STUDIEHANDLEIDING CE FILOSOFIE EMOTIES

Transcriptie

1 STUDIEHANDLEIDING CE FILOSOFIE EMOTIES 1

2 Het Centraal Examen: Voor het CE moet je het volgende leren: - De stof uit Denkbewegingen van Mariette Willemsen. - Alle stof van 4 havo en 5 havo. Ik weet zeker dat minimaal 90 % van de vragen op het CE over het boek Denkbewegingen gaat. Besteed dan ook 90% van je tijd aan Denkbewegingen. Neem alleen even de hoofdlijnen door van de stof van 4 havo en 5 havo. Inhoud studiehandleiding: Stof 4 havo en 5 havo p.2 Samenvatting leertekst p.5 Uitwerkingen Eindtermen.p.18 Hoofdlijnen stof 4 havo en 5 havo: Dit zijn de dingen waarvan ik denk waarvan ik denk dat er mogelijk een vraag in het CE zou kunnen zitten. Ze mogen natuurlijk ook over alle andere zaken vragen stellen, maar dat acht ik niet waarschijnlijk. 2

3 Ethiek: Drie ethische theorieën Utilisme: Een handeling is goed als het gevolg goed is. Het gevolg is goed als de handeling zoveel mogelijk geluk voor zoveel mogelijk mensen oplevert. (hedonistische calculus) Kantianisme: Handelen vanuit principes; de bedoeling van de handeling moet goed zijn. Jouw wil moet goed zijn. Kant zoekt naar principes die onvoorwaardelijk en altijd gelden. Dit noemt hij de categorische imperatief. Deze categorische imperatief formuleert hij op twee manieren: 1. Handel alleen volgens een regel waarvan je zou willen dat het een algemene morele wet zou moeten worden. 2. Een mens is een doel op zich en nooit een middel. Deugdethiek: Het gaat er niet om of de handeling goed is, maar of de persoon goed is. Een goede morele eigenschap van een persoon noem je een deugd. Een deugd bevindt zich in het midden tussen twee extremen. Voorbeeld: moed bevindt zich in het midden tussen lafheid en overmoed. Enkele andere belangrijke begrippen bij ethiek: normen, waarden, moraal, universialisme en cultuurrelativisme. Sociale Filosofie: Sociaal Contracttheorieën (of theorie van het maatschappelijk verdrag): Deze theorieën proberen een antwoord te geven op de vraag: is het rechtvaardig dat er een staat is? Al deze theorieën vinden een staat nodig. Filosoof: Natuurtoestand Soort Staat Hobbes Oorlog van allen tegen allen Krachtige autoritaire staat om het geweld van mensen in toom te houden. Locke In de natuurtoestand geldt het natuurrecht. In de staat moet de macht van de staat beperkt zijn. 3

4 Rousseau De natuurtoestand is een paradijs, die werd wreed verstoord door dat mensen dingen gingen bezitten. De staat heeft mensen bedorven Mensen hebben bepaalde fundamentele rechten. In het maatschappelijk verdrag zijn deze rechten vastgelegd. Er moet een nieuw maatschappelijk verdrag komen. In een nieuwe staat wordt de wil van het volk uitgevoerd. Antropologie Het probleem van lichaam/ geest: - - Dualisme: de opvatting dat de geest iets anders is dan het lichaam. Belangrijke filosofen: Plato en Descartes Materialisme: de opvatting dat de geest een materieel hersenproces is. Belangrijke filosoof: Dennett. Fenomenologische mensbeelden: Fenomenologie: je kijkt niet naar de wereld door een wetenschappelijke bril, maar je gaat uit van de directe ervaring. Vb: Als je op een mooie zomerdag gaat zwemmen en je springt in een licht blauw zwembad en je voelt de verkoeling van het water (directe ervaring), is dat wat anders dan dat je in H2O duikt met een snelheid van 15,8 meter per seconde en dat blauw van het zwembad een golflengte van 520 labda heeft (wetenschappelijk). Fenomenologen gaan dus uit van die directe ervaringen Bekende fenomenologische mensbeelden: - Plessner: De mens is een excentrisch wezen. Een mens koppelt terug naar zijn omgeving en weet ook dat hij terugkoppelt. - Merleau- Ponty: De mens is een lichamelijk wezen. De mens is doorleefde ervaring. - Sartre (existentialisme): De mens is een volledig vrij wezen. Hij is gedwongen zichzelf vorm te geven. De mens is gedoemd tot vrijheid. Structuralisme: 4

5 De mens wordt volledig bepaald door de structuren om hem heen. Voorbeelden van deze structuren om hem heen zijn: de taal, de opvoeding, het gezin, de school, de werk. Al deze structuren disciplineren en normaliseren een individu. Belangrijkste filosoof: Foucault. Dit is een samenvatting van de leertekst van het boek, gemaakt door Merel Oosterhof. Er staan ook uitwerkingen van aantekeningen uit de les tussen. Samenvatting leertekst Denkbewegingen, p. 9 76: Hoofdstuk 1 Emocultuur Een cultuur waarin ze veel aandacht besteden aan begrafenissen etc. en waar alles om gevoel draait. Emocultuur is een cultuur waarin emoties verheerlijkt worden. Martha Nussbaums Cognitivistische emotietheorie Nussbaums opvatting over emotie wordt het cognitivisme genoemd. In het cognitivisme leveren emoties kennis op. Je hebt de cognitieve lading (kennis) en de evaluatieve lading (waardeoordelen). Omdat emoties een waardevol pakketje kennis is, zijn emoties geen windvlagen die ons omver kunnen blazen en kunnen ze niet onredelijk zijn. Nussbaum noemt emoties ook wel gevoelige gedachten. Het is zelfs de vraag of je wel redelijke beslissingen kan nemen als er met het vermogen tot het hebben van emoties iets mis is. Bij emoties spelen vier factoren een rol. Ten eerste gaan emoties altijd samen met een object, een emotie moet ergens over gaan. Ten tweede interpreteren we dat object op een bepaalde manier. Ten derde spelen overtuigingen een rol. Ten vierde zijn er waarden in het geding. Als voorbeeld; overlijden van je opa. 1. Bang omdat je opa gaat sterven. 2. Opa is belangrijk persoon en zijn leven werd bedreigd. 3. Complex van overtuigingen. 5

6 4. Opa is belangrijk voor je. Emoties houden een oordeel in. Dat oordeel kan je accepteren of niet. Als je het accepteert dan is dat de emotie. Emoties hebben een rationele waarde. Een cognitivist moedigt niet aan emoties te volgen, maar adviseert ze te onderzoeken op cognitieve inhoud. Emoties kunnen namelijk waardevolle kennis bevatten. Een cognitivist zal niet: Laat je niet zo meeslepen door je emoties! zeggen. Maar: Let op je emoties! Er bestaan ook onware emoties, als er bijvoorbeeld een man in het donker achter je loopt dan ben je bang. Maar dan draai je je om en zie je dat het je broer is. Emoties kunnen dus meer en minder waar zijn en meer en minder redelijk. Argumenten tegen de cognitivistische emotietheorie: - Nussbaum gebruikt alleen maar fijne emoties, zoals medelijden, melancholie, heimwee etc. William James fysiologische theorie over emoties Het meisje werd zo rood als een tomaat! Hij schoot uit zijn slof! Ik schrok me een hoedje! Dit is waar William James achterstaat. De fysiologische theorie. William James ( ) zegt dat een emotie een lichamelijk verschijnsel (arousal) is. Is er geen arousal? Dan is er geen emotie. Het is niet mogelijk om angst te hebben als je niet gaat trillen of niet gaat zweten. Het is niet mogelijk om je te schamen als je niet rood wordt. Dit is James sterkste argument; Als je de lichamelijke verschijnselen van een emotie wegdenkt, heb je geen emotie meer over. James zegt ook dat emotie een lichamelijke reactie op een gewaarwording is. Als voorbeeld: er wordt een pistool op je gericht (gewaarwording pistool) à zweten, hartslag omhoog, verstijven (lichamelijke reactie) à constateren van je lichamelijke reactie. Zodra je het geconstateerd hebt, krijg je de emotie. Argumenten tegen de fysiologische emotietheorie: - James gebruikt alleen maar grove emoties, zoals angst en woede. - Lichamelijke verschijnselen zijn vaak hetzelfde bij verschillende emoties. 6

7 - Kunnen mensen ook lichamelijke verschijnselen hebben, zonder dat ze de emotie beleven? ( In de klas besproken bizar voorbeeld: vrouwen die verkracht worden, vertonen wel de fysieke kenmerken van seksuele opwinding, terwijl ze de verkrachting afschuwelijk vinden. ) Hoofdstuk 2 Descartes Descartes was een dualist. Dit houdt in dat hij ervan overtuigd is dat de ziel en het lichaam twee verschillende dingen zijn. Geesten zorgen voor aansturen van het lichaam: bij emoties is het vooral het kloppen v/h hart en stromen v/h bloed. Descartes probeerde vat te krijgen op de hoeveelheid emoties door ze te herleiden naar basisemoties. Descartes kwam tot 6 basisemoties: - verwondering - liefde - haat - begeerte - vreugde - droefheid Al deze emoties gaan gepaard met bepaalde veranderingen in het hart of bloed. Verwondering vormt echter een uitzondering, deze heeft vooral met kennis te maken. Voor Descartes hebben emoties een lichamelijke oorsprong, met verwondering als een soort grensgeval. Verwondering is een machtige emotie, zonder verwondering zullen mensen zich geen dingen meer gaan afvragen. Een overmaat aan verwondering kan overigens wel het redelijk denken in de weg gaan zitten. Een emotie is een passie. Je ondergaat het. 7

8 De basisemotie begeerte kan ontstaan uit afgrijzen of uit welbehagen. Spinoza Spinoza noemt emoties een hartstocht, maar beschouwt dit als een bron van dwaling. Het is een vorm van inadequate kennis verkrijgen. Emoties vormen een confrontatie met de neiging om voort te bestaan. Er bestaan namelijk drie verschillende kennis niveaus: 1. Aanschouwende kennis: dit is adequate kennis, de hoogste kennis van God. 2. Redelijke kennis: dit is wiskundige/logische kennis 3. Zintuigelijke (empirische) kennis: dit is kennis die verward is van aard. Het is kennis op grond van dagelijkse ervaringen. Op dit niveau speelt de verbeelding een hoofdrol. Deze kennis is onbetrouwbaar. Ook Spinoza heeft geprobeerd vat te krijgen op de hoeveelheid emoties door ze te herleiden naar basisemoties. Hij gaat uit van drie basisemoties: - blijdschap: je in je bestaan bevorderd weten - droefheid: je in je bestaan benadeeld weten - begeerte: je bewust bent van je drang om te bestaan Paul Ekman Paul Ekman ging onderzoeken of emoties universeel zijn. Hij ging onderzoek plegen in Papoe- NG en in de VS. Hij pakte dit onderzoek aan door een paar situaties aan de mensen voor te leggen en hun reactie erop te fotograferen. Hij kwam tot de conclusie dat basisemoties universeel zijn. Er is echter wel kritiek op dit onderzoek: - Ekman is maar naar twee verschillende plekken geweest - Hij gebruikte maar zes emoties voor zijn onderzoek - Mensen in Papoea- NG die contact hadden gehad met Westerlingen scoorden beter - Woede en verdriet werden verwisseld. Filosofische kanttekeningen: - Wie zegt dat bij een bepaalde gezichtsuitdrukking een bepaalde emotie hoort? Voelen ze wel dezelfde emotie? (Is een emotie hetzelfde als een gevoel?) - Niet elke emotie heeft een gezichtsuitdrukking 8

9 Nature versus nurture Reductionisten zijn emotieonderzoekers die zich richten op de natureaspecten. Ze worden reductionisten genoemd omdat ze de emoties proberen te herleiden tot een biologische basis. Constructivisten zijn emotieonderzoekers die de emoties als sociale constructies beschouwen. Wat zijn de gevolgen als je er van uitgaat dat emoties alleen aangeboren zijn? - Je kunt niets doen aan emoties - Je bent minder verantwoordelijk voor je emoties Moreelprobleem. Taal en emoties Gezellig? Cozy, Joyful Conclusie: er is geen vertaling in een andere taal van wat wij Hollanders bedoelen met gezellig. Is het zo dat als je het woord niet machtig bent, je de emotie ook niet hebt? Hoofdstuk 3 Longinus Longinus vindt het belangrijk dat een toespraak inhoudelijk goed is. De toespraak moet goede argumenten bevatten en het moet schoonheid hebben. Als een spreker iets teweeg wilt brengen bij het publiek, dan moet hij ervoor zorgen dat het publiek wordt meegesleept door de woorden en als het ware buiten zichzelf raakt. Retorica 9

10 Voor een goed begrip van wat retorica is en voor een zicht op de plaats van emoties in deze wetenschap van welsprekendheid zijn in elk geval vijf zaken van belang. 1) Men onderscheidt drie soorten redevoeringen: - Juridische, deze gaan vaak over het verleden. - Gelegenheidsspeeches, deze gaan vaak over het heden. - Politieke, deze gaan vaak over de toekomst. 2) Een speech moet drie doelen zien te bereiken. Ten eerste moet de spreker het publiek informeren over de gebeurtenis. Het informatieve gedeelte van een speech is erg belangrijk, mensen moeten weten waar het over gaat en het moet duidelijk worden uitgelegd. Ten tweede moet de spreker ervoor zorgen dat de luisteraar een zeker genoegen beleeft aan de speech, anders zal de luisteraar moeite hebben met het erbij houden van de aandacht. De zanger kan dit bereiken door zijn speech in een aantrekkelijke stijl te formuleren. Tot slot moet een speech emotie zien los te maken. Het moet het publiek diep in hun hart raken, ze moeten erdoor bewogen worden en het moet hen tot een bepaalde overtuiging brengen. 3) Een spreker moet drie dingen uitstralen: - Intelligentie (logos), een spreker moet goede argumenten in zijn tekst verwerken. - Karakter (ethos), het publiek zien de spreker graag als een goed persoon. - Juiste emoties (pathos), de spreker moet invloed uitoefenen op de emotionele toestand van het publiek. 4) Proces van het maken van de speech 1. Inventio: bedenk wat je gaat zeggen. 2. Dispositio: ordenen van de informatie. 3. Elocutio: verwoorden. Maak goedlopende zinnen en zorg ervoor dat er een fraaie structuur komt. 4. Memoria: uit het hoofd leren. Een spreker die zijn tekst vergeet, gaat verschrikkelijk af. Je verliest de aandacht van het publiek en het komt niet meer goed. 5. Actio: uitspreken. Zorg ervoor dat je goed articuleert. 10

11 5) Een speech moet een heldere structuur hebben. 1. Inleiding; De zanger moet ervoor zorgen dat het publiek gepakt wordt door dit begin. 2. Uitleg; De zanger zet de feiten uiteen die er voor de songtekst toe doen. 3. Argumentatie 4. Weerlegging 5. Slotwoord; De zanger moet de feiten op een rij zetten en de essentie van de songtekst goed naar voren laten komen. Aristoteles Je hebt ethos, logos en pathos Ethos: spreker moet rechtvaardige indruk maken (karakter) Logos: Spreker moet zelfstandige indruk maken (intelligentie) Pathos: Spreker moet emoties opwekken (juiste emoties) Als we deze driedeling in verband brengen met de onderdelen van een speech, kunnen we vaststellen dat ethos vooral in de inleiding belangrijk is, logos in het middenstuk en pathos aan het eind. Quintilianus Ook Quintilianus heeft het over de ethos van de spreker. Hij zet uiteen dat er twee soorten emoties zijn: ethos en pathos. Ethos is de rustige, waardige, bezonnen emotionele toestand. In de ethos zien we de eerste en beslissende blijken in de toespraak. Pathos zijn de heftige, acute emoties. Met Pathos bespeel je het publiek. Schema van Tjomme Doel van overbrengen emoties De rol van overbrengen emoties voor de verdediger. Welke emoties en hoe? Rechter moet in juiste stemming gebracht worden om juiste oordeel te geven Medelijden opwekken (niet te lang) Benadrukken rechtschapenheid v/d verdachte Hoe: - Door iemand anders te spelen (prospoeia) 11

12 De rol van overbrengen van emoties voor de aanklager. Welke emoties en hoe? Pathos: hoe zet je het in en waar? - vrees - (afgunst) door invloed - haat door schaamteloosheid - woede door belediging Ook medelijden opwekken Taal Stemgebruik Vooral aan het eind Ethos: hoe zet je het in en waar? Logos: hoe zet je het in en waar? Wat zijn succesfactoren bij het bepalen van oproepen specifieke emoties bij het publiek? Contact maken Waardige bezonnen indruk aan het begin Rustig praten In middenstuk - Goede afstemming met de client - Beelden, figuren - Alleen doen wat je kunt - Niet te ver in gaan - Inleven in rol Cicero Cicero vindt dat ethos&pathos in de gehele redevoering aanwezig moet zijn. Betogen Aristoteles Aristoteles vind het belangrijk dat de redenaar met argumenten komt. Het middenstuk is belangrijk voor het moveren van het publiek. Cicero 12

13 Cicero vindt dat het begin van een betoog kalm moet zijn En dat het slot van een betoog hevigheid nodig heeft. Ook vindt hij een sterke voordracht belangrijk. Quintialinus Van Quintialinus mag de spreker erg ver gaan om de rechter over te halen. De toon die een spreker gebruikt moet passen bij zijn doel. Als je medelijden wilt opwekken dan moet je je stem buigen en welluidende treurigheid meegeven. Plato Plato heeft kritiek op de Retorica. Volgens Plato is de ziel opgebouwd uit drie delen 1. Rede 2. Moed, wil 3. Begeerte Plato verbindt emoties met de laagste zieldeel v/d mens, begeerte dus. De moeite die Plato met de retorica heeft, houdt verband met de lichamelijke, laag gewaardeerde, status die hij aan emoties geeft. Volgens Plato gaat retorica alleen om emoties en niet om de feiten (waarheid). Hoofdstuk 4 Angst Er zijn twee soorten horrorfilms: 1. Films met duidelijk object van angst (monster,maniak) 2. Films waarin geen duidelijk object van angst is (paranormal activity) 13

14 Films zonder duidelijk object van angst zijn veel enger. Het object is dan diffuus (verspreid). Filosofen Existentialisme: Gaat uit van het gewone leven. Eerst bestaat de mens, daarna maakt hij iets van zijn bestaan. Sarte, Heidegger en Kirkegaard zijn existentialisten. Angst: Heidegger Angst heb je als je de eindigheid van je bestaan realiseert. ( Sein zum Tode ). Heidegger beschouwt doodsangst, angst voor het Niets, als een grondstemming van de mens. Kierkegaard Angst voor het Onbekende (God) Sartre Angst heb je als je de mogelijkheden van je leven realiseert. Verschil vrees- angst Vrees heeft een object Angst heeft niet een bepaald object Angst heb je voor je bestaan Angst cognitivistisch Volgens Aristoteles gaat angst altijd gepaard met de verwachting dat men iets vernietigends zal ondergaan. Omdat dat zo is, is het duidelijk dat iemand die ervan overtuigd is dat hem niet zal overkomen geen angst voelt. Als we een film kijken weten we dat we niet in gevaar zijn dus zullen we volgens Aristoteles en Nussbaum geen angst voelen. En toch zijn we bang. Angst is gegeven met onze menselijkheid. Weliswaar is er geen acuut gevaar, maar er is altijd en onontkoombaar sprake van dreiging. Cognitivisten die gecharmeerd zijn van het existentialistische gedachtegoed kunnen dan zegge dat er altijd een zekere overtuiging is dat er gevaar dreigt, en dat het bij de mens hoort die overtuiging met zich mee dragen. Horrorparadox A) Horrorfilms zijn angstwekkend B) We genieten van horrorfilms C) We genieten niet van wat angstwekkend is 14

15 Caroll: Angst bevredigt onze nieuwsgierigheid. Paradox oplossen met theorie van Caroll: A) Horrorfilms maken ons nieuwsgierig B) We genieten van horrorfilms C) We vinden het prettig om onze nieuwsgierigheid te bevredigen Gaut: Angst = plezier C) Is niet waar. Denk aan achtbanen Paradox fictionele emoties A) We weten dat wat in een roman gebeurt niet echt is; het is fictie. B) We ervaren emoties als we een roman lezen C) We ervaren geen emoties bij zaken waarvan we weten dat ze niet echt zijn. Lamarque: C) is niet waar. We ervaren wel degelijk emoties bij niet echte dingen. Walton: Emoties zijn pseudo- emoties: horen bij spel en fictie. De emoties die we hebben bij film en roman zijn nep. De Martelaere: Alleen bij fictie hebben we echte emoties. Hoofdstuk 5 Medelijden - Wat is medelijden? - Hoe moeten wij medelijden waarderen? - Iemand heeft sterfgeval nabij - Iemand zakt buiten zijn schuld - Iemand verliest huis door natuurramp - Iemand die alleen zit in de pauze Volgens Aristoteles is medelijden een pijnlijk gevoel, maar bij dat gevoel spelen bepaalde opvattingen een rol. Volgens Aristoteles heb je medelijden als: 1. Er onheil in het spel is 2. de persoon niet zelf schuldig is aan de situatie 3. Je moet je in het slachtoffer kunnen verplaatsen. Het had jou ook kunnen overkomen 15

16 4. Het moet zich waarneembaar afspelen Kritiek op Aristoteles: - Is het wel altijd duidelijk wanneer iemand schuldig is? - Kunnen we alleen medelijden hebben als iemand buiten zijn schuld ellende heeft gekregen? Hoe moeten wij medelijden waarderen? Waarom zou je medelijden een morele emotie kunnen noemen? Medelijden zet je aan tot helpen (Rousseau, Schopenhauer) Rousseau en Schopenhauer: Het menszijn dat mensen met elkaar verbindt is cruciaal voor medelijden. Schopenhauer benadrukt de fundamentele identiteit tussen mensen. Als we eenmaal doorzien dat er op het diepste niveau, dat Schopenhauer de Wil noemt (waarbij Wil een soort oerkracht is, die aan alles in de natuur ten grondslag ligt), geen onderscheid is tussen individuen, zullen we medelijden voelen. De pijn van de ander is ook mijn pijn. Kritiek op medelijden van Nietzsche: 1. Ellende is helemaal niet slecht voor mensen. Was mich nicht umbringt, macht mich stärker 2. Medelijden is kleinerend voor de ontvanger ervan. Wie medelijden betuigt, voelt zich boven de lijdende ander verheven. 3. Medelijden is niet altruïstisch, maar in feite egoistisch. Medelijden is genot. 4. Medelijden is gevolg van een overspannen fantasie. Volgens Nietzsche is medelijden een gevolg van het Slavenmoraal. Christendom = godsdienst v/d zwakken, v/d slaven Slaaf Zwak, zielig Goed (In slavenmoraal) Meester/heer Sterk, trots Slecht (in slavenmoraal) 16

17 Trots 1) Wat voor prestatie of eigenschappen geven trots? 2) Wat voor band moet je met iemand hebben om trots op iemand te zijn? David Hume over vraag 2: Wie trots is, is uiteindelijk trots op zichzelf. Bijvoorbeeld je vrienden, familie of kleding. Al die zaken beschouwen we als deel van onszelf en daarom zijn we trots. Maar ookal heeft trots altijd te maken met onszelf, betekent dit niet meteen dat de oorzaak van trots is gegeven. Er moet een bijzondere eigenschap of prestatie zijn geleverd. Aristoteles heeft het over fierheid. Fierheid = Goede trots wanneer er ambities en grote verdiensten zijn. Aanzien is de grootste verdienste. Een fier persoon zou zich tegenover minderen respectvol en niet uit de hoogte gedragen. Tegenover gelijken zal hij zich gewichtig gedragen. Christendom/Islam Trots is een bedreiging voor hogere status van god. Trots is een hoofdzonde. Fier mens vindt zichzelf voortreffelijk en dat is enigszins verkeerd. Woede Aristoteles ziet boosheid als een gemengd gevoel. Het doet pijn, maar er zit ook een genotvolle kant aan. Onderdeel van boosheid is behoefte aan wraak, precies deze gedachte aan wraak zorgt ervoor dat boosheid niet alleen een naar gevoel is. Mensen die in de juiste mate en op goede