitie hoeft te leiden tot beperkte ontwikkelvrijheid of een lage verkoopwaarde. Aanvullende conclusies zijn dat verkoopprocessen niet geheel slecht verlopen, maar voor verbetering vatbaar zijn en dat de huidige omslag in de markt de rolverdeling tussen partijen zal veranderen, wat haar weerslag heeft op het verkoopproces en de afspraken die onderling gemaakt worden. De belangrijkste aanbeveling en tevens kritische kanttekening is dat de focus in dit onderzoek met name ligt op het verloop van verkoopprocessen tot nu toe. Interessant is te bezien of nieuwe samenwerkingsvormen en specifieke afspraken die partijen zullen maken, als gevolg van marktveranderingen, tot een succes voor beide partijen leiden, waarbij meer inzicht kan worden gegeven op diverse samenwerkingsconstructies. Masterproof Fanny Ritt 9

9 Masterproof Fanny Ritt 10

10 1. Probleemanalyse 1.1 Aanleiding Het ontwikkelingsproces van een project bestaat doorgaans uit een initiatieffase, een planontwikkelingsfase, een realisatiefase en een nazorgfase (exploitatie en beheer). Gedurende het ontwikkelingsproces verkeert het project in een bepaalde context. Van Iersel (2005) verdeelt deze context in drie velden: externe context (markt, politiek en maatschappij en wet- en regelgeving); interne context (organisatiestructuur, financiën, beleid en kennis, ervaring en capaciteit); projectcontext (programma, geld, tijd, kwaliteit, complexiteit). De ontwikkelaar zal voortdurend de risico's, die in elk van de drie contexten optreden, moeten onderkennen en beheersen. Als bijvoorbeeld de marktvraag verandert, als gevolg van een recessie, zal de ontwikkelaar het project zodanig willen aanpassen en/of faseren, dat het project blijft aansluiten op de vraag in de markt. De ontwikkelaar heeft derhalve baat bij flexibiliteit in het project. Naarmate een project vordert in het ontwikkelproces, krijgt het eindproduct meer vorm en kan de ontwikkelaar een betere inschatting maken van de kosten (Gehner, 2003). Dit geldt ook voor de opbrengsten, deze worden bepaald door de verkoop aan een belegger of eigenaar / gebruiker. In een aanbiedersmarkt, waarbij de behoefte van beleggers om te investeren in projecten groot is, is het gunstig om een project te verkopen op het moment dat het volledig uitontwikkeld en verhuurd is. In dat geval zijn de risico s minimaal en drijft dit de verkoopwaarde in een aanbiedersmarkt op. Het resultaat van een project wordt bepaald door de kosten en de opbrengsten en daarmee is het moment van verkoop van een project zeer bepalend voor het resultaat. 1.2 Probleemstelling De verkoop van een project kan in elk stadium van het ontwikkelingsproces plaatsvinden. Het meest optimale moment, ten aanzien van het projectrendement, voor een ontwikkelaar is verkopen op het moment dat alle risico s zijn gereduceerd tot een minimum, het project volledig verhuurd en gerealiseerd is en er sprake is van een aanbiedersmarkt. De praktijk leert dat een ontwikkelaar, vanuit de interne bedrijfsvoering en risicoreductie, wordt gedwongen om het project in een vroegtijdig stadium te verkopen. Het reeds geïnvesteerde kapitaal in het project kan in dat geval worden ingezet voor andere ontwikkelactiviteiten en het afzetrisico wordt bij verkoop weggenomen. In dat geval ontstaat er een spanningsveld tussen het beheersen van kosten en opbrengsten. De opbrengsten worden dan als het ware 'vastgeklikt', terwijl de kosten veelal onvoldoende inzichtelijk zijn. De ontwikkelaar reduceert het marktrisico (afzetbaarheid van het project) voor zichzelf tot nul en legt het neer bij de belegger. Dit kan mee of tegenvallen. Daarnaast heeft een vroege verkoop tot gevolg dat het doen van aanpassingen in het project niet meer alleen een beslissing is van de ontwikkelaar, maar ook van de belegger. De ontwikkelaar verliest daarbij de mate van flexibiliteit. Aan de andere kant kan het ook zo zijn dat een vroege verkoop qua timing in de markt niet het gewenste resultaat oplevert. In dat geval zal een ontwikkelaar geneigd zijn het project verder uit te ontwikkelen, alvorens met een belegger een overeenkomst wordt gesloten. De verkopende partij (ontwikkelaar) benadert de verkoop van een project op een andere manier dan de aankopende partij (belegger). Zo zal een belegger de nog aanwezig zijnde risico's afwaarderen in de koopsom en aanvullende garanties wensen, terwijl een ontwikkelaar een zo hoog mogelijk opbrengstwaarde wil creëren, zonder daar teveel garanties voor af te geven en aan flexibiliteit in bijvoorbeeld aanpassingen in het programma, maar ook in het kwaliteitsniveau, te moeten inleveren. In de praktijk blijkt dat de afwegingen van een ontwikkelaar om tot verkoop over te gaan en de consequenties die de verkoop met zich mee brengt, vaak op intuïtieve basis worden behandeld. Het doel van dit onderzoek is het inzichtelijk maken op welke wijze de verkopende en de kopende partij de (ver)koop van een project in ontwikkeling benaderen. Dit leidt tot een afwegingskader voor de ontwikkelaar waarmee het moment van verkoop en de aard van verkoopafspraken kan worden bepaald. Masterproof Fanny Ritt 11

11 1.3 Vraagstelling Hoofdvraag Welke afwegingen dient een ontwikkelaar te maken bij de verkoop van een vastgoedproject, rekeninghoudend met het behoud van de benodigde flexibiliteit en verkoopwaarde? Subvragen Algemene vragen t.a.v. verkoop in vastgoedontwikkeling 1.1 Hoe is het ontwikkelingsproces opgebouwd? ( 2.1) 1.2 Wat zijn de pijlers / voorwaarden op basis waarvan de verkoop kan plaatsvinden? ( 2.2)) 1.3 Wat zijn doorgaans de stappen die doorlopen worden in de verkoop van een project? ( 2.3) 1.4 Wat zijn de belangen van en risico s voor een ontwikkelaar bij de verkoop? ( 2.4) 1.5 Wat zijn de belangen van en risico s voor een belegger bij een aankoop? ( 2.5) 1.6 Wat bepaalt de verkoopwaarde? ( 2.6) 1.7 Welke factoren zijn van invloed om tot het besluit van verkoop te komen? ( 2.6) Parameters en afwegingen bij verkoop 2.1 Welke parameters voor verkoop kunnen worden opgesteld aan de hand van de literatuur? ( 2.7) 2.2 Welke risico s blijven waar liggen afhankelijk van het moment van verkoop? ( 2.5 en 2.6) 2.3 Welke vrijheid en flexibiliteit houdt de ontwikkelaar tijdens de ontwikkeling van het product?( 3.3) 2.4 In hoeverre is dit afwegingskader van toepassing in de praktijk? (Hdst. 3) 2.5 Welke afwegingen blijken in de praktijk ook van belang? (Hdst. 3) Vertaling naar praktijk 3.1 Hoe kan een praktisch afwegingskader voor een ontwikkelaar worden vormgegeven? (Hdst. 4) 3.2 Welke conclusies kunnen worden getrokken? (Hdst. 5) 3.3 Welke aanbevelingen kunnen worden gedaan? (Hdst. 5) Eindproduct Het eindresultaat is een afwegingskader op basis waarvan een ontwikkelaar de consequenties kan bepalen bij de verkoop van een vastgoedproject. Afbakening van het onderzoek Het onderwerp van de scriptie zal zich richten op de verkoop van retailprojecten. Hierin zal zowel naar de verkoop van nieuwe winkelgebieden worden gekeken, als naar herontwikkelingen van bestaande winkelcentra. In het onderzoek zal met name naar het proces en de organisatie van verkoop worden gekeken. Aspecten op fiscaal, juridisch en boekhoudkundig gebied komen zijdelings aan de orde. Het eindproduct van het onderzoek kan een goede basis vormen voor de verkoop van andere vastgoedontwikkelingen, zoals kantoren, leisure en woningen. Relevantie voor de vastgoedsector Vrijwel iedere vastgoedontwikkelaar zal haar project uiteindelijk verkopen aan een belegger of eigenaar-gebruiker. De verkoop van een project is een vast onderdeel in het vastgoedontwikkelingsproces. Door in beeld te brengen wat de afwegingen zijn die een ontwikkelaar vooraf zou moeten maken, kan er beter ingespeeld worden op de marktontwikkelingen in relatie tot de voortgang van het project, zonder dat daarbij plotseling fluctuaties in rendement optreden. De literatuur kent weinig informatie over de wijze waarop verkoop van een vastgoedproject kan worden vormgegeven. Gezien het gebrek aan literatuur worden in dit onderzoek bevindingen uit eigen praktijkervaring meegenomen. Het resultaat, waaruit kan worden afgeleid wanneer en onder welke voorwaarden een vastgoedproject kan worden verkocht, zal een bijdrage leveren aan de literatuur. Masterproof Fanny Ritt 12

12 1.4 Onderzoeksaanpak Figuur 1 Opbouw onderzoek (bron: eigen bewerking) 1.5 Onderzoeksopzet Dit onderzoek is kwalitatief en betreft een toetsend onderzoek. In een kwalitatief onderzoek worden de onderzoeksverschijnselen in samenhang met de praktijk bestudeerd. Allereerst wordt dit gedaan door een literatuuronderzoek uit te voeren waarbij de focus ligt op drie deelgebieden: benadering van een ontwikkelaar bij de verkoop van een project; benadering van een belegger bij de aankoop van een project; verkoopprocessen. Vervolgens wordt een voorlopig afwegingskader geschetst, dat aan de hand van diepte-interviews aan de praktijk wordt getoetst. De diepte-interviews zullen een open karakter hebben waarbij aan de hand van concrete voorbeelden van vastgoedprojecten die verkocht zijn, wordt getoetst of het afwegingsmodel van toepassing is op de praktijk. Er zal gebruik worden gemaakt van zogenaamde topicinterviews, waarbij de geïnterviewde van tevoren het hoofdthema en enkele subthema s, die relatie houden met het onderwerp verkoop van projecten, als denkkader krijgt toegestuurd. Hierdoor kan het interview gedeeltelijk worden gestructureerd, maar zullen in het interview open vragen worden gesteld die tot uiteenlopende antwoorden kunnen leiden. Omdat verkoop van vastgoedprojecten tot stand komt tussen een ontwikkelaar en een belegger, zullen beide groepen worden geïnterviewd. Hierdoor is het tevens mogelijk om te onderzoeken in hoeverre ontwikkelaars anders aankijken tegen de risico s in een project dan een belegger. Interessant is te bezien in hoeverre een ontwikkelaar een risico voor de belegger kan afdekken, wat voor een belegger van grote waarde is, terwijl een ontwikkelaar daar geen moeite voor hoeft te doen en vice versa. Masterproof Fanny Ritt 13

13 1.5.1 Consequenties onderzoeksmethode De onderzoeksmethode betreft een deductieve benadering van het kwalitatief onderzoek, waarbij aan de hand van diepte-interviews een voorlopig theoretisch model wordt getoetst in de praktijk. 1 Het doel van deze interviews is om te kijken of het theoretisch model daadwerkelijk toepasbaar is voor de praktijk. Deze onderzoeksmethode kent haar beperkingen. Deze worden hieronder opgesomd. De beperking van diepte-interviews in relatie tot het onderwerp is dat partijen niet het achterste van hun tong zullen laten zien. Om dit enigszins te ondervangen zal vertrouwelijke informatie worden uitgesloten of veralgemeniseerd en worden vertaald naar meer algemene afwegingen die partijen hebben gemaakt bij de verkoop van vastgoedprojecten. Bij een kwalitatief onderzoek wordt over intersubjectiviteit gesproken. 2 Hierbij speelt de vraag in hoeverre de onderzoeksresultaten gekleurd zijn door de analyse van de interviews. De antwoorden van geïnterviewde personen zijn veelal gebaseerd toevallige ervaringen. De beperking hiervan is dat de objectiviteit van de uitkomst van de interviews in het gedrang komt. Hierbij zal een triangulatiebenadering noodzakelijk zijn. Door van elke partij minimaal twee personen afzonderlijk van elkaar te interviewen en in de interviews te achterhalen wat de consequenties zouden zijn geweest indien het voorgestelde afwegingskader was gehanteerd, kan de validiteit van de uitkomsten getoetst worden. Tot slot zal de kwaliteit van de interviews mede afhangen van de wijze van doorvragen van de interviewer en zijn eigen ervaringen op dit gebied. Daarnaast ligt de focus met name op de toets van het theoretisch model en bestaat de kans dat bepaalde andere aspecten over het hoofd worden gezien. Dit laatste wordt ondervangen door elk interview af te sluiten met de vraag of er bepaalde zaken niet aan de orde zijn gekomen, waarvan de geïnterviewde van tevoren had gedacht dat dat wel zou gebeuren. 1 Zie ook Baarda, De Goede en Teunissen, pag Zie ook Baarda, De Goede en Teunissen, pag. 183 Masterproof Fanny Ritt 14

14 2. Theoretisch kader In dit hoofdstuk wordt het theoretisch kader behandeld, waarin een verdieping plaatsvindt in het proces van een ontwikkelaar, het acquisitieproces van een belegger en de belangen die beide partijen daarbij hebben. Deze literatuur is grotendeels gebaseerd op diverse handboeken. In de basishandboeken Handboek projectontwikkeling van Nozeman e.a. (2008), Real Estate Development van Miles e.a. (2007), Commercial Real Estate van Geltner en Miller (2007) wordt niet of slechts beperkt stilgestaan bij verkoopprocessen. In het boek Onroerend goed als belegging van Van Gool (2007), Risicoanalyse bij projectontwikkeling van Gehner (2003) en in Property Development Wilkinson en Reed (2008) treft men tot op zekere hoogte een verdieping in het verkoopproces aan. In dit onderzoek zal specifiek worden ingegaan op dit terugkerende onderdeel van het ontwikkelingsproces. 2.1 Ontwikkelingsproces Projectontwikkeling is het risicodragend initiëren, ontwikkelen en realiseren van vastgoed (Kohnstamm en Regterschot, 1994). Projectontwikkeling heeft te maken met het realiseren van gebouwen en gebieden, waarin mensen kunnen verblijven, werken, wonen, winkelen, ontspannen. Hierbij vertaalt de projectontwikkelaar ideeën naar een concreet product, waarbij zij in de rol van opdrachtgever en procesmanager optreedt en gaandeweg het proces allerlei risico s managet. Projectontwikkeling komt in veel soorten en maten voor. Het betreft niet alleen de ontwikkeling van een gebouw, maar steeds vaker worden er integrale gebiedsontwikkelingen ontwikkeld, bestaande uit meerdere gebouwen voor verschillende functies, infrastructuur en openbare ruimte. Dergelijke opgaven zijn complex en bevatten tal van risico s. De ontwikkelaar doet de voorinvesteringen voor de ontwikkeling en de realisatie en draagt het afzetrisico van deze investering. Op een bepaald moment zal de ontwikkelaar dit afzetrisico willen hebben afgedekt. Dit doet zij door het project te verkopen aan de eindafnemer. De verkoop van het project kan op verschillende momenten in het ontwikkelingsproces plaatsvinden. In het projectontwikkelingsproces wordt een aantal fasen onderscheiden (Nozeman, 2008): 1. initiatieffase; 2. ontwikkelingsfase; 3. realisatiefase; 4. exploitatiefase. In de praktijk blijkt projectontwikkeling een iteratief proces. Men start een fase en voordat men deze afsluit wordt er vaak teruggegrepen naar basisuitgangspunten, waarbij telkens opnieuw wordt beoordeeld op de realiteitswaarde en de aansluiting op de markt Initiatieffase De initiatieffase staat in het teken van het concreet maken van de ideeën die er zijn voor een bepaalde plek. In deze fase wordt door meerdere partijen, zoals de projectontwikkelaar al dan niet in samenwerking met andere partijen, gekeken naar de afzetmogelijkheden en haalbaarheid van het idee. Ontwikkelingen starten meestal met een visie van de initiatiefnemer, veelal de projectontwikkelaar. Locatieanalyse, marktonderzoek, doelgroepenonderzoek, vertaling naar eerste schetsen, inschatting van de investeringen, potentiële opbrengsten en scenarioanalyses vormen onderdeel van deze fase. 3 Partijen als gemeenten, partners, grondeigenaren, toekomstige eindgebruikers worden benaderd om te kijken in hoeverre zij meegaan in de visie. Indien de haalbaarheid is gebleken binnen de financiële parameters van de projectontwikkelaar, kan de fase worden afgesloten om vervolgens het idee verder te ontwikkelen Ontwikkelingsfase Naast de constatering dat het idee financieel haalbaar blijkt is het recht op een grondpositie ook een startpunt om de ontwikkelingsfase in te gaan. In de ontwikkelingsfase worden de eerste voorinvesteringen gedaan, zoals het inschakelen van adviseurs in de planontwikkeling. 3 Zie ook Nozeman e.a., pag Masterproof Fanny Ritt 15

15 Volgens Nozeman (2008) bestaan er vier soorten planontwikkeling: de markttechnische planontwikkeling; de juridische planontwikkeling; de financiële planontwikkeling; de bouwkundige planontwikkeling. Naast deze typen planontwikkeling, die parallel aan elkaar worden doorlopen en onderling invloed hebben, bevat de ontwikkelingsfase ook een fasering in: de definitiefase; de ontwerpfase; de besteksfase. Zoals eerder aangegeven is projectontwikkeling het managen van risico s. Risico s kunnen worden ingeprijst en hebben een relatie met het rendement van het project. Risicomanagement hoort bij alle fasen van projectontwikkeling en bestaat uit het analyseren van risico s, gedurende het hele proces, waarbij een koppeling plaatsvindt met de besluitvormingsmomenten in het projectontwikkelingsproces. Deze momenten liggen aan het begin (definitiefase) en het eind van de planontwikkeling (vlak voor aanbesteding). 4 Het inzicht in de risico s wordt steeds duidelijker naarmate het proces vordert, echter de beïnvloedbaarheid van deze risico s wordt steeds kleiner. Hoe eerder deze risico s in beeld, des te beter men er op kan sturen. Deze zogenaamde zekerheids- en invloedscurve laat sprongen zien bij het bereiken van belangrijke mijlpalen. Dit wordt weergegeven in onderstaand figuur. Figuur 2 Risicomomenten tijdens het projectontwikkelingsproces (bron: Gehner 2003) De ontwikkelingsfase eindigt doorgaans wanneer het bestek gereed is, een realisatieovereenkomst met de gemeente is gesloten, een onherroepelijke bouwvergunning is afgegeven en is voldaan aan interne voorverhuur- / voorverkoopeisen Realisatiefase De realisatiefase start veelal met een aanbesteding van het project aan een aannemer die het project vervolgens zal uitvoeren, opleveren en uiteindelijk vindt de opening en ingebruikname plaats. In de realisatiefase vinden verreweg de meeste investeringen plaats. Er wordt gestart met de grondoverdracht (van gemeente naar ontwikkelaar), gevolgd door de termijnbetaling aan de aannemer naar gelang de voortgang van de bouw. De ontwikkelaar gaat onomkeerbare verplichtingen aan met de gemeente en de aannemer. De rentelasten die deze voorinvesteringen met 4 Zie ook Nozeman e.a., pag Masterproof Fanny Ritt 16

16 zich meebrengen kunnen worden opgevangen indien de eindafnemer de koopsom in termijnen voldoet, veelal tegen een rentevergoeding die de eindafnemer eist in ruil voor het eerder beschikbaar stellen van het geld. Dit komt later aan de orde bij de beschrijving van het verkoopproces Exploitatiefase De exploitatiefase wordt in de praktijk ook wel de periode van ingebruikname genoemd. Voor een projectontwikkelaar zou het ook als de nazorg- of after sales fase kunnen worden beschouwd, aangezien veel projectontwikkelaars na oplevering in principe niet meer in beeld zijn nadat zij het project hebben overgedragen aan de nieuwe eigenaar. Weliswaar lopen er garantieperioden na oplevering door of heeft de projectontwikkelaar in het geval van commerciële ontwikkelingen de taak om het gebouw te verhuren. 2.2 Verkoop binnen het ontwikkelingsproces Gehner (2003) noemt de exploitatiefase de verkoopfase in het ontwikkelingsproces. De gedachte hierachter is dat in deze laatste fase de overdracht naar een nieuwe eigenaar plaatsvindt, maar de daadwerkelijke verkoopdeal vindt in de meeste gevallen plaats in de voorliggende fasen. De aard van de verkoopdeal is sterk afhankelijk van het moment waarop deze in het ontwikkelingsproces plaatsvindt. Bij een zogenaamde vroege verkoop is een groot aantal onzekerheden in het project aanwezig waar de ontwikkelaar nog voldoende invloed op kan uitoefenen (zie schema Gehner, figuur 1). Echter bij de verkoop aan een belegger, zal de belegger eisen dat essentiële beslissingen in de ontwikkeling worden genomen met instemming van haar kant. Dit hoeft overigens niet altijd het geval te zijn. Het is juist afhankelijk van wat een ontwikkelaar en een belegger over risicoafdekking met elkaar afspreken Elementen verkoop Alvorens de benaderingen van een ontwikkelaar en een belegger worden besproken wordt gekeken naar de elementen die onderdeel uitmaken van een verkoopdeal. De verkoop van projecten betreft in de meeste gevallen in Nederland de verkoop van een concept, bijbehorende stenen en huurcontracten. Een verkoopdeal bestaat doorgaans uit de volgende elementen: commercieel; procesafspraken; risicoverdeling; overdrachtszaken. Commercieel De commerciële afspraken betreffen de bepaling van de koopsom, de huurgarantieperiode en de wijze van betaling van de koopsom. De koopsom wordt bepaald door de gerealiseerde bruto jaarhuur die de ontwikkelaar in een huurcontract met de huurder heeft afgesproken, te delen door het tussen koper en verkoper overeengekomen Bruto Aanvangsrendement (BAR). De BAR kan gezien worden als een benchmark en geeft de algemene opinie over de verhouding tussen de markthuur en de investering weer. De BAR is zeer bepalend voor de hoogte van de verkoopprijs. Wanneer een belegger veel risico s verwacht en bijvoorbeeld weinig opgaande ontwikkeling van de huurprijzen voorspelt, zal deze een hoge BAR rekenen voor de aankoop. Naast de BAR worden ook basishuurprijzen afgesproken in het geval een unit niet verhuurd is op het moment van levering aan de belegger. In sommige gevallen komt het voor dat de daadwerkelijk te realiseren huurprijzen worden afgetopt op 10% boven de basishuur. Dit laatste noemt men zogenaamde kickers. Een ontwikkelaar heeft er belang bij dat de daadwerkelijk gerealiseerde huuropbrengst zo hoog mogelijk ligt, omdat dit de verkoopprijs omhoog brengt. Een ander commercieel uitgangspunt is de periode van de huurgarantie die de ontwikkelaar afgeeft aan de belegger. Afhankelijk van de te verwachten verhuurprestaties kan de ontwikkelaar inschatten welk bedrag hij hiervoor dient te investeren, want als het project gemakkelijk te verhuren is zal het huurgarantierisico kleiner worden. Tot slot is ook de wijze van betaling van de koopsom een commercieel onderhandelingspunt, dit kan in termijnen of aan het eind worden voldaan. Dit laatste wordt ook wel een turnkey verkoop genoemd, waarbij de belegger een kant-en-klaar project krijgt en ook pas op het moment van deze verkrijging de koopsom in één keer voldoet. Masterproof Fanny Ritt 17

17 Indien een belegger de koopsom in termijnen voldoet is dit vaak gunstiger voor de financieringslasten die de ontwikkelaar heeft als gevolg van de voorinvesteringen die zij doet. Dit hoeft niet per definitie zo te zijn, want indien de vergoeding die een belegger eist voor het eerder vrijmaken van geld voor een project, hoger is dan de rente die een ontwikkelaar bij een bank moet betalen, dan is het niet gunstig. Procesafspraken In de koopovereenkomst worden diverse procesafspraken gemaakt. Zo wordt er afgesproken welk type huurders mag worden gecontracteerd en aan welke (financiële) eisen deze huurders moeten voldoen. Daarnaast worden er ook afspraken gemaakt hoe de ontwikkelaar de belegger informeert over de planning en wijzigingen tijdens het ontwikkelingsproces. Afhankelijk van de fase waarin men een verkoopdeal doet, wordt aan deze procesafspraken invulling gegeven. Risicoverdeling Aansprakelijkheid vormt een belangrijk onderdeel in de koopovereenkomst. De rol van de aannemer en de garanties die de aannemer afgeeft zijn hierin bepalend. Ook zaken als bestekskwaliteit, vervuilde grond, leegstand, tenietgaan van het project en vertraging in de voortgang van het project worden vastgelegd in de koopovereenkomst. Overdrachtszaken Zaken die betrekking hebben op de levering van het project worden uitvoerig beschreven in de koopovereenkomst. Dit betreft de keuze van de notaris, de overdracht van relevante stukken, het moment van overdracht en de mogelijke fiscale consequenties (overdrachtsbelasting of BTW). 2.3 Verkoopproces Wilkinson en Reed (2008) gaan uit van een sterke rol van een makelaar bij de verkoop van projecten. 5 In de Nederlandse retailmarkt worden verkopen van retailprojecten in ontwikkeling rechtstreeks vanuit de ontwikkelaar richting een belegger gedaan. Hierbij wordt het verkoopproces veelal opgedeeld in vijf fasen: 0. Verkoopstrategie 1. Selectieproces belegger 2. Onderhandelingen 3. Oplevering en levering aan belegger 4. After Sales Figuur 3 Fasering verkoopproces (bron: eigen werk) Fase 0 Verkoopstrategie De basis van een verkoop ligt in het bepalen van de strategie voor verkoop. Elementen die van invloed zijn op de strategie zijn: marktomstandigheden en -verwachtingen; type project; type belegger; voortgang project. Deze elementen worden verderop in dit rapport besproken. Uit de strategie kan bijvoorbeeld volgen dat men meerdere partijen benadert of direct exclusief met één belegger in gesprek gaat. Het kan ook voorkomen dat er besloten wordt om een tender uit te schrijven. In deze fase worden ook de voorbereidingen getroffen om een project zogenaamd verkoopklaar te maken. Dat betekent dat de achtergrondinformatie op orde moet zijn, zodanig dat dit voldoende beeld geeft aan de belegger wat hij krijgt aangeboden. 5 Zie ook Wilkinson en Reed, pag Masterproof Fanny Ritt 18

18 Fase 1 Selectieproces belegger Allereerst dient een selectie van mogelijke beleggers te worden gemaakt, waarvan verwacht wordt dat het project past in de portefeuille. Een goed beeld van de verschillende soorten beleggers, kennis van hun portefeuille, expansiebeleid, gewenste mate van invloed, wijze van financiering en besluitvorming is van belang voor de benadering van deze beleggers. Fase 2 Onderhandelen De onderhandelingen die leiden tot een koopaanbieding (intentieovereenkomst) dat vervolgens wordt vertaald naar een koopovereenkomst kunnen lang duren. Indien er geen sprake is van een tender wordt er exclusief tussen partijen over het betreffende project onderhandeld. In de onderhandeling worden veelal eerst de commerciële onderdelen van de verkoop besproken. Indien partijen hier niet uitkomen is het mogelijk om afscheid van elkaar te nemen, uitzonderingen daargelaten. Fase 3 Opleveren en leveren aan een belegger De bouwkundige oplevering en de juridische levering van het project is een uitvoering van de afspraken die in de koopovereenkomst zijn afgesproken. De bouwkundige levering vindt uiteraard plaats op het moment dat het project gereed is. Het is een technische aangelegenheid, waarbij het project zal worden getoetst aan de afgesproken kwaliteit, zoals beschreven in het bestek. Veelal vindt eerst een voorschouw plaats tussen de ontwikkelaar en de huurders, dan tussen de ontwikkelaar en de belegger en uiteindelijk accepteert de ontwikkelaar de feitelijke oplevering van de aannemer. De juridische levering kan al in een eerder stadium hebben plaatsgevonden, bijvoorbeeld bij de start van de bouw. Voor een juridische levering wordt een notaris ingeschakeld die op basis van de gesloten koopovereenkomst een leveringsakte, volmachten en een nota van afrekening opstelt. In het geval van een eerdere juridische levering is er sprake van een koop-aannemingsovereenkomst of mogelijk een 3-partijen overeenkomst, indien de aannemer ook betrokken wordt. De koopsom bij juridische levering is in dat geval de prijs voor de grond en voorbereidende ontwikkelingskosten. Vervolgens wordt er, indien overeengekomen, in termijnen betaald door de belegger, naar rato van de voortgang van de bouw. Een andere mogelijkheid is dat wordt overeengekomen dat de koopprijs pas wordt betaald bij bouwkundige oplevering. Ten tijde van de voltooiing van het project zullen de meeste huurcontracten zijn gesloten. Deze vormen de basis voor het bepalen van de voorlopige koopsom. Bij de bouwkundige oplevering dienen tevens diverse overdrachtsdocumenten aan de belegger te worden overgedragen zoals originele huurovereenkomsten, bankgaranties, garanties van de aannemer, revisietekeningen e.d. Fase 4 After Sales In veel gevallen behoeft de verkoop aan een belegger nazorg. Het project bevindt zich dan in de exploitatiefase en de nazorg aan een belegger wordt ook wel After Sales genoemd. In de nazorgfase heeft de ontwikkelaar (en veelal de aannemer) nog de verantwoordelijkheid om technische opleverpunten in orde te maken of om winkelruimte nog te verhuren, die bij oplevering nog onverhuurd waren. De wijze waarop hiermee wordt omgegaan wordt allemaal vastgelegd in de eerder gesloten koopovereenkomst. 2.4 Belangen ontwikkelaar In voorgaande paragraaf zijn de basiselementen van de verkoop benoemd. De wijze waarop aan deze elementen invulling wordt gegeven is afhankelijk van de benadering die de ontwikkelaar kiest ten aanzien van het project en de benadering die de belegger heeft. Het belang van een projectontwikkelaar bij het ontwikkelen van een project is in principe het behalen van een zo hoog mogelijk rendement. Dit rendement kan op verschillende manieren worden bepaald: ROI (Return On Investment); IRR (Internal Rate of Return); NPV (Net Present Value). De IRR en de NPV gaan uit van een cashflowanalyse. De cashflow van een ontwikkelaar ziet er onregelmatig uit, met uitsluitend kosten gedurende de ontwikkeling en realisatie van een project en in het geval van een turnkey verkoop één positieve inkomst aan het einde van het project. Bij de ROI bepaling is het van belang wat precies de investering is. Dit hangt mede af van de verhouding eigen vermogen / vreemd vermogen van de ontwikkelaar. Masterproof Fanny Ritt 19

19 2.4.1 Benadering richting verkoop van een project Hoewel de meeste ontwikkelaars projecten ontwikkelen die duurzaam zijn en dus voor de lange termijn meegaan, zal de praktische focus van een ontwikkelaar op het project veelal eindigen na het moment van levering, of na afloop van een huurgarantieperiode die langer doorloopt. Een ontwikkelaar zal het project zo snel mogelijk willen afsluiten en inzetten op nieuwe ontwikkelingen. Voor de verkoop van een project betekent dit dat de ontwikkelaar een zo hoog mogelijke koopsom wil verkrijgen, met maximale flexibiliteit gedurende het ontwikkelingsproces en zo min mogelijk af te geven garanties na voltooiing van het project Risico s voor een ontwikkelaar bij verkoop De ontwikkelaar dient diverse risico s in het project te managen die uiteindelijk tot zekerheden dienen te worden verkocht. Hierbij is het van belang dat zij de risico s die ze met huurders, gemeente en aannemer doorsluist naar de eindafnemer of zelf managet indien zij daartoe mogelijkheden ziet. Voor een ontwikkelaar kleven er diverse risico s aan een verkoopdeal met een belegger. Marktrisico Het belangrijkste risico is het marktrisico, dat zeer bepalend is voor de prijs. Zo kan een te lage koopsom overeengekomen zijn met een belegger, terwijl de marktwerking de prijzen in de tussentijd heeft doen verhogen. Dit kan de ontwikkelaar constateren aan de hand van markt evidence van soortgelijke producten. Bij verkoop in een vroegtijdig stadium worden inschattingen gemaakt van de BAR en de te verwachten eerste jaarhuren. Indien de markt in de tussentijd positief verandert naar een verkopersmarkt had de ontwikkelaar wellicht een hogere prijs kunnen vragen. De waardestijging die het project in een dergelijke situatie heeft doorgemaakt komt dan ten goede aan de belegger. Het kan voorkomen dat de ontwikkelaar wordt geconfronteerd met tegenvallende bouwkosten, als gevolg van inflatie, of andere risico s die de kosten doen stijgen. In het geval dat de opbrengstparameters reeds zijn vastgesteld zal dit leiden tot een lager of soms zelfs negatief rendement. Als de opbrengsten op een bepaald moment gezekerd zijn, worden de kosten budgettair. Het prijsrisico bevindt zich dus zowel op marktniveau als op projectniveau. Flexibiliteit in ontwikkelproces In een verkoopdeal worden afspraken gemaakt tussen ontwikkelaar en belegger over de wijze van informeren en beslissen tijdens het ontwikkelproces. De ontwikkelaar geeft de voorkeur om leading te zijn in de besluitvorming. Een ontwikkelaar heeft doorgaans een beeld van wat in haar ogen de beste ontwikkelingsrichting is en wil daarbij zo min mogelijk afhankelijk zijn van meningen van anderen. Toch zal een ontwikkelaar er niet aan ontkomen dat de toekomstige eigenaar, die in het geval van een vroege verkoop haar commitment op afname al heeft gegeven, zoveel mogelijk invloed wil uitoefenen, zodat haar rendementsverwachtingen ook waargemaakt worden. Verhuurrisico Het verhuurrisico ligt doorgaans bij de ontwikkelaar. Na oplevering en overdracht wordt er veelal nog een huurgarantieperiode afgesproken en ligt het risico van de verhuur in dat geval nog steeds bij de ontwikkelaar. In de verkoopdeal wordt een basishuur overeengekomen tussen de ontwikkelaar en de belegger om te bepalen wat de koopsom is bij leegstand. Deze basishuur is een inschatting van de marktconforme huurprijs voor een bepaalde unit. De ontwikkelaar zal streven naar een zo hoog mogelijke huurprijs met een huurder, aangezien dit gekapitaliseerd een hogere verkoopsom oplevert. Het risico bestaat echter dat de voortgang in de verhuur achterblijft, al dan niet als gevolg van de markt of omdat het project slecht verhuurbaar is. Ook hier kan worden geconstateerd dat het verhuurrisico zowel afhankelijk is van de markt als van het project zelf. Planningsrisico Zoals eerder aangegeven kunnen de bouwkosten hoger uitvallen, als gevolg van inflatie, maar ook als resultante van de onderhandelingen met de aannemer. Dit hangt samen met de aannemersmarkt. Naast tegen- of meevallende aanneemsommen, speelt daarnaast mee dat de ontwikkelaar aan bepaalde voorwaarden moet voldoen alvorens zij het verantwoord vindt om te starten met de bouw. Wanneer het project verkocht is, zal een belegger een bepaalde termijn wensen waarbinnen zij het project kan afnemen. In dat geval wordt de vrijheid in het kiezen van de startbouw veelal kleiner, een en ander afhankelijk van de afspraken die tussen de belegger en ontwikkelaar worden gesloten omtrent dit aspect. Starten met bouwen en vervolgens een leegstaand project overdragen, levert Masterproof Fanny Ritt 20

20 immers niet de gewenste koopsom op die de ontwikkelaar nodig heeft en zal nog meer schade opleveren voor de cashflow van de belegger. Bij het planningsrisico horen de tegenvallers die kunnen ontstaan tijdens de bouw. Dit dient de ontwikkelaar zo goed mogelijk van tevoren in te schatten. 2.5 Belangen belegger Een belegger koopt een project met een bepaalde cashflow en een toekomstwaarde (direct en indirect rendement), bestaande uit huurinkomsten en exploitatielasten, waaruit zij een te verwachten rendement kan garanderen naar haar interne bedrijfsvoering of naar investeerders die bijvoorbeeld in een fonds beleggen. De meeste beleggers kiezen voor zekerheid en hebben een lange termijn focus. De risico s die gepaard gaan met de aankoop van een project relateert een belegger aan een rendement die zij uit de investering kan verwachten. Dit rendement bestaat uit een directe component, zijnde de huurstroom en een indirecte component, zijnde de waardestijging van het vastgoed. Er kan onderscheid gemaakt worden tussen institutionele beleggers en particuliere beleggers en daarbinnen tussen beursgenoteerd of niet-beursgenoteerd. Institutionele beleggers betreffen veelal pensioenfondsen en verzekeringsmaatschappijen. Zij beleggen premiegelden in ruil voor toekomstige opbrengsten. Binnen de institutionele beleggers zijn verschillende typen actief. Zo zijn er de zogenaamde addedvalue beleggers, die hun kennis van bijvoorbeeld retail zoveel mogelijk willen uitoefenen op de ontwikkeling van een project. Deze beleggers hebben meestal een eigen beheerorganisatie die actief management uitoefent in een winkelcentrum. Voorbeelden hiervan zijn Syntrus Achmea Vastgoed, Corio Nederland Retail en Unibail Rodamco. Vastgoed CV fondsen zijn beleggingsfondsen waarbij de beheerder, namens een aantal beleggers, eerst vastgoedobjecten exploiteert om daarna, op een vooraf vastgestelde datum, te verkopen. Hier kan men dus in participeren, waarbij de belegger een passieve en risicomijdende benadering kiest. Tot slot zijn er de core beleggers die zeer risicomijdend zijn en vooral gericht zijn op een stabiele cashflow. Zij leggen de risico s voor 100% bij de ontwikkelaar. Voorbeelden hiervan zijn de Duitse beleggers. De particuliere beleggers lopen erg uiteen van vermogend tot zeer vermogend. De omvang van de investeringen hangen samen met het type belegger. Zij zijn vaak ook opportunistisch van aard, waarbij ze kiezen voor een hoog rendement, wat veelal gepaard gaat met een hoog risicoprofiel en de wens tot mede-ontwikkelaar. De focus van deze beleggers is korter dan een gemiddelde focus van een belegger. De wijze van aankoop van een vastgoedproject is sterk afhankelijk van de aard van een belegger. Dit komt tot uiting in de benadering van de vastgoedprojecten, het goedkeurings- en besluitvormingsproces binnen de organisatie. Een particuliere belegger kan doorgaans sneller beslissen. Grotere institutionele partijen hebben veelal verantwoording af te leggen naar aandeelhouders en zijn vaak trager in besluitvorming. Ook de wijze van financiering (fondsstructuur of hypothecair) is sterk bepalend voor de aankoop van een belegger. Beleggers zitten doorgaans tussen twee vuren bij de aankoop. De ene kant is de rendementseis die de aandeelhouder stelt en aan de andere zijde dient het project wel te voldoen aan bepaalde voorwaarden waardoor het project als asset goed te exploiteren dient te zijn. De acquisiteur laat zich dan ook vaak bijstaan door een asset manager in het aankoopproces. Een verdieping van de benadering van een project door een belegger komt in de volgende paragrafen aan bod. Masterproof Fanny Ritt 21

21 2.5.1 Benadering richting aankoop van een project Een belegger benadert vastgoed veelal op basis van onderstaand beleggingsproces 6. Figuur 4 Beleggingsproces (bron: Van Gool, 2007) De acquisitie van het vastgoed is feitelijk de aankoop door een belegger. Deze aankoop kan plaatsvinden door het aankopen van aandelen of van stenen. Dit rapport beperkt zich tot de aankoop van stenen. Het in de aankoopprijs verwerkte aanvangsrendement is bepalend voor het rendement van de looptijd van het vastgoed. Een acquisitie dient te passen binnen het beleggingsbeleid. Eén van de belangrijkste doelstellingen binnen dit beleid is het behalen van een vooraf bepaald rendement. Analyse van locaties, type vastgoed, nieuw of bestaand, looptijd van huurcontracten, kwaliteit huurders, marktverwachting, financiering en de juridische/fiscale situatie bepalen onder meer de rendementsverwachting. De belegger kan de waarde van het vastgoed aan de hand van verschillende methoden bepalen. De meest gebruikelijke waarderingsmethoden zijn 7 : de rendementsmethode (BAR-, NAR-, x keer de huur-methode); de discounted cashflowmethode. De rendementsmethode wordt veelal gebruikt voor het snel berekenen van de marktwaarde van een object. Hierbij geven de BAR en de NAR een eerste indruk van het rendement van de investering, waarbij voor de NAR tevens rekening wordt gehouden met de exploitatiekosten. De DCF-methode geeft een waarde aan die de belegger min of meer zelf aan het object toerekent op basis van een eigen gestelde rendementseis, veelal bepaald door de WACC (Weighted Average Cost of Capital), ook wel kapitaalkosten. Hierbij maakt de belegger een cashflow van opbrengsten en kosten en maakt deze contant tegen een rendementseis Risico s voor een belegger bij aankoop Risico en rendement zijn altijd aan elkaar gekoppeld. Naarmate het risico van een project hoger is eist een belegger een hoger rendement. De rendementseis van een belegger wordt in beginsel op twee manieren bepaald: door het rendement dat een belegger op basis van marktwaarderingen behaalt op haar vastgoed en / of door de financieringskosten; door het risicovrije te behalen rendement (bijv. obligaties, spaarrente) te verhogen met een risicoopslag. De risico s bij de aankoop van vastgoed betreffen veelal zaken die de ontwikkelaar tijdens de ontwikkeling van een project in handen heeft en hierover zal de belegger met de ontwikkelaar afspraken willen maken. De risico s die een belegger onderkent bij de aankoop van vastgoed worden hieronder beschreven. 6 Voor meer informatie zie ook Van Gool, Brounen, Jager en Weisz, pag Zie ook Van Gool, Brounen, Jager en Weisz, pag Masterproof Fanny Ritt 22

22 Marktrisico Evenals een ontwikkelaar niet te weinig wilt ontvangen voor het project, zal een belegger ook niet meer willen betalen dan wat de markt op het moment van afname voor het vastgoed zou willen betalen. Een hoog aanvangsrendement heeft namelijk effect op het rendement gedurende de looptijd van het vastgoed binnen een portefeuille. Boekhoudkundig (IFRS-regels) dient het vastgoed op het moment van levering aan een belegger gewaardeerd te worden tegen marktwaarde. Indien dit lager gewaardeerd wordt dient de belegger dus meteen af te boeken, wat desastreuze gevolgen kan hebben voor de gestelde rendementseisen. Verhuurrisico Wilkinson en Reed (2008) onderschrijven het belang voor de belegger van goed ondernemerschap van een huurder, de marktconformiteit van de huur en de lengte van het huurcontract. 8 Zeker bij commercieel vastgoed bepaalt de inhoud van de huurcontracten en de betreffende huurders de risico s van het vastgoed op lange termijn. Leegstand heeft een groot effect op de cashflow, tenzij het gewenste leegstand is, waarbij de belegger een ongewenste huurder kan vervangen door een ander. Een belegger stelt hoge eisen aan de huurder. Zo zal zij startende ondernemers risicovoller beschouwen dan bijvoorbeeld ketens. Een huurprijs die hoger dan marktconform is zal een belegger niet op haar gemak stellen, aangezien de kans dat de betreffende huurder deze huurprijs kan betalen kleiner wordt. Ook incentives die zijn weggegeven aan huurders, zoals huurvrije perioden, en afbouwvergoedingen zullen door een belegger gauw als risicovol worden beoordeeld, omdat het volgens een belegger neigt naar een kunstmatig hoge huurprijs, die uiteindelijk wel gekapitaliseerd wordt in de verkoopsom, terwijl bij een herziening deze prijs mogelijk naar beneden wordt bijgesteld. In de huurcontracten kan ook het een en ander worden afgesproken waar de belegger graag haar goedkeuring over wilt uitspreken, zoals: bankgarantiestelling; wijze van betaling (per kwartaal of per maand); lengte huurcontract; ROZ standaard. Ontwikkelrisico Een belegger hecht waarde aan de kwaliteit van het vastgoed. Elementen die bepalend zijn voor de kwaliteit zijn: locatie; architectuur; afwerkingsniveau; duurzaamheid; onderhoudsgevoeligheid; flexibiliteit / aanpasbaarheid. De belegger is afhankelijk van de ontwikkelaar in hoeverre deze een kwalitatief vastgoedobject ontwikkelt. Daarnaast zal de ontwikkelaar veelal het tempo van de ontwikkeling willen bepalen. Zoals eerder bleek wordt de start van de bouw bepaald door planologische procedures en interne voorverhuur- / voorverkoopeisen. Exploitatierisico Een typisch risico voor een belegger is het exploitatierisico. Kwaliteit en ondernemerschap van huurders, de mate waarin zij hun huur zullen betalen, onverwachte kosten en investeringen die het project vraagt en het al dan niet aanslaan van het concept zijn allemaal onzekerheden die een belegger moet incalculeren in haar cashflow en daarmee rendementsverwachting. Overige aandachtspunten die een belegger zal bekijken bij de aankoop van een project worden toegelicht in Bijlage Factoren van invloed op de verkoopwaarde Zoals uit voorgaande paragrafen is gebleken, hebben de ontwikkelaar en de belegger allebei een eigen benadering van de verkoop respectievelijk aankoop van een vastgoedproject. Zij bepalen voor zichzelf hoe ze omgaan met de risico s die ze onderkennen in een ontwikkeling. In het geval van een vroege verkoop van projecten kan het voorkomen dat zodanig veel ontbindende voorwaarden worden afgesproken, dat er van echte verkoop van een project nauwelijks sprake is, aangezien de 8 Zie ook Wilkinson en Reed (2008), pag Masterproof Fanny Ritt 23

23 ontwikkelaar nog zoveel risico s bij zichzelf houdt. Daarnaast is de mogelijkheid voor een escape van een belegger uit een project niet altijd in balans met deze risico s. In het slechtste geval is een vroege verkoop van een vastgoedproject een soort calloptie voor een belegger, waar deze nog kan uitstappen, terwijl de ontwikkelaar van begin af aan al gebonden raakt aan de invloed van een belegger bij de verdere uitontwikkeling van een project. Gezien het bovenstaande wordt vanuit de theoretische benadering in dit onderzoek gesteld dat de verkoopwaarde van een vastgoedproject wordt bepaald door een drietal hoofdzaken: bedrijfsgerelateerde zaken; projectgerelateerde zaken; marktgerelateerde zaken. De bedrijfsgerelateerde zaken in een verkoopdeal hebben te maken met de mogelijkheden van de ontwikkelaar om te kunnen voorfinancieren en de hoogte van het risicokapitaal dat zij uit mogen hebben staan. De aandeelhouders die al dan niet aanwezig zijn bij een ontwikkelende partij, maar ook bij een beleggende partij, zijn van invloed op de verkoop. Zo zullen fee-ontwikkelaars, met weinig eigen vermogen, de verkoopdeal aan het begin van de ontwikkeling sluiten, omdat zij veelal in opdracht van de eindbelegger een project (her)ontwikkelen, terwijl bijvoorbeeld een bankgelieerde ontwikkelaar op een meer eenvoudige manier projecten kan voorfinancieren en dus niet bij voorbaat haar uitstaand risicokapitaal afgedekt hoeft te hebben. In onderhandelingen over de verkoopwaarde zal een groot aantal afspraken projectgerelateerd zijn, zoals verhuur, de kwaliteit van het project, de garanties e.d. Afhankelijk van de vordering van het project en de risico s die zijn afgedekt door de ontwikkelaar zal de verkoopwaarde stijgen. Met name de ontwikkelingen op de markt zijn van invloed op de verkoopwaarde. De markt geeft aan waar de vraag en de behoefte naar uit gaat. Ook de verwachtingen voor de toekomst, zoals de huurprijsontwikkelingen, de expansieplannen van retailers, de bevolkingsgroei in het afzetgebied, de inflatie en de renteontwikkeling zijn mede bepalend voor de aanvangsrendementen die beleggers willen betalen voor een vastgoedproject. Timing van verkoop is een sleutelwoord hierin. 2.7 Concept afwegingsmodel Voor een ontwikkelaar is een afwegingsmodel voor de verkoop van een project van belang om op deze manier de juiste afspraken te maken met een belegger op het juiste moment. De in paragraaf 2.6 genoemde hoofdzaken zijn in onderstaand figuur weergegeven in een voorlopig afwegingskader. Afhankelijk van de status van de drie hoofdelementen wordt een bepaalde strategie bepaald, die uiteindelijk tot specifieke verkoopafspraken leiden. Figuur 5 Concept afwegingsmodel (bron: eigen bewerking) Masterproof Fanny Ritt 24

24 De input is kort beschreven in par. 2.6 en zal uitvoeriger worden behandeld naar aanleiding van de toets in de praktijk. Het is belangrijk dat een ontwikkelaar zich realiseert welke consequenties de input heeft voor de verkoopstrategie. De input zegt iets over risico s die zich in het project bevinden, waarvan de ontwikkelaar dient te beoordelen in hoeverre zij deze risico s zal managen of deze wellicht deels of geheel bij de belegger zal willen neerleggen. Uiteraard zal de belegger ook risico s kwantificeren en deze al dan niet acceptabel achten. Ook de wijze waarop de ontwikkelaar haar verkoopproces en de betrokkenheid van de belegger inpast in haar vastgoedontwikkelingsproces vormt een onderdeel van de verkoopstrategie. Ook hier is het sterk afhankelijk van het type belegger in welke mate zij betrokkenheid en beslissingsbevoegdheden eist in het proces en welke risico s zij wil en kan overnemen. De status van de markt en de toekomstige ontwikkelingen zullen zeker van invloed zijn op de wijze waarop de verkoopstrategie wordt ingezet. Dit heeft te maken met timing en de kansen en/of bedreigingen die de markt over zich afroept. Afhankelijk van de onderhandelingen met de belegger zullen de verkoopafspraken worden ingevuld. Bovenstaand schema kan worden vertaald naar een aantal thema s, dat het afwegingskader nadere invulling geeft. Hieronder worden voorbeelden van input gegeven en een mogelijk verwachte afweging die een ontwikkelaar zal maken. Men zou de afweging ook als consequentie kunnen zien. Thema Vb. input Vb. afweging Bedrijfsstatus omvang klein verkoop rechtstreeks of juist niet cultuur ontwikkelaar sterk gericht op product aandacht voor invloed van beleggers is kritisch rendementseisen ontwikkelaar bepaalde hoogte van rendement afgeven van garanties i.r.t. risico s financieringstructuur ontwikkelaar weinig EV, financiering benodigd belegger laten betalen in termijnen risicomanagement ontwikkelaar risicoavers lagere verkoopprijs, minder garanties aard van belegger specialisme opportunistisch cashflow gedreven - FBI invloed van belegger tijdens de ontwikkeling organisatie beheer belegger eigen beheer duidelijke mening over de commercialiteit van het vastgoed Projectstatus aard van het concept nieuw of bestaand meer garanties gewenst door belegger bij nieuw concept afzetgebied nog in ontwikkeling lagere koopsom vanwege lagere huren en hogere BAR status van product concept - ontwerp - realisatie invloed op verdere uitontwikkeling, risicoafdekking standaardisatie van het product redelijk standaard product duidelijke verwachting dus snelle overeenstemming over prijs flexibiliteit van het product makkelijk aanpasbaar flexibele afspraken over prijs verhuurstatus onverhuurd lagere koopsom planologisch vergunningentraject nog geen bouwvergunning ontbindende voorwaarde onzekerheden en risico s in hoge mate lagere koopsom, meer garanties Marktstatus ontwikkeling vraag en aanbod afnemende vraag naar nieuw later verkopen of tegen lagere prijs winkelvastgoed ontwikkeling economisch tij van positief naar negatief vroeg verkopen ontwikkeling huurprijzen verwachte toename later verkopen concurrerende ontwikkelingen tegelijkertijd vertragen of versnellen van de ontwikkeling, idem met verkoop Tabel 1 Voorbeelden van input en afwegingen (bron: eigen bewerking) Masterproof Fanny Ritt 25

25 3. Toetsing in de praktijk 3.1 Aanpak interviews In het vorige hoofdstuk is een eerste aanzet gedaan voor het afwegingskader. Om dit kader te toetsen in de praktijk en definitief vorm te geven is een 16-tal interviews uitgevoerd met zowel ontwikkelaars als beleggers om de praktijk van aan- en verkoop te bespreken. De lijst van geïnterviewden is opgenomen in onderstaand overzicht. Bedrijf Naam Personen Adviseurs Jorine de Soet (voor interviewtechnieken) Wouter Terhorst (ING REDI) Ontwikkelaar Bouwfonds MAB Jan Eijkemans Françoise Dechesne Belegger (core) Commerz Real Benelux Martijn Houwen Belegger (added value) Corio Nederland Retail Paul Tankink Herbert Dubbelink Ontwikkelaar Foruminvest Michel Riaskoff Belegger (added value) ING Real Estate Investment Management Jaap Demoed Mireille Pallandt Ontwikkelaar ING Real Estate Development* Sven Matthijssen Ontwikkelaar Multi Vastgoed Heino Vink Casper Vernooy Belegger (added value) Syntrus Achmea Renee Vierkant Maria Hörfarter Ontwikkelaar TOP Vastgoed Patrick van Lammeren Belegger (added value) Unibail Rodamco Mark Hoedjes Bert Rees * onderzoek en wijze van verkoop binnen ING RED nader besproken met Wouter Terhorst en Crispijn Stulp, beiden van ING RED Tabel 2 Overzicht geïnterviewden (bron: eigen bewerking) Er is gekozen voor een zo breed mogelijke typering aan retailontwikkelaars en aan de beleggerskant is zowel met beleggers met veel retailkennis (added value beleggers) gesproken als met een core belegger. Zoals aangegeven in de onderzoeksmethode in hoofdstuk 1 is triangulatie toegepast bij de interviews. Er is zoveel mogelijk met twee personen van één bedrijf afzonderlijk gesproken. Veelal betrof dit een persoon actief op strategisch niveau en een persoon op operationeel niveau. Geconcludeerd wordt dat de hoofdlijn in visie op de aan- of verkoopprocessen niet van elkaar verschilt. Wel ziet men duidelijk verschil in de benadering van het proces. De een heeft een meer strategische visie, zeker ten aanzien van de toekomstige ontwikkelingen in de vastgoedmarkt en de weerslag die dit zal hebben op de verkoop of aankoop van projecten. De ander focust in de gesprekken meer op de ervaringen uit de praktijk en dan met name het proces en de samenwerking dat plaatsvindt tussen een belegger en een ontwikkelaar. Beide benaderingen bieden interessante input voor dit onderzoek. De vragen die gesteld zijn tijdens de interviews (Bijlage 1) zijn te herleiden tot de drie basispijlers van het afwegingskader, namelijk de bedrijfsstatus, de projectstatus en de marktstatus. Er is gekeken in hoeverre in de praktijk deze basispijlers van invloed zijn op de wijze van verkoop en welke pijlers doorslaggevend zijn. In de volgende paragrafen wordt een analyse van de interviews weergegeven. 3.2 Bedrijfsstatus Er is gesproken met ontwikkelaars die in staat zijn om voor een lange tijd kapitaalbeslag aan te kunnen, zoals ING Real Estate Development en Foruminvest, en met ontwikkelaars die een project al verkopen alvorens er überhaupt grote advieskosten worden uitgegeven, zoals TOP Vastgoed. Daartussen in bevinden zich de ontwikkelaars die verkopen alvorens gestart wordt met de bouw. Dergelijke partijen zijn Multi Vastgoed en MAB. Masterproof Fanny Ritt 26

26 De status van een ontwikkelaar blijkt een zeer bepalende factor te zijn in het momentum van verkoop. Sommige ontwikkelaars, zoals TOP Vastgoed, hebben als het ware geen keuze om een strategisch moment af te wachten, maar stellen de uitbreiding van hun portefeuille, dat wil zeggen de toename van het aantal projecten, tot een hoger doel dan een zo hoog mogelijk rendement per project, mede afhankelijk van de onzekerheden die nog in een project kunnen schuilen of de ontwikkelingen op de markt. Daarnaast zijn er ontwikkelaars, zoals MAB, die het zich kunnen permitteren om bepaalde projecten zelf in portefeuille te houden, omdat de markt bijvoorbeeld te slecht is om te verkopen. Een belangrijk voordeel voor een vroege verkoop is dat een belegger in termijnen betaalt, zodat het kapitaalbeslag niet bij de ontwikkelaar rust. Deze kan vervolgens eigen kapitaal inzetten voor het opstarten van nieuwe projecten. Daarnaast is de zekerheid tot afzet die de ontwikkelaar verkrijgt bij vroege verkoop veel waard. Veelal vinden verkoopbeslissingen centraal plaats binnen het bedrijf. Daarnaast valt op dat deze ontwikkelaars zich bewust zijn van wat ze verkopen, waar ze wel zeggenschap van een belegger in toelaten en waar niet. Belangrijk hierbij is het track record dat een ontwikkelaar heeft opgebouwd. Voor het beoogde kwaliteitsniveau wordt hieraan gerefereerd, zodat discussies met een belegger hierover kunnen worden voorkomen. Hoofdlijn: de bedrijfsstatus van een ontwikkelaar is het meest bepalend voor het momentum van verkoop. Ontwikkelaars die gewend zijn vroeg te verkopen weten veelal wat ze verkopen, wat de grenzen zijn en wat de belangrijkste minimale vereisten voor een belegger zijn om te kopen. 3.3 Projectstatus Vanuit de voortgang van een project is het vroegst mogelijke moment om te verkopen veelal als het programma in vierkante meters bekend is, de routing op hoofdlijnen inzichtelijk is en welke trekkers er gaan komen, of gedacht worden te contracteren. Dit is ook voor een belegger het minimale wat er inzichtelijk moet zijn in een project, anders wordt het te risicovol. De afspraken die er ten aanzien van het project worden gemaakt betreffen financieel: bandbreedtes ten aanzien van huurprijzen; vaste BAR (of bandbreedte); wel of geen betaling in termijnen; wel of niet afgeven van huurgaranties. Eén van de belangrijkste elementen waar een belegger naar kijkt is de locatie van een project. Indien een project vroeg verkocht wordt, maar sowieso op de juiste plek in de stad ontwikkeld wordt, zal dat uiteindelijk toch leiden tot een goede verkoopwaarde. Daarom is het van essentieel belang dat een ontwikkelaar zich in eerste instantie richt op ontwikkelingen op de juiste plek. De invulling komt dan vaak vanzelf goed, echter niet zonder de nodige inspanningen. Uit vrijwel alle gesprekken is gebleken dat de meeste discussies tussen ontwikkelaars en beleggers ontstaan als een groot aantal zaken nog niet uitontwikkeld is en een project wel al verkocht wordt. Het betreft hier zaken zoals het ontwerp, de verhuur, het exacte aantal vierkante meters, parkeeroplossingen (betaald of niet betaald), waardoor in een later stadium verschillen van mening ontstaan over kwaliteitsniveau van het ontwerp, van de huurders etc. Veel ontwikkelaars zijn daardoor huiverig voor een te vroege verkoop en voelen het bijna als een soort misbruik, de wijze waarop een belegger haar goedkeuring onthoudt bij het vaststellen van bestekstekeningen of huurderskandidaten. De wijze waarop de discussies gevoerd worden en tot een resultaat worden gebracht hangt sterk af van de wijze waarop de ontwikkelaar zijn rug recht houdt. Wanneer er sprake is van een duidelijk programma van eisen zal er minder discussie ontstaan dan wanneer dat er niet is. Vanuit de beleggersoptiek is het voor veel beleggers wenselijk om zo vroeg mogelijk in te stappen. Op deze manier kunnen ze proberen hun invloed uit te oefenen op het concept, de branchering en de verhuur. Sommige beleggers zijn zelfs bereid om daarin risicodragend te participeren, zolang zij maar een product kunnen afnemen wat in de toekomst goed zal renderen. Veel ontwikkelaars laten het niet toe om inspraak van een belegger in het concept te hebben. Het hoofdargument hiervoor is dat zij de bijbehorende risico s, zoals het verhuurrisico, niet meer willen en kunnen dragen zodra zij zich niet Masterproof Fanny Ritt 27

27 meer kunnen verenigen met het concept. Een uitzondering hierop vormen de zogenaamde core beleggers. Zij hebben veelal behoefte aan een zo ver mogelijk uitgewerkt project, zodat zij haar due dilligence onderzoek grondig kunnen doen. Zo stelt Commerz Real Benelux De uitwerking van een concept moet je aan de ontwikkelaar overlaten. Als een belegger daar al aan twijfelt dan zou hij het project niet eens moeten willen kopen. Rondom de projectstatus is de spanning tussen een ontwikkelaar en een belegger het grootst. De ontwikkelaar heeft een eigen overtuiging van de manier waarop het project het beste kan worden uitontwikkeld, terwijl de belegger altijd van mening zal zijn dat de rek uit het project wordt gehaald door de ontwikkelaar, waardoor indirecte rendementen voor een belegger moeilijker te behalen zijn. Gelukkig professionaliseert de vastgoedmarkt in een hard tempo. Ook de transparantie binnen de tak komt dit ten goede. Een gevolg hiervan is dat partijen steeds beter in staat zijn om zich in elkaars standpunten in te leven. Tot slot heeft TOP Vastgoed een interessante benadering voor de ontwikkeling van haar projecten. Zij maakt zelf een concept, al dan niet met hulp van enkele conceptbureaus, en legt dit voor aan retailers en beleggers, alvorens er grote investeringen worden gedaan, zoals het aanstellen van een architect. In dat geval krijgen de beleggers en de retailers de kans om vroeg mee te denken en als partijen er op dat moment niet uitkomen, dan is er nauwelijks kwaad geschied. Het is een snelle manier van ontwikkelen, die vaak alleen toepasbaar is op kleinere (her)ontwikkelingen. Hoofdlijn: de projectstatus is van invloed op de aard van de verkoop en met name van invloed op het onderhandelingsproces. Bij een goed uitontwikkeld project zijn de risico s beperkt en kan er door de ontwikkelaar makkelijker vastgehouden worden aan een prijs dan wanneer een project nog in een vroeg stadium verkeert. Dit heeft alles te maken met bewijsvoering van het project, waarbij de locatie het meest doorslaggevende bewijs is. 3.4 Marktstatus De ontwikkelingen in de vastgoedmarkt zijn van groot belang voor de prijsbepaling van projecten. Uit de interviews is gebleken dat de markt duidelijk veranderd is van een aanbiedersmarkt in een vragersmarkt. Tot voor kort was winkelvastgoed schaars en betaalden beleggers de hoofdprijs voor goede projecten. Projecten werden getenderd, waarna ze vervolgens na een huurherzieningsperiode soms moesten worden afgewaardeerd door beleggers. Het tegenovergestelde kwam ook voor, zeker bij projecten die goedkoop waren ingekocht door beleggers, was er juist een enorme waardesprong te maken waardoor het indirecte rendement van een belegger hoog werd. Deze tijd is voorbij. De huidige markt is een beleggers- en een huurdersmarkt, waarin alleen de echte goede retailprojecten zullen overleven. Naast het feit dat beleggers en huurders kritischer zijn geworden, is het voor een ontwikkelaar tevens moeilijker om de financiering rond te krijgen. Daarvoor heeft zij vaak het commitment van een belegger nodig en dat betekent dat vroegere verkoop van projecten een noodgedwongen resultaat is van deze markt. Niet alleen ontwikkelaars zullen zich eerder moeten committeren aan een belegger en zullen daardoor nog beter hun product geschikt moeten maken voor de belegger. Hierbij is het in eerste instantie van belang dat zij de juiste huurders aantrekt voor het juiste publiek. Daarnaast dienen alle zaken te kloppen en goed onderbouwd te zijn, aangezien de markt steeds verder overbewinkeld raakt en daarmee onderscheidend vermogen steeds belangrijker wordt. Ook de rol van de beleggers verandert. Door het wegvallen van de vanzelfsprekende indirecte rendementsvoordelen wordt sturen op direct rendement des te meer de focus. Beleggers zullen zich steeds meer richten op het benaderen en verleiden van een bepaalde doelgroep voor een bepaald winkelcentrum en zullen er alles aan doen om het product zo goed mogelijk aan te laten sluiten op deze consument. Marketing en positionering zijn daarbij van essentieel belang en begint al met de branchering van een centrum. Dit zal leiden tot nog meer bemoeienis van een belegger in het vaststellen van de branchering. Daarnaast stelt Unibail-Rodamco in haar interview dat een goed ingekocht/ontwikkeld project kan door het slecht te beheren eigenlijk niet kapot gaan, terwijl een slecht ingekocht/ontwikkeld project door het nog zo goed te beheren eigenlijk nooit meer goed kan komen. Hiermee wordt duidelijk dat beleggers nog kritischer zullen zijn op de totstandkoming en het toekomstig functioneren van projecten. Masterproof Fanny Ritt 28

28 Een ander gevolg van de huidige markt is de ketenverlenging die steeds meer plaatsvindt bij beleggers. Partijen zoals Corio Nederland Retail en Unibail Rodamco zijn hier al ver mee gevorderd. Dit betekent dat zelfstandige ontwikkelaars meer concurrentie op de markt zien komen en daarmee wordt het nog belangrijker om de juiste winkellocaties voor (her)ontwikkeling in de portefeuille te hebben. Beleggers maken zich het retailvak steeds meer eigen en pakken het beheer van centra intensief op door allerlei gegevens te monitoren, zoals bezoekersaantallen en omzetcijfers. Deze kennis is zeer waardevol om te beoordelen of een winkelcentrum goed loopt en kan interessante informatie zijn voor de ontwikkeling van andere centra. Iets wat een zelfstandige ontwikkelaar veelal zelf denkt te kunnen en in veel gevallen ook kan. De ketenverlenging hoeft niet per sé tot gevolg te hebben dat beleggers niet meer afhankelijk zijn van zelfstandige ontwikkelaars. Meer dan ooit worden de locaties die ontwikkelaars hebben belangrijker. Zeker de locaties waarvan de belegger zelf in eerste instantie geen (her)ontwikkeling in heeft gezien of waarbij de ontwikkelaar de juiste netwerken met de gemeente heeft, zullen beleggers geïnteresseerd zijn om deze projecten te kopen van ontwikkelaars. De huidige markt leidt dus tot andere rolverdelingen, gedwongen vanuit financieel oogpunt, maar wellicht ook vanuit de verbetering van het product. Dit is iets waar met name ontwikkelaars nog niet aan willen, aangezien zij zich beknot voelen in hun vrijheid. De andere rolverdeling zal leiden tot nieuwe samenwerkingsvormen. Zo kan er een joint venture worden afgesproken waarbij ontwikkelaar en belegger 50%-50% risico nemen in de ontwikkeling. Hierdoor zal de ontwikkelaar minder rendement behalen op haar projecten, echter zij loopt tegelijkertijd minder risico en kan eerder starten met projecten en sneller door naar de volgende. Ook strategische samenwerkingen zullen vaker voorkomen. Partijen hebben elkaar harder nodig en kunnen samen optrekken om ontwikkelingen sneller van de grond te krijgen. Hoofdlijn: de marktstatus hangt nauw samen met de projectstatus. Afhankelijk van de ontwikkelingen op de markt zijn beleggers wel of niet gewillig om vroeg in te stappen in projecten. Dit heeft onder meer te maken met schaarste en voldoende geld dat er boven de markt hangt. 3.5 Overige bevindingen ten aanzien van verkoop Uit de interviews is een aantal zaken aan de orde gekomen die van belang zijn bij de verkoop van projecten. Deze hebben niet zozeer te maken met de timing van de verkoop, maar vooral met de informatie die een ontwikkelaar verschaft aan een belegger en de wijze waarop deze de belegger in het proces betrekt. Voor sommige ontwikkelaars is het volledig duidelijk: de belegger is een belangrijke klant, die je moet bedienen, zodat deze de juiste prijs betaalt voor het product dat hij aankoopt. Zeker in het kader van de toenemende due dilligence die beleggers veelal uitvoeren, wanneer een project in een laat stadium wordt verkocht, zal een volledige en transparante informatieverschaffing vanuit de ontwikkelaar alleen maar kunnen bijdragen tot het verdedigen van de verkoopprijs richting de acquisiteur van de belegger, die zich vervolgens moet verantwoorden bij de eigen beleggingscommissie Marktonderzoek en onderbouwing van het concept Een aantal beleggers geeft aan veel waarde te hechten aan een goede marktonderbouwing van een project. Men verwacht van de ontwikkelaar dat deze zich inleeft in de opgave en duidelijk kan aangeven waarom een bepaalde ontwikkeling op een bepaalde plek een kans van slagen heeft. Vragen als: voor wie doen we het en wat is de toegevoegde waarde voor de stad zijn daarbij cruciaal. Een goed voorbeeld hiervan is Blue Water in Londen, waarbij op al deze vragen een antwoord is gegeven en daarmee een succesvol winkelcentrum is. Marktonderbouwing helpt de ontwikkelaar ook bij de onderbouwing van de huurprijs die zij denkt te behalen. De invulling van de behoefte vanuit de markt dient consequent te worden doorgezet in branchering, de beleving in het centrum en de positionering en marketing ervan. Op deze manier worden winkelcentra onderscheidend van elkaar en zal de aantrekkingskracht groter worden. In de ogen van beleggers wordt dit soms te weinig uitgewerkt door ontwikkelaars. Een belegger als Unibail Rodamco vindt dat niet een groot probleem, zolang zij maar tijdens haar eigendomsperiode de mogelijkheden heeft om dit alsnog volledig passend te maken op de doelgroep, echter zij zal haar prijs hierop aanpassen. Een belegger als Syntrus Achmea Vastgoed heeft niet een zodanige organisatie dat zij dit op een goede manier kan rechtrekken na overdracht. Masterproof Fanny Ritt 29

29 Conclusie is dat een goed concept, uitgewerkt tot in detail en volledig aansluitend op de behoefte van de beoogde doelgroep een beter rendement en daarmee een betere prijs voor de ontwikkelaar zal opleveren. Een kanttekening die hierbij geplaatst dient te worden is dat veel beleggers niet blind afgaan op de marktanalyse die een ontwikkelaar aanlevert. Sommige beleggers hebben er helemaal geen boodschap aan of een ontwikkelaar dat nu wel of niet aanlevert. En bij uitzondering zijn er ook ontwikkelaars die helemaal niet aan marktonderzoek doen. Zij laten dat geheel over aan de retailer en als deze potentie ziet in een ontwikkeling dan is dat voldoende bewijsvoering dat het project een kans van slagen heeft Architectonische schoonheid i.r.t. functionele schoonheid De algemene opvatting is dat de ontwikkelaar vooral op architectonische schoonheid is gefocussed en de belegger vooral op functionele schoonheid. Uit de interviews is gebleken dat sommige ontwikkelaars daar meer in doorslaan dan andere. Vaak heeft dit te maken met een bepaalde bedrijfsfilosofie van een ontwikkelaar. Op zich is het niet zo dat een belegger helemaal geen oog heeft voor architectuur. Het gaat erom dat de consument zich prettig voelt in zijn omgeving, de winkels goed kan vinden, goed kan parkeren en wellicht een herkenningspunt van het centrum ontdekt, in de vorm van een architectonisch element. Een belegger is feitelijk pas bereid om te betalen voor deze nadrukkelijke architectonische schoonheid als het gevolg hiervan is dat meer consumenten het project bezoeken. De aandacht voor architectuur is een belangrijke afweging die een ontwikkelaar telkens dient te maken tijdens het ontwikkelingsproces. Wat dat betreft zou de uitspraak form follows function ook van toepassing moeten zijn op de ontwikkeling van winkelcentra Standaardisatie De ene ontwikkelaar heeft meer standaardisatie in haar projecten dan een ander. Zo zijn de Dolce Vita shopping centres in Zuid Europa tot een brand ontwikkelt. Hierbij weet een belegger wat zij kan verwachten tijdens de ontwikkeling van een dergelijk centrum. Figuur 6 Dolce Vita Centre in Porto (bron: Masterproof Fanny Ritt 30

30 Een ander voorbeeld hiervan zijn de Simon shopping centres. Figuur 7 Simon Mall in Miami (bron: Multi Vastgoed en ING Real Estate zijn voorbeelden van ontwikkelaars die zich meer laten leiden door het zogenaamde DNA van de plek. Figuur 8 Stadsfeestzaal Antwerpen (bron: Uit de interviews is gebleken dat beleggers het in eerste instantie belangrijk vinden dat er programma gemaakt wordt voor datgene waar de behoefte vandaan komt, maar dat een bepaalde mate van standaardisatie niet ongewenst is. Integendeel, een track record waaruit een bepaald kwaliteitsniveau kan worden afgeleid biedt voor een belegger alleen meer duidelijkheid in wat zij kan verwachten van Masterproof Fanny Ritt 31

31 het product. Een ander voordeel van een track record is dat er minder discussie ontstaat en voor een ontwikkelaar helpt om haar rug recht te houden bij aanvullende eisen. De ontwikkelaar kan feitelijk aan de hand van een Programma van Eisen (in schrift en beeld!) aangeven wat zij voor ogen heeft. Let wel, bij een track record wordt wel degelijk gekeken naar welke personen binnen de ontwikkelaar het project hebben volbracht Relatie, vertrouwen, cultuur Relaties tussen ontwikkelaars en beleggers spelen een belangrijke rol in de verkoop. Het gaat dan met name om personen binnen de bedrijven. In een kleine vastgoedwereld, met name in retailontwikkeling, zijn de grote spelers op twee handen te tellen. Van lange termijnrelaties is men zich dan ook bewust. Er ontstaan vaak automatisch preferred suppliers bij zowel ontwikkelaars als beleggers, waardoor zij een gezamenlijk track record krijgen. Wanneer een project succesvol wordt opgeleverd en in de praktijk ook een succes blijkt, zullen partijen geneigd zijn om een dergelijk verkoop- / aankooptraject nogmaals te doen. Een voorbeeld van partijen die konden lezen en schrijven met elkaar waren Multi Vastgoed en Interpolis Vastgoed. Door de goede relatie en onderling vertrouwen en respect voor elkaars rendementseisen zijn veel deals tot stand gekomen. Een goede relatie brengt partijen ook tot creativiteit voor problemen die gaandeweg ontstaan. Men stelt zich daardoor ook flexibeler op en neemt de letter van het contract minder nauw dan in gespannen relaties. Culturen hoeven echter niet op elkaar aan te sluiten. Een kleine ontwikkelaar kan prima een verkoopdeal sluiten met een grote institutionele belegger of omgekeerd. Men zal wel moeten wennen aan de besluitvormingsstructuren, maar het hoeven dus niet per sé dezelfde culturen te zijn om een succesvol traject te doorlopen. Aanvullend hierop is het voor beide partijen prettig samenwerken als de beslissers aan tafel zitten, zodat knopen snel kunnen worden doorgehakt Win-win ook na oplevering In diverse gesprekken is de markt en de veranderde rolverdeling naar voren gekomen. Hieruit blijken twee ontwikkelingen: de belegger participeert risicodragend in de ontwikkeling; de ontwikkelaar participeert risicodragend na de ontwikkeling. Beide ontwikkelingen hebben ten doel dat partijen zich inspannen naast hun core business. De verplaatsing van deelname in risico s heeft uiteraard een effect op het rendement. Hoe meer risico partijen nemen, des te hoger het rendement moet zijn wat deze inspanning dient op te leveren. In het eerste geval wil de belegger meer sturing hebben op het resultaat, zodanig dat zij een beter product in handen krijgt na gereedkoming. In ruil daarvoor wil zij bijvoorbeeld risicodragend participeren in de verhuur. In het tweede geval wil de ontwikkelaar een extra incentive opstrijken na bijvoorbeeld 3 jaar als het winkelcentrum volledig draait. In het verleden is vaak voorgekomen dat een ontwikkelaar een project verkoopt en in de praktijk blijkt dat het winkelcentrum na 2 tot 3 jaar ineens veel meer waard is geworden. Dit heeft te maken met het volwassen worden van een winkelcentrum, het vestigen van een naam in de markt en dergelijke. Tegelijkertijd hebben bij de ontwikkeling van dergelijke centra vaak stevige discussies plaats gevonden tussen de ontwikkelaar en belegger over de hoogte van de huren en de BAR. In dergelijke discussies zal een ontwikkelaar altijd meer geloof in haar project hebben dan een belegger. Het bewijs kan echter pas geleverd worden 2 tot 3 jaar na oplevering. In dat geval zou een ontwikkelaar, indien deze in het gelijk wordt gesteld een extra incentive kunnen afspreken met een belegger. Dit kan door bijvoorbeeld in eerste instantie af te rekenen op een bepaalde basishuur of basis-bar en bij succes een extra afrekening op een hogere huur of lagere BAR. De eis die een belegger zal stellen aan het geven van een extra incentive is wellicht een langere huurgarantieperiode. Het een en ander kan afgewogen worden door de ontwikkelaar. Incentives kunnen ook afhankelijk worden gesteld van de omzetten die ondernemers maken in het centrum. Voorwaarde hiervoor is wel dat er goede monitorsystemen worden geplaatst in de winkelcentra die de omzetten en bezoekersaantallen objectief inzichtelijk maken. Een andere voorwaarde die een ontwikkelaar vaak stelt is dat zij participeert in het marketingmanagement van het winkelcentrum. Op die manier heeft zij grip op de wijze van positioneren en marketen van het centrum met als doel meer bezoekers aantrekken. Niet iedere ontwikkelaar heeft deze capaciteiten in huis. Foruminvest is een voorbeeld van een ontwikkelaar die dat wel in huis heeft in de vorm van bijvoorbeeld ForumTV. Dit is een marketingmiddel dat Foruminvest inzet in de centra waar zij het commercieel management doet. Het laat allerlei laatste (nieuws)ontwikkelingen uit de regio zien, waar het centrum is gelegen. Het is volledig afgestemd op datgene dat de doelgroep aanspreekt. Masterproof Fanny Ritt 32

32 Een andere win-winsituatie is bijvoorbeeld het creëren van een ruime openbare ruimte in een centrum door de ontwikkelaar. In eerste instantie zal de ontwikkelaar deze ruimte niet commercieel kunnen benutten voor vaste verhuur, maar de belegger ziet daar wel mogelijkheden toe, bijvoorbeeld in de vorm van specialty leasing. Partijen kunnen dan toch specifieke commerciële afspraken maken over deze ruimte. Bovengenoemde voorbeelden leiden tot win-winsituaties als het goed gaat en geen dramatische gevolgen voor een van de partijen als het minder goed gaat. De toekomstige samenwerkingsvormen zullen steeds meer van dat soort constructies bevatten is de verwachting Lessons learned Tijdens de interviews is aan diverse partijen gevraagd wat de belangrijkste lessons learned zijn geweest in de aan- en verkopen tot nu toe. In onderstaand overzicht wordt hiervan een opsomming gegeven: Handeling ontwikkelaar een project te vroeg verkopen, dat wil zeggen een langere tijd dan twee jaar tussen het moment van aankoop en oplevering te ruime bepalingen opnemen in een koopcontract over de goedkeuring van huurders door beleggers niet iets voorspiegelen wat je niet waar kunt maken een project verkopen met een escape voor de belegger om er nog uit te stappen geen flexibele renteafspraken maken i.r.t. termijnbetalingen door een belegger te weinig aandacht voor het verkoopproces bij de ontwikkelaars Handeling belegger te eager aankopen in een te krappe markt (d.w.z. te hoge basishuurprijzen of afgesproken huurprijzen zo maar accepteren) een te groot programma aankopen, waar de markt qua afname nog niet voldoende voor ontwikkeld is garantiestructuren anders inrichten nazorg zwaarder opnemen (vergelijk met de auto-industrie) Handeling voor beiden Gevolg de markt kan veranderd zijn in de tussentijd, wat een effect kan hebben op zowel de kosten als de opbrengstenkant. Dit kan uiteraard positief of negatief uitvallen. de belegger kan te pas en te onpas huurders afwijzen, waardoor leegstand ontstaat bij oplevering en daarmee een lagere verkoopprijs het kan ervoor zorgen dat je claims krijgt van bijvoorbeeld huurders inzake het beloofde bezoekersaantal de afzet van een project is slechts schijnzekerheid, veel tijd, energie en kosten besteed aan een belegger die uiteindelijk uitstapt de rentestand kan veranderen, waardoor men in een situatie kan komen dat men meer rente vergoedt aan een belegger dan men op de markt kwijt is, Het omgekeerd kan overigens ook voorkomen door beter na te denken over de keuzes die een ontwikkelaar zou moeten maken kan er een betere verkoopdeal tot stand komen Gevolg valt vaak tegen in de exploitatiefase en heeft consequenties voor de afwaardering die direct dient plaats te vinden onder IFRS regels leegstand of problemen met de omzet van de huurders en daarmee huurachterstand. hierdoor blijft een ontwikkelaar gemotiveerd om te verhuren of dat er meteen bij levering wordt afgerekend tegen kostprijs voor een leegstaande unit als iets niet werkt dan zou de ontwikkelaar direct moeten herstellen, anders product terug leveren of niet voor betalen Gevolg te grote cultuurverschillen tussen belegger en moeizaam onderhandelen gedurende het traject ontwikkelaar niet te gierig zijn (onderste uit de kan willen dit roep je af op je tegenpartij en levert zeker geen situatie halen) van geven en nemen op niet teveel afzakken op detailniveau voor beide partijen geldt dat de hoofdlijn centraal moet blijven. Het gevaar is dat door teveel details men het onderscheid tussen echt belangrijke en minder belangrijke zaken niet meer kan maken niet verkijken op de financiële positie van een zeker in tijden van crisis wordt het risico van niet kunnen partij leveren of niet kunnen afnemen van een project steeds groter Tabel 3 Lessons learned uit interviews (bron: eigen bewerking) Masterproof Fanny Ritt 33

33 4. Afwegingskader In de voorgaande hoofdstukken is de theorie besproken en vervolgens een beschrijving gegeven van de waarnemingen in de praktijk. In dit hoofdstuk zal allereerst ingegaan worden op de overeenkomsten en de verschillen tussen de theorie en de praktijk. Vervolgens wordt het voorlopig afwegingskader verder vormgegeven, als resultante van de toets in de praktijk. 4.1 Vergelijking theorie en praktijk De theorie behandelt de verschillende benaderingen van ontwikkelaars en beleggers ten aanzien van de verkoop. Beide onderscheiden dezelfde soorten risico s, alleen vertalen zij dit naar hun eigen belangen. De risico s die worden onderscheiden zijn: marktrisico; invloed op het ontwikkelingsproces; verhuurrisico; planningsrisico; exploitatierisico (specifiek voor belegger van toepassing). Uit de interviews is gebleken dat in hoofdlijnen ontwikkelaars en beleggers op de in hoofdstuk 2 beschreven wijze deze risico s benaderen, echter er zijn wel verschillen te constateren tussen de typen ontwikkelaars en de typen beleggers. Dat heeft vooral te maken met de bedrijfsstatus van beiden, die in de praktijk het meest doorslaggevend is voor de wijze waarop projecten worden verkocht of worden aangekocht. Dat geldt zowel voor ontwikkelaars als voor beleggers. Naast de bedrijfsstatus zijn ook projectstatus en marktstatus aan de orde gekomen. In het voorlopige afwegingskader zijn deze drie pijlers onder elkaar gezet en zonder rangschikking. Hieronder worden de drie elementen op een andere modelmatige wijze weergegeven, waarbij tevens de typering van de ontwikkelaars en beleggers duidelijk wordt. Het gekleurde deel in de ovalen van figuur 9 geeft de mate van invloed en daarmee het dragen van risico s aan. Figuur 9 Bedrijfsstatus van ontwikkelaars en beleggers modelmatig weergegeven (bron: eigen bewerking) Masterproof Fanny Ritt 34

34 Uit de toets in de praktijk blijkt dat een ontwikkelaar bij de verkoop niet alleen vanuit zijn financieringsmogelijkheden een bepaalde insteek kiest voor de verkoop, maar dat ook blijkt dat een ontwikkelaar, die bijvoorbeeld gewend is om haar projecten tot in detail uit te werken en te verhuren (turnkey opleveren), beter samenwerkt met een belegger die minder invloed wenst uit te oefenen op het ontwikkelingsproces en vice versa. Figuur 9 geeft dan ook een bewuste rangschikking weer van typen ontwikkelaars en beleggers. Bij de selectie van een belegger zal het type belegger bewust of onbewust meespelen in de afwegingen die zij maakt ten aanzien van de verkoop van een project. Voor de pijlers projectstatus en marktstatus is ook een modelmatig schema te maken, zie hieronder. Figuur 10 Projectstatus en marktstatus modelmatig weergegeven (bron: eigen bewerking) Het voorlopig model geeft nog geen relatie aan tussen de drie pijlers, terwijl deze in de praktijk wel degelijk blijkt. Er zou een rangschikking kunnen worden gemaakt, waarbij de bedrijfsstatus het meest doorslaggevend is, maar vervolgens wordt gekeken naar de projectstatus en de marktstatus. Tussen deze laatste twee vindt een wisselwerking plaats. Indien een project ver genoeg gevorderd is om te kunnen verkopen aan een belegger, wordt gekeken waar de markt, in het bijzonder de huurprijzen en de yields zich naartoe ontwikkelen. Indien blijkt dat de yields bijvoorbeeld gaan stijgen, dat is in het geval de markt verandert in een vragersmarkt, dan zal de ontwikkelaar zijn verkoop versnellen. Indien het omgekeerde het geval is, zal de ontwikkelaar mogelijk pas in een later stadium verkopen of wellicht het vastgoed de eerste tijd na oplevering zelf in beheer nemen. Naast deze rangschikking kan geconcludeerd worden dat een soort consensus dient te ontstaan tussen de drie pijlers, afhankelijk van het type ontwikkelaar of type belegger. Dit wordt hieronder duidelijk gemaakt. Een ontwikkelaar die bedrijfsmatig gedwongen is om een project vroeg te verkopen, maar tegelijkertijd een duidelijke visie heeft op de ontwikkeling van het concept, zal zich op een bepaalde manier opstellen tijdens de ontwikkeling van het project en zal de consequenties van eventuele marktveranderingen daarin moeten accepteren. Een voorbeeld hiervan is Multi Vastgoed. Dit bedrijf heeft haar projecten altijd vroeg verkocht, maar ondanks dat is zij zeer gedreven in het realiseren van goed functionerende winkelcentra, waarbij zij een overtuigend track record uit het verleden kan laten zien met een gegarandeerd kwaliteitsniveau. Dit laatste gebruikt zij nadrukkelijk in de wijze waarop zij de zeggenschap van een belegger toelaat. Daarnaast accepteert zij dat de markt kan veranderen, maar dat goede ontwikkellocaties het minst marktgevoelig zijn en daar dus op inzet. Masterproof Fanny Ritt 35

35 Figuur 11 Voorbeeld van consensus voor een koop-aanneemontwikkelaar (bron: eigen bewerking) Foruminvest is bij uitstek een ontwikkelaar die het project het liefst helemaal alleen uitwerkt tot in detail. In een markt waarin schaarste heerst en financiering makkelijk te regelen is, werkt deze aanpak. In de huidige markt zal ook Foruminvest de uitwerking van de projectstatus op een andere manier moeten aanpakken, omdat de markt dergelijke producten niet zomaar afneemt. Het een en ander is schematisch weergegeven in figuur 12. Figuur 12 Voorbeeld van consensus voor een turnkey ontwikkelaar (bron: eigen bewerking) Aan de beleggerszijde is Unibail-Rodamco een voorbeeld van een belegger die veel zeggenschap afdwingt in de projecten van ontwikkelaars. Zij heeft daar ook de kennis en organisatie voor en zal dus alleen maar geïnteresseerd zijn in het aankopen van projecten die in een vroegtijdig stadium verkeren. Turnkey aankopen behoren voor haar tot het verleden. De veranderingen in de markt vangt zij op door zelf steeds meer een rol te spelen in wat de markt vraagt, zoals de huidige markt bijvoorbeeld een nog betere aansluiting tussen doelgroep en product eist. Masterproof Fanny Ritt 36

36 Figuur 13 Voorbeeld van consensus voor een fee-ontwikkelaar (bron: eigen bewerking) Een partij als Commerz Real Benelux is representatief voor veel Duitse beleggers die een duidelijke voorkeur hebben voor een stabiele cashflow en geen upside of downside potenties van een project. Vanuit deze risicomijdende bedrijfsfilosofie zijn zij geneigd om liever bestaande projecten aan te kopen, waar de kinderziekten uit zijn. De markt speelt daarin haar eigen rol. In tijden van schaarste zal een dergelijke belegger toch eerder moeten aankopen dan ze zelf zou willen, want anders mist ze de boot. In de huidige markt zal zij wel in de gelegenheid worden gesteld om bestaande producten aan te kopen. Tot slot nog een korte beschouwing van de huidige markt. Deze kan eigenlijk niet als vragersmarkt getypeerd worden, aangezien in de huidige markt ook de financieringsmarkt vast zit. Zo is het voor beleggers moeilijk om aan financieringen te komen. Daarnaast verkeert de huidige markt qua waarderingen in een vacuüm, waarbij de daadwerkelijke waarde van vastgoedontwikkelingen moeilijk te bepalen is. Ergens is er dus een contradictie te constateren, want in principe zouden alle opportunistische en added value beleggers graag hun invloed in een vroeg stadium willen uitoefenen, echter om zich in deze markt te (kunnen) committeren is niet wenselijk en dus zullen projecten niet snel vroeg verkocht worden in deze markt Conclusie voorlopig afwegingskader Samengevat kan het volgende geconcludeerd worden uit de toets van het voorlopig afwegingskader in de praktijk: De drie pijlers in het voorlopig afwegingskader zijn inderdaad de bepalende factoren die de wijze van aan- en verkoop beïnvloeden. De bedrijfsstatus is het meest bepalend hierin. Er is een sterke onderlinge relatie tussen de drie pijlers te constateren, dit betreft zowel een rangschikking als een bepaalde mate van consensus tussen de drie pijlers. Dit wordt toegelicht in subparagraaf De wijze waarop de verkoopafspraken vervolgens worden vastgelegd, is afhankelijk van de onderhandelingskwaliteiten van een bedrijf of een persoon. Tevens spelen relatie en vertrouwen een rol bij de wijze van beïnvloeding tijdens het proces die men met elkaar afspreekt en die zijn vastgelegd in het koopcontract. 4.2 Toelichting afwegingskader De voorgaande toets tussen theorie en praktijk vormt input voor de aanpassing en uitwerking van het afwegingskader. Het doel van dit onderzoek is om een afwegingskader te maken voor een ontwikkelaar, waarmee hij de strategie van de verkoop van een project kan bepalen. In dit afwegingskader worden de drie pijlers uitgewerkt tot een beslisboom en zullen onderlinge relaties Masterproof Fanny Ritt 37

Beleggers in gebiedsontwikkeling

Beleggers in gebiedsontwikkeling Beleggers in Incentives en belemmeringen voor een actieve rol van institutionele beleggers bij de herontwikkeling van binnenstedelijke gebieden P5 presentatie april 2015 Pelle Steigenga Technische Universiteit

Nadere informatie

Vastgoedfinanciering in de cure-sector

Vastgoedfinanciering in de cure-sector Vastgoedfinanciering in de cure-sector Een onderzoek naar de potentie van financieringsconstructies voor investeringen in ziekenhuisvastgoed P4 Presentatie Simone Campman 4 oktober 2013 Inhoudsopgave Onderzoeksopzet

Nadere informatie

9. Financiele aspecten

9. Financiele aspecten 9. Financiele aspecten ANNEXUM 9.1 Rendement Het beleid van het Fonds en de Beheerder is gericht op het behalen van een optimale opbrengst uit de verhuur en de verkoop van de vastgoedportefeuille. De kansen

Nadere informatie

Slimme zet! Vindingrijk in vastgoedopgaven!

Slimme zet! Vindingrijk in vastgoedopgaven! Slimme zet! Vindingrijk in vastgoedopgaven! Postbus 711 3900 AS Veenendaal Kerkewijk 26 3901 EG Veendaal (T) 0318-55 19 60 (F) 0318-55 19 61 (M) info@ingeniousvastgoed.nl (I) www.ingeniousvastgoed.nl Haar

Nadere informatie

Business case modelcasus

Business case modelcasus 1/5 Modelcasus Van Bleek fabriek - Business Case Business case modelcasus Inleiding De Business case geeft antwoord op de vraag of het financiële resultaat over de gehele levensduur van het project voldoende

Nadere informatie

KENNISNEMEN VAN De stand van zaken van het project Eemplein/Eemhuis en de daaruit voortvloeiende actualisatie van de risico s en kostenramingen.

KENNISNEMEN VAN De stand van zaken van het project Eemplein/Eemhuis en de daaruit voortvloeiende actualisatie van de risico s en kostenramingen. RAADSINFORMATIEBRIEF Van : Burgemeester en Wethouders Reg.nr. : 4405978 Aan : Gemeenteraad Datum : 18 juni 2013 : Wethouder P. van den Berg Portefeuillehouder TITEL Stand van zaken Eemplein/Eemhuis KENNISNEMEN

Nadere informatie

Wilt u continu verbeteren én besparen?

Wilt u continu verbeteren én besparen? Wilt u continu verbeteren én besparen? RORE staat voor Return on Real Estate; continu verbeteren en besparen mét uw vastgoedportefeuille. Middels de RORE-raamovereenkomst wordt afgesproken dat wij risicodragend,

Nadere informatie

De kaderstellende rol van de raad bij complexe projecten

De kaderstellende rol van de raad bij complexe projecten De kaderstellende rol van de raad bij complexe projecten Basisschool Aan de Bron en sporthal op het voormalige WML-terrein Onderzoeksopzet Rekenkamer Weert 16 december 2007 Inhoudsopgave 1. Achtergrond

Nadere informatie

De toegevoegde financiële waarde van kantoortransformatie naar woningen

De toegevoegde financiële waarde van kantoortransformatie naar woningen De toegevoegde financiële waarde van kantoortransformatie naar woningen Alyssa Kraag 4232437 21 Januari 2015 Introductie START Achtergrond Onderzoeksopzet FASE 1 Onderzoeksanalyse FASE 2 Literatuuronderzoek

Nadere informatie

Financieer de realisatie van nieuwe distributie footprint

Financieer de realisatie van nieuwe distributie footprint Financieer de realisatie van nieuwe distributie footprint INNOVATION SESSION GROENEWOUT - JUNE 27 TH 2017 Breda June 27th, 2017 Dries Castelein DC&I Development De in dit rapport genoemde conclusies, aanbevelingen

Nadere informatie

Van intentieovereenkomst naar omgevingsvergunning

Van intentieovereenkomst naar omgevingsvergunning Van intentieovereenkomst naar omgevingsvergunning U wilt een locatie ontwikkelen of een bouwproject starten dat niet past in het bestemmingsplan. Daarvoor zijn formele afspraken met de gemeente nodig.

Nadere informatie

Beleggen in duurzaam vastgoed

Beleggen in duurzaam vastgoed Beleggen in duurzaam vastgoed Beleggers kunnen via Triodos Vastgoedfonds in duurzaam vastgoed investeren. Het fonds belegt voornamelijk in kantoren die duurzaam gebouwd zijn en duurzaam beheerd worden.

Nadere informatie

Kadernota Vastgoed 2015

Kadernota Vastgoed 2015 Kadernota Vastgoed 2015 1 Inhoudsopgave Inleiding 3 Belang voor Vastgoed in Deventer 3 Gemeentelijke doelstellingen 3 Programma s 3 Vastgoedportefeuille 3 Strategisch 3 Niet-strategisch 4 Concernhuisvesting

Nadere informatie

Vastgoed. Plan van Aanpak. Versie: Definitief Bestandsnaam: Datum opgesteld: 20-06-2014 Voor akkoord: Plan van aanpak: Vastgoed.

Vastgoed. Plan van Aanpak. Versie: Definitief Bestandsnaam: Datum opgesteld: 20-06-2014 Voor akkoord: Plan van aanpak: Vastgoed. Vastgoed Plan van Aanpak Plan van aanpak: Vastgoed Bestuurlijk L. van Rekom opdrachtgever L. Mourik opdrachtgever Naam projectleider L. van Hassel Versie: Definitief Bestandsnaam: Datum opgesteld: 20-06-

Nadere informatie

NIEUWE ROL BELEGGERS ALS FINANCIER VAN VASTGOEDONTWIKKELING VOOR DE VRIJE HUURSECTOR

NIEUWE ROL BELEGGERS ALS FINANCIER VAN VASTGOEDONTWIKKELING VOOR DE VRIJE HUURSECTOR NIEUWE ROL BELEGGERS ALS FINANCIER VAN VASTGOEDONTWIKKELING VOOR DE VRIJE HUURSECTOR Een onderzoek naar de potentie van nieuwe verdienmodellen vanuit het perspectief van de belegger 13 april 2016 - P5

Nadere informatie

Plan van aanpak bij het kopen van bedrijven:

Plan van aanpak bij het kopen van bedrijven: Plan van aanpak bij het kopen van bedrijven: I. Analyse fase: 1. Vaststelling ondernemings-strategie en missie 2. Vaststelling van de financierings-structuur II. Search fase: 3. Search van overname-kandidaten

Nadere informatie

Stappenplan nieuwe Dorpsschool

Stappenplan nieuwe Dorpsschool Stappenplan nieuwe Dorpsschool 10 juni 2014 1 Inleiding Het college van burgemeester en wethouders heeft op 10 juni 2014 dit stappenplan vastgesteld waarin op hoofdlijnen is weergegeven op welke wijze

Nadere informatie

FINANCIËLE BIJLAGE VOORSTEL MFC. Inleiding

FINANCIËLE BIJLAGE VOORSTEL MFC. Inleiding FINANCIËLE BIJLAGE VOORSTEL MFC Inleiding Om een solide financiële basis onder het Multifunctioneel Centrum (hierna: MFC) te realiseren is gezocht naar aanvullende partners. Inmiddels zijn de deelnemende

Nadere informatie

8 april 2015. Pagina 1 van 5

8 april 2015. Pagina 1 van 5 8 april 2015. Pagina 1 van 5 Secerno Health Care Real Estate Fund. De nieuwe Wet Maatschappelijke Ondersteuning is per 1 januari 2015 in werking getreden. Met deze wetgeving wordt beoogd de zorgbehoevende

Nadere informatie

Wonen Boven Winkels Vanuit het oogpunt van de eigenaar

Wonen Boven Winkels Vanuit het oogpunt van de eigenaar Wonen Boven Winkels Vanuit het oogpunt van de eigenaar drs. O.J. van der Heijden o.heijden@marma.nl www.evbinnenstad.nl 1 Belang van Wonen in de Binnenstad Een juiste combinatie van functies in de binnen

Nadere informatie

Een gemengd woningfonds

Een gemengd woningfonds Een gemengd woningfonds Cathelijne van den Berg 1/43 Inhoudsopgave Introductie Opzet onderzoek Literatuurstudie Onderzoeksresultaten Conclusie & aanbevelingen 2/43 Introductie Housing Woningcorporaties

Nadere informatie

Investeringsstatuut Woningstichting Leusden

Investeringsstatuut Woningstichting Leusden Investeringsstatuut Woningstichting Leusden 1 Inleiding Dit investeringsstatuut van Woningstichting Leusden (WSL) beschrijft onder welke condities WSL (incl. haar verbindingen) investeringsbeslissingen

Nadere informatie

Halfjaarverslag 2016

Halfjaarverslag 2016 Halfjaarverslag 2016 Institutioneel beleggen in Nederlands vastgoed Altera Vastgoed is een Nederlands niet-beursgenoteerd vastgoedfonds voor institutionele beleggers, dat opereert onder een AIFM vergunning.

Nadere informatie

Wonen Boven Winkels Vanuit het oogpunt van de eigenaar

Wonen Boven Winkels Vanuit het oogpunt van de eigenaar Wonen Boven Winkels Vanuit het oogpunt van de eigenaar drs. O.J. van der Heijden o.heijden@marma.nl www.evbinnenstad.nl 1 Belang van Wonen in de Binnenstad Een juiste combinatie van functies in de binnen

Nadere informatie

Houd zelf de regie bij vastgoed

Houd zelf de regie bij vastgoed NIEUW DISTRIBUTIECENTRUM - VASTGOEDPROCES Breda, 11 december 2018 De in dit rapport genoemde conclusies, aanbevelingen en adviezen zijn gebaseerd op door de opdrachtgever verstrekte informatie en gegevens.

Nadere informatie

Halfjaarverslag Woningen Winkels Bedrijfsruimten

Halfjaarverslag Woningen Winkels Bedrijfsruimten Halfjaarverslag 2017 Woningen Winkels Bedrijfsruimten Institutioneel beleggen in Nederlands vastgoed Altera Vastgoed is een Nederlands niet-beursgenoteerd vastgoedfonds voor institutionele beleggers, dat

Nadere informatie

Onderzoeksopzet De Poort van Limburg gemeente Weert

Onderzoeksopzet De Poort van Limburg gemeente Weert Onderzoeksopzet De Poort van Limburg gemeente Weert Weert, 6 september 2011. Rekenkamer Weert Inhoudsopgave 1. Achtergrond en aanleiding 2. Centrale vraagstelling 3. De wijze van onderzoek 4. Deelvragen

Nadere informatie

Commissie RO Periode november januari College van B&W, A. Kirkels (wethouder) en H. Litjens (wethouder) opdrachtgever b) ambtelijk

Commissie RO Periode november januari College van B&W, A. Kirkels (wethouder) en H. Litjens (wethouder) opdrachtgever b) ambtelijk 7 e tussenrapportage commissie RO Project Complex Poort van Limburg Bestemd voor Commissie RO Periode november 2011 - januari 2012 Status Openbaar Datum 24 januari 2012 1. Organisatie Gemeente Weert a)

Nadere informatie

!"#$%&'()$*+),-'%."/*0#)1.2*3..4%.1*56* 5*7.8)."-*596:*

!#$%&'()$*+),-'%./*0#)1.2*3..4%.1*56* 5*7.8).-*596:* !"#$%&'()$+),-'%."/0#)1.23..4%.156 57.8)."-596: ;.."#.8+),-'%."/0#)1.? 9##:"&51&;&5(?..5("&//&@-4/&/##%$#;;&5A"-4#%5..;21)$=#51&",-4/#;&51&/#$(&5? '&5(".@&@-::-5:-50#)1.5.,-49&('&5(");&59&(B#@C&"/?

Nadere informatie

HET BEROEP VAN MAKELAAR IN ONROEREND GOED VIND IK ONTROEREND GOED!!!!!

HET BEROEP VAN MAKELAAR IN ONROEREND GOED VIND IK ONTROEREND GOED!!!!! Werkstuk door een scholier 2095 woorden 18 december 2002 7,3 109 keer beoordeeld Vak Economie HET BEROEP VAN MAKELAAR IN ONROEREND GOED VIND IK ONTROEREND GOED!!!!! 1. Inleiding. Het onderwerp makelaardij

Nadere informatie

Review op uitgevoerde risico-inventarisatie implementatie resultaatgerichte bekostiging

Review op uitgevoerde risico-inventarisatie implementatie resultaatgerichte bekostiging Review op uitgevoerde risico-inventarisatie implementatie resultaatgerichte bekostiging mr. drs. E.P.J. de Boer Rotterdam, Aanleiding en opzet van de review In opdracht van de GR Jeugdhulp Rijnmond is

Nadere informatie

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE > Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4

Nadere informatie

5 Opstellen businesscase

5 Opstellen businesscase 5 Opstellen In de voorgaande stappen is een duidelijk beeld verkregen van het beoogde project en de te realiseren baten. De batenboom geeft de beoogde baten in samenhang weer en laat in één oogopslag zien

Nadere informatie

Onderwerp: exitstrategie De Meerlanden. Datum: mei 2013 (concept)

Onderwerp: exitstrategie De Meerlanden. Datum: mei 2013 (concept) Onderwerp: exitstrategie De Meerlanden Datum: mei 2013 (concept) 1. Vraagstelling: Door de commissie Ruimte is gevraagd een exitstrategie De Meerlanden uit te werken d.w.z. 1. verkoop aandelen De Meerlanden

Nadere informatie

7.4 SENIOR PLANONTWIKKELAAR

7.4 SENIOR PLANONTWIKKELAAR 7.4 SENIOR PLANONTWIKKELAAR Doel van de functie Is verantwoordelijk voor het ontwikkelen en voorbereiden van (ver)nieuwbouwprojecten met een goed financieel en/of maatschappelijk rendement. Input: wat

Nadere informatie

Beveiligingsaspecten van webapplicatie ontwikkeling met PHP

Beveiligingsaspecten van webapplicatie ontwikkeling met PHP RADBOUD UNIVERSITEIT NIJMEGEN Beveiligingsaspecten van webapplicatie ontwikkeling met PHP Versie 1.0 Wouter van Kuipers 7 7 2008 1 Inhoud 1 Inhoud... 2 2 Inleiding... 2 3 Probleemgebied... 3 3.1 Doelstelling...

Nadere informatie

De invloed en meerwaarde van extern bouwprojectmanagement

De invloed en meerwaarde van extern bouwprojectmanagement Afstudeerpresentatie, P5 De invloed en meerwaarde van extern bouwprojectmanagement Voor professioneel opdrachtgevende partijen n. Alexander van der Pol # 1321307 d. 23.06.09 m.1. m.2. m.3. dhr. prof.dr.ir.

Nadere informatie

De Steiger 63. De Steiger 63, Almere-Haven Almere. Te koop als belegging: Koopprijs: ,-

De Steiger 63. De Steiger 63, Almere-Haven Almere. Te koop als belegging: Koopprijs: ,- De Steiger 63 Te koop als belegging: Koopprijs: 675.000,- Algemene Informatie UITSTEKENDE BELEGGINGSMOGELIJKHEID! Representatief bedrijfspand met kantoorruimte tegen zeer aantrekkelijk rendement Adres:

Nadere informatie

G E E F T O N D E R N E M E R S D E R U I M T E. mtr. w I. M i. een overzicht van onze dienstverlening WALTMANN&Co. BEDRIJFSHUISVESTING

G E E F T O N D E R N E M E R S D E R U I M T E. mtr. w I. M i. een overzicht van onze dienstverlening WALTMANN&Co. BEDRIJFSHUISVESTING p WALTMANN&CO. Bedrijfshuisvesting G E E F T O N D E R N E M E R S D E R U I M T E M i mtr w I een overzicht van onze dienstverlening BEDRIJFSHUISVESTING Waltmann & Co. Makelaars: Een begrip in de Drechtsteden

Nadere informatie

Ketelmeerstraat 192. Ketelmeerstraat 192 Lelystad. Huurprijs: vanaf 425,- per maand, exclusief BTW

Ketelmeerstraat 192. Ketelmeerstraat 192 Lelystad. Huurprijs: vanaf 425,- per maand, exclusief BTW Ketelmeerstraat 192 Huurprijs: vanaf 425,- per maand, exclusief BTW Algemene Informatie TE HUUR Representatieve kantoorruimte Adres: Ketelmeerstraat 192 te. De bereikbaarheid met de auto is uitstekend,

Nadere informatie

TE HUUR. Groningen, Vismarkt 27A

TE HUUR. Groningen, Vismarkt 27A VRIJBLIJVENDE OBJECTINFORMATIE TE HUUR Groningen, Vismarkt 27A 50 m² BVO entree, ca. 900 m² BVO 1e verdieping, ca. 100 m² BVO tussenverdieping en ca. 800 m² BVO 2e verdieping. Winkel 1 ALGEMEEN OBJECT

Nadere informatie

leergang projectontwikkeling

leergang projectontwikkeling Inleiding Professionalisering van het vak is in alle NEPROM-opleidingen hét uitgangspunt Een goede samenwerking tussen overheid en smaatschappijen bevorderen, staat bij de NEPROM hoog op de agenda. Daarnaast

Nadere informatie

Bijlage 05 Stad en Regio Sleutelprojecten

Bijlage 05 Stad en Regio Sleutelprojecten Bijlage 05 Stad en Regio Sleutelprojecten Toelichting sleutelprojecten programma Stad en Regio 2012-2015/17 1 1 Inlichtingen bij dhr. A.J.H.P. Elferink, (026) 3599756, e-mailadres a.elferink@gelderland.nl

Nadere informatie

Woningpresentatie. Binnendelta 0ong BLARICUM. Torenstraat CL SOEST Lid NVM

Woningpresentatie. Binnendelta 0ong BLARICUM. Torenstraat CL SOEST Lid NVM Woningpresentatie Binnendelta 0ong BLARICUM Torenstraat 47 3764 CL SOEST 035 601 53 60 soest@deelen.nl www.deelen.nl Lid NVM Kenmerken Garage : garagebox Aanvaarding : in overleg Kadastrale gegevens :

Nadere informatie

ER Capital Vastgoedfonds BV Halfjaarverslag 2011 juli 2011

ER Capital Vastgoedfonds BV Halfjaarverslag 2011 juli 2011 ER Capital Vastgoedfonds BV Halfjaarverslag 2011 juli 2011 Profiel & strategie ER Capital Vastgoedfonds BV investeert in kleinschalig commercieel vastgoed, voornamelijk in kantooren bedrijfspanden. Het

Nadere informatie

Beleggingsovertuigingen. Stichting Pensioenfonds Openbare Bibliotheken

Beleggingsovertuigingen. Stichting Pensioenfonds Openbare Bibliotheken Beleggingsovertuigingen Stichting Pensioenfonds Openbare Bibliotheken Beleggingsovertuigingen De missie van het Pensioenfonds Openbare Bibliotheken (POB) is een toekomstbestendig en verantwoord pensioen

Nadere informatie

SECOND OPINION. Finaal tegenbod ING-projecten Overhoeks, Centrumgebied Amsterdam Noord (CAN) en Beethoven

SECOND OPINION. Finaal tegenbod ING-projecten Overhoeks, Centrumgebied Amsterdam Noord (CAN) en Beethoven SECOND OPINION Finaal tegenbod ING-projecten Overhoeks, Centrumgebied Amsterdam Noord (CAN) en Beethoven Amsterdam, 10 februari 2011 Gobert Beijer Projectnummer: 37644 Amsterdam, datum Projectnummer: Inhoud

Nadere informatie

advies, management, verhuur, (her)ontwikkeling, taxaties en bemiddeling SAMEN MEER WAARDE

advies, management, verhuur, (her)ontwikkeling, taxaties en bemiddeling SAMEN MEER WAARDE advies, management, verhuur, (her)ontwikkeling, taxaties en bemiddeling SAMEN MEER WAARDE SAMENMEERWAARDE WPM Groep staat voor ruim 20 jaar visie, kennis en ervaring op het gebied van advies, ontwikkeling

Nadere informatie

Woningpresentatie. Belverdereweg 0ong SOEST. Torenstraat CL SOEST Lid NVM

Woningpresentatie. Belverdereweg 0ong SOEST. Torenstraat CL SOEST Lid NVM Woningpresentatie Belverdereweg 0ong SOEST Torenstraat 47 3764 CL SOEST 035 601 53 60 soest@deelen.nl www.deelen.nl Lid NVM Kenmerken Garage : garagebox Aanvaarding : in overleg Kadastrale gegevens : Soest

Nadere informatie

Strategische Analyse van Vastgoed Objecten

Strategische Analyse van Vastgoed Objecten Strategische Analyse van Vastgoed Objecten Hold-Sell-Invest-Analyse 1 HOLD Desinvesteren 2 SELL 3 INVEST Desinvesteren 4 INVEST & SELL De strategische matrix TRADEMARK Vastgoed / TRADE-MAKELAARS drs. Ernst

Nadere informatie

BEANTWOORDING SCHRIFTELIJKE VRAGEN Ex. artikel 43 Reglement van orde van de raad 2011

BEANTWOORDING SCHRIFTELIJKE VRAGEN Ex. artikel 43 Reglement van orde van de raad 2011 Gemeente Amersfoort BEANTWOORDING SCHRIFTELIJKE VRAGEN Ex. artikel 43 Reglement van orde van de raad 2011 DOCS.nr. 4331986 Nummer 2013-22 Vragen van de VVD-fractie inzake investering 3.095.000, in huisvestingsplan

Nadere informatie

downloadbaar document, behorende bij bijlage I

downloadbaar document, behorende bij bijlage I Monitor Uitvoeringsstrategie Plabeka Voortgangsrapportage 2009-2010 downloadbaar document, behorende bij bijlage I Definities monitor B.V. en verschillen met andere bronnen Om een foute interpretatie van

Nadere informatie

BOUWFONDS OFFICE VALUE FUND NV. 2 e EMISSIE

BOUWFONDS OFFICE VALUE FUND NV. 2 e EMISSIE BOUWFONDS OFFICE VALUE FUND NV 2 e EMISSIE Bouwfonds Vastgoedfondsen Beheer BV biedt beleggers de mogelijkheid om certificaten van aandelen te verwerven in Bouwfonds Office Value Fund NV. Waarom Bouwfonds

Nadere informatie

Havenhoofd 7. Havenhoofd 7, Almere. Koopprijs: ,-

Havenhoofd 7. Havenhoofd 7, Almere. Koopprijs: ,- Havenhoofd 7 Koopprijs: 695.000,- Kantoor Algemene Informatie TE KOOP ALS BELEGGING Horecaruimte in verhuurde staat in -Haven Adres: Havenhoofd 7 te -Haven Zeer aantrekkelijke mogelijkheid om te beleggen

Nadere informatie

VRIJBLIJVENDE OBJECTINFORMATIE TE HUUR. Utrecht, Roelantdreef m² BVO Winkelruimte UTRECHT - ROELANTDREEF 246

VRIJBLIJVENDE OBJECTINFORMATIE TE HUUR. Utrecht, Roelantdreef m² BVO Winkelruimte UTRECHT - ROELANTDREEF 246 VRIJBLIJVENDE OBJECTINFORMATIE TE HUUR Utrecht, Roelantdreef 246 122 m² BVO Winkelruimte 1 ALGEMEEN OBJECT Deze winkelruimte bestaat uit zo'n 122 m² winkelvloer. BEREIKBAARHEID Het winkelcentrum is omgeven

Nadere informatie

Essentiële-Informatiedocument

Essentiële-Informatiedocument Essentiële-Informatiedocument Doel Dit document geeft u belangrijke informatie over dit beleggingsproduct. Het is geen marketingmateriaal. Deze informatie is wettelijk voorgeschreven om u te helpen de

Nadere informatie

Broersvest 95-A Schiedam

Broersvest 95-A Schiedam Broersvest 95-A Schiedam (verhuurd beleggingsobject) Vraagprijs: 69.500 k.k. MAARTENMakelaardij T 010 818 14 87 E herjan@maartenmakelaardij.nl Burgemeester Hoffmanplein 51 M 06 107 00 365 I www.maartenmakelaardij.nl

Nadere informatie

Woning Verkoop Garant geeft zekerheid

Woning Verkoop Garant geeft zekerheid Woning Verkoop Garant geeft zekerheid Woning Verkoop Garant geeft zekerheid Naar een nieuwe woning? Het kan zonder zorgen. Woning Verkoop Garant neemt alle risico s uit handen. U heeft misschien al weken

Nadere informatie

Woning Verkoop Garant geeft zekerheid

Woning Verkoop Garant geeft zekerheid Woning Verkoop Garant geeft zekerheid Woning Verkoop Garant geeft zekerheid Naar een nieuw appartement? Het kan zonder zorgen. Woning Verkoop Garant neemt alle risico s uit handen. U heeft misschien al

Nadere informatie

Waar op de kaart? Wim Wensing ING Real Estate Investment Management. OTB-studiedag Waardecreatie woningportefeuille. Delft, 17 maart 2010

Waar op de kaart? Wim Wensing ING Real Estate Investment Management. OTB-studiedag Waardecreatie woningportefeuille. Delft, 17 maart 2010 Waar op de kaart? Wim Wensing ING Real Estate Investment Management OTB-studiedag Waardecreatie woningportefeuille Delft, 17 maart 2010 ING Real Estate Investment Management ING REIM verzorgt asset management

Nadere informatie

Randstad Randstad 21 22, Almere-Stad Almere. Koopprijs: ,- Huurprijs: 2.000,- per maand

Randstad Randstad 21 22, Almere-Stad Almere. Koopprijs: ,- Huurprijs: 2.000,- per maand Randstad 21 22 Koopprijs: 299.000,- Huurprijs: 2.000,- per maand Algemene Informatie TE KOOP OF TE HUUR: Multifunctioneel, zelfstandig kantoorpand op centrale locatie Randstad 2122 te Almere-Stad Ligging:

Nadere informatie

Beleggingsobject aan de rand van centrum VENLO ROERMONDSESTRAAT 2 VENLO

Beleggingsobject aan de rand van centrum VENLO ROERMONDSESTRAAT 2 VENLO Beleggingsobject aan de rand van centrum VENLO ROERMONDSESTRAAT 2 VENLO TE KOOP - Kantoorruimte op de begane grond - 6 (studenten)kamers op de verdiepingen - actuele huuropbrengst: 33.212,16 per jaar (kale

Nadere informatie

Competenties met indicatoren bachelor Civiele Techniek.

Competenties met indicatoren bachelor Civiele Techniek. Competenties met indicatoren bachelor Civiele Techniek. In de BEROEPSCOMPETENTIES CIVIELE TECHNIEK 1 2, zijn de specifieke beroepscompetenties geformuleerd overeenkomstig de indeling van het beroepenveld.

Nadere informatie

Stap voor stap naar je eigen huis. goede koop

Stap voor stap naar je eigen huis. goede koop Stap voor stap naar je eigen huis goede koop Inhoud Kopen bij Rochdale Waarom nu kopen? Korting In 8 stappen van huurder naar huiseigenaar Kopen bij Rochdale in detail Rochdale maakt kopen bereikbaar Belangstelling?

Nadere informatie

Het crowdfunding platform voor. professionals. Hypotheek

Het crowdfunding platform voor. professionals. Hypotheek Het crowdfunding platform voor professionals Hypotheek Index De lening balie is geopend 03 Meer mogelijkheden met een lening via Purple24 04 Kom ik in aanmerking voor een lening 05 Hoe kan ik mijn pand

Nadere informatie

Raadsstuk. Onderwerp: Bekrachtigen geheimhouding diverse bijlagen van nota Schalkstad - verkoop Californiëplein 2 reg nr: 2017/182508A

Raadsstuk. Onderwerp: Bekrachtigen geheimhouding diverse bijlagen van nota Schalkstad - verkoop Californiëplein 2 reg nr: 2017/182508A Haarlem Raadsstuk Onderwerp: Bekrachtigen geheimhouding diverse bijlagen van nota Schalkstad - verkoop Californiëplein 2 reg nr: 2017/182508A Raadsbesluit De raad van de gemeente Haarlem, Bijlage 1 aankoopovereenkomst

Nadere informatie

Afronding project nieuwbouw en verbouwing Drents Museum en positie Huize Tetrode

Afronding project nieuwbouw en verbouwing Drents Museum en positie Huize Tetrode 2012-538 Afronding project nieuwbouw en verbouwing Drents Museum en positie Huize Tetrode Voorgestelde behandeling: - Statencommissie Bestuur en Financiën op 26 september 2012 - provinciale staten op 10

Nadere informatie

HET RENDEMENT. De aankoopprijs en huurinkomsten geven een Bruto Aanvangsrendement (BAR = huuropbrengst/totale aankoopprijs) van 5.42%.

HET RENDEMENT. De aankoopprijs en huurinkomsten geven een Bruto Aanvangsrendement (BAR = huuropbrengst/totale aankoopprijs) van 5.42%. HET RENDEMENT 23-5-2015 www.hetrendement.be Bart@hetrendement.be 0476/941477 BTW-BE 0598.805.645 IBAN BE77 1430 9238 6642 Ezelstraat 71, 8000 Brugge De woning staat te koop voor 630.000 bij vastgoed Acasa,

Nadere informatie

Outlook Henk Jagersma Directievoorzitter Syntrus Achmea Real Estate & Finance 27 oktober 2015

Outlook Henk Jagersma Directievoorzitter Syntrus Achmea Real Estate & Finance 27 oktober 2015 Outlook 2015 2018 Henk Jagersma Directievoorzitter Syntrus Achmea Real Estate & Finance Profiel > 15 miljard beheerd vermogen Grootste beheerder van vastgoed en hypotheken in Nederland op de markt van

Nadere informatie

SAMENVATTING RAADSVOORSTEL 11G200479 420138 / 420138. J.W. Hofman T.H. Timmers. Lease kantoorgebouw Hazenweg (stadskantoor). 08 Inwoners en bestuur

SAMENVATTING RAADSVOORSTEL 11G200479 420138 / 420138. J.W. Hofman T.H. Timmers. Lease kantoorgebouw Hazenweg (stadskantoor). 08 Inwoners en bestuur SAMENVATTING RAADSVOORSTEL CASENUMMER BEHANDELEND AMBTENAAR SECTOR PORT. HOUDER 11G200479 420138 / 420138 J.W. Hofman T.H. Timmers PF Mu ONDERWERP AGENDANUMMER Lease kantoorgebouw Hazenweg (stadskantoor).

Nadere informatie

Instrument: de Actorenanalyse. 1. Wat is een Actorenanalyse. 2. Doel van een Actorenanalyse. Instrumenten Actorenanalyse

Instrument: de Actorenanalyse. 1. Wat is een Actorenanalyse. 2. Doel van een Actorenanalyse. Instrumenten Actorenanalyse Instrument: de Actorenanalyse Instrument: de Actorenanalyse 1 1. Wat is een Actorenanalyse 1 2. Doel van een Actorenanalyse 1 3. Het opstellen van een Actorenanalyse 2 4. Eisen aan een goede Actorenanalyse

Nadere informatie

Een praktisch boek over contracteren en aanbesteden

Een praktisch boek over contracteren en aanbesteden 1 Introductie Een praktisch boek over contracteren en aanbesteden Dit boek gaat over het contracteren en aanbesteden van bouw- en infrastructurele projecten. Over wat er nodig is om op een doordachte en

Nadere informatie

Registratienummer: ID Behorende bij: - raadsvoorstel RVO d.d. 29 maart raadsbesluit nr. RB d.d.

Registratienummer: ID Behorende bij: - raadsvoorstel RVO d.d. 29 maart raadsbesluit nr. RB d.d. N A - Registratienummer: ID 11.01795 Behorende bij: - raadsvoorstel RVO 11.0107 d.d. 29 maart 2011 - raadsbesluit nr. RB 11.0088 d.d. 16 N A 011- Inhoud I. Inleiding... 3 II. Huidige portefeuille... 5

Nadere informatie

Wonam: nieuwe woningbouworganisatie in Amsterdam. Combinatie van Realisatie en Exploitatie onder eigen regie

Wonam: nieuwe woningbouworganisatie in Amsterdam. Combinatie van Realisatie en Exploitatie onder eigen regie Wonenamsterdam Wonam: nieuwe woningbouworganisatie in Amsterdam Directie: Carolyn van Duijvendijk-Koster en Robert Kohsiek Nieuwe huurwoningen voor het middensegment Combinatie van Realisatie en Exploitatie

Nadere informatie

INITIATIEFVOORSTEL Gemeente Velsen

INITIATIEFVOORSTEL Gemeente Velsen INITIATIEFVOORSTEL Gemeente Velsen Raadsvergadering d.d. : 1 december 2011 Raadsbesluitnummer : R11.081 Carrousel d.d. : 17 november 2011 Onderwerp : Eindrapport Rekenkamercommissie kwaliteit Grondbeleid

Nadere informatie

De financiële legpuzzel bij herbestemmen. Rick Meijer (MSc) r.meijer@bureaurekenruimte.nl

De financiële legpuzzel bij herbestemmen. Rick Meijer (MSc) r.meijer@bureaurekenruimte.nl De financiële legpuzzel bij herbestemmen Rick Meijer (MSc) r.meijer@bureaurekenruimte.nl Inhoud Het probleem: leegstand in cijfers Herbestemmen Keuzes huidige eigenaar Keuzes initiatiefnemer Keuzes gemeente

Nadere informatie

* totaal rendement, exclusief emissiekosten en voor belastingen

* totaal rendement, exclusief emissiekosten en voor belastingen Door de samenwerking met Direct Wonen kan Annexum particuliere beleggers de mogelijkheid bieden om in woningen te investeren. Middels uw deelname in Woningfonds Apeldoorn CV belegt u in drie woontorens

Nadere informatie

SOESTDIJKSEWEG NOORD *** TE BILTHOVEN

SOESTDIJKSEWEG NOORD *** TE BILTHOVEN SOESTDIJKSEWEG NOORD 482-484*** TE BILTHOVEN OMSCHRIJVING: KAVEL C In opdracht van Touchex II B.V. heeft H. van 't Hof architecten op het fraaie bosterrein "Beukenrode" ter grootte van bijna 25.000m²,

Nadere informatie

WINKELHART LELYSTAD C.V.

WINKELHART LELYSTAD C.V. ANNEXUM WINKELHART LELYSTAD C.V. HALFJAARBERICHT 2012 Beherend Vennoot Winkelhart Lelystad Beheer B.V. WTC, G-Toren Strawinskylaan 485 1077 XX Amsterdam Beheerder Annexum Beheer B.V. WTC, G-Toren Strawinskylaan

Nadere informatie

Extra informatie pensioenverlaging

Extra informatie pensioenverlaging Extra informatie pensioenverlaging Wat is de invloed van de verlaging op mijn netto pensioen? Als u nog niet met pensioen bent, kunnen we u nu niet zeggen hoe uw netto pensioen

Nadere informatie

Risicoprofielen voor Vermogensbeheer A la Carte

Risicoprofielen voor Vermogensbeheer A la Carte Risicoprofielen voor Vermogensbeheer A la Carte Inleiding Onze risicoprofielen 1. Wat is een risicoprofiel? 2. Wat zijn vermogenscategorieën? 3. Welke risicoprofielen gebruiken wij? Uw risicoprofiel 4.

Nadere informatie

Bijlage 3: toelichting overige projecten op hoofdlijnen

Bijlage 3: toelichting overige projecten op hoofdlijnen Bijlage 3: toelichting overige projecten op hoofdlijnen Algemeen De grote grondexploitaties zijn toegelicht in de Toelichting bouwgrondexploitatie 2015. Voor de overige projecten schetsen we in deze bijlage

Nadere informatie

Activiteiten Resco Partners

Activiteiten Resco Partners Activiteiten Resco Partners 2011 Wie zijn wij: Resco Partners is een onafhankelijk team van vastgoeddeskundigen met jarenlange ervaring en een veelzijdige kennis van zaken. Resco Partners adviseert over

Nadere informatie

Ketelmeerstraat 192. Ketelmeerstraat 192, Lelystad. Huurprijs: vanaf 425,- per maand

Ketelmeerstraat 192. Ketelmeerstraat 192, Lelystad. Huurprijs: vanaf 425,- per maand Ketelmeerstraat 192 Huurprijs: vanaf 425,- per maand Algemene Informatie TE HUUR Representatieve kantoorruimte Adres: Ketelmeerstraat 192 te. De bereikbaarheid met de auto is uitstekend, niet alleen van

Nadere informatie

College van Gedeputeerde Staten statenbrief

College van Gedeputeerde Staten statenbrief Aan Provinciale Staten Datum : 24 november 2009 Uw kenmerk : Ons kenmerk : 2009INT252399 Contactpersoon : I. Zetstra E-mail : Ida.zetstra@provincieutrecht.nl Doorkiesnr. : 030-258 2286 Bijlage(n) : --

Nadere informatie

VRIJBLIJVENDE OBJECTINFORMATIE TE HUUR. Groningen, Vismarkt 31. Ca. 499 m² BVO Winkel GRONINGEN - VISMARKT 31

VRIJBLIJVENDE OBJECTINFORMATIE TE HUUR. Groningen, Vismarkt 31. Ca. 499 m² BVO Winkel GRONINGEN - VISMARKT 31 VRIJBLIJVENDE OBJECTINFORMATIE TE HUUR Groningen, Vismarkt 31 Ca. 499 m² BVO Winkel 1 ALGEMEEN OBJECT Bedrijfsruimte gelegen op absolute A-locatie op de begane grond aan de Vismarkt 31 te Groningen. Verhuurder

Nadere informatie

Reserve Ontwikkelingsprojecten Spelregels. Gemeente Albrandswaard

Reserve Ontwikkelingsprojecten Spelregels. Gemeente Albrandswaard Reserve Ontwikkelingsprojecten Spelregels Gemeente Albrandswaard Reserve Ontwikkelingsprojecten Spelregels Gemeente Albrandswaard Datum: 18 mei 2012 Afdeling: Bestuur, team ontwikkeling Afdelingshoofd:

Nadere informatie

De invloed van risico s en enkele ontwikkelmethoden op de financiële haalbaarheid van gebiedsconcessies.

De invloed van risico s en enkele ontwikkelmethoden op de financiële haalbaarheid van gebiedsconcessies. P4 Reflectie Colofon Titel onderzoek: Financiële haalbaarheid van gebiedsconcessies Subtitel: Datum: 11 december 2015 Datum presentatie: 11 december 2015 De invloed van risico s en enkele ontwikkelmethoden

Nadere informatie

Willen en kunnen bepalen de samenwerkingsvorm

Willen en kunnen bepalen de samenwerkingsvorm Willen en kunnen bepalen de samenwerkingsvorm ing. Michel van Rooyen en ing. Marcel van Rosmalen Alhoewel de crisis in de markt voor vastgoed zich in volle hevigheid manifesteert worden aan de andere kant

Nadere informatie

Informatieblad 03-10-14. Bedrijfsoverdracht

Informatieblad 03-10-14. Bedrijfsoverdracht Informatieblad 03-10-14 Bedrijfsoverdracht Er komt een moment dat u uw bedrijf gaat overdragen. Of dat nu is om gezondheidsredenen, uw leeftijd of als appeltje voor de dorst. Wat de reden ook is, een bedrijfsoverdracht

Nadere informatie

Willemsoord BV Rapportage aan de gemeenteraad

Willemsoord BV Rapportage aan de gemeenteraad Tussentijdse rapportage 2012 Willemsoord BV Rapportage aan de gemeenteraad 1 Inhoudsopgave 1. Aanbieding... 3 2. Inleiding... 3 2.1. Doelstelling Willemsoord... 3 2.2. Toelichting in algemene zin op de

Nadere informatie

De invloed van de Wet Markt en Overheid op het huurprijzenbeleid van overheden

De invloed van de Wet Markt en Overheid op het huurprijzenbeleid van overheden Whitepaper De invloed van de Wet Markt en Overheid op het huurprijzenbeleid van overheden bbn adviseurs 2014 bbn adviseurs www.bbn.nl info@bbn.nl Wet Markt en Overheid Per 1 juli 2014 gaat de wet Markt

Nadere informatie

INVESTEREN MET VERSTAND OMDAT WIJ VINDEN DAT UW VERMOGEN TELT

INVESTEREN MET VERSTAND OMDAT WIJ VINDEN DAT UW VERMOGEN TELT INVESTEREN MET VERSTAND OMDAT WIJ VINDEN DAT UW VERMOGEN TELT Grondontwikkeling Nederland Rendabel sparen door slim te investeren Bij Grondontwikkeling Nederland staat de klant centraal, dat vinden we

Nadere informatie

Palmpolstraat 62 * Palmpolstraat 62 *, Almere-Stad Almere. Huurprijs: 55,- per vierkante meter per jaar

Palmpolstraat 62 * Palmpolstraat 62 *, Almere-Stad Almere. Huurprijs: 55,- per vierkante meter per jaar Palmpolstraat 62 * Huurprijs: 55,- per vierkante meter per jaar Algemene Informatie TE HUUR: Zeer aantrekkelijk geprijsde, hoogwaardig afgewerkte kantoorruimte op Veluwsekant in Almere Gelegen op het goed

Nadere informatie

Bij deze opgave horen de informatiebronnen 1 tot en met 6. In deze opgave blijven de belastingen buiten beschouwing.

Bij deze opgave horen de informatiebronnen 1 tot en met 6. In deze opgave blijven de belastingen buiten beschouwing. Opgave 2 Bij deze opgave horen de informatiebronnen 1 tot en met 6. In deze opgave blijven de belastingen buiten beschouwing. VastNed Retail nv is een Nederlands vastgoedbeleggingsfonds dat met gelden

Nadere informatie

Woning kopen in Spanje

Woning kopen in Spanje Woning kopen in Spanje Juridische aspecten Euro Economics behartigt de belangen van buitenlandse bedrijven en particulieren in Spanje Barcelona Girona Madrid Marbella Juridisch Fiscaal Veilig kopen Aangiften

Nadere informatie

Actieve. verkoopondersteuning

Actieve. verkoopondersteuning Actieve verkoopondersteuning Wat is Actieve Verkoopondersteuning? Kopers van woningen zijn kritisch. U bent dat bij de aankoop van uw nieuwe woning, maar de mogelijke kopers van uw bestaande woning zijn

Nadere informatie

Integraal Vastgoedrekenen. Den Haag

Integraal Vastgoedrekenen. Den Haag Integraal Vastgoedrekenen Den Haag Uw docent vandaag: Naam: Functie: Bedrijf: Jeroen de Jong Senior Gebiedseconoom http://www.linkedin.com/in/jeroencdejong/ Basisboek Vastgoedrekenen (3 e druk, 2016) Programma:

Nadere informatie

Sporthuis/GoSport Roy Schungel 1570046

Sporthuis/GoSport Roy Schungel 1570046 Sporthuis/GoSport 1570046 Document Informatie Versie Datum Status Aanpassingen Getroffen pagina s 1.0 20-06-2013 Definitief Colofon Soort document: Versie: 1.0 Afstudeerscriptie Opdrachtgever: Opdrachtgever:

Nadere informatie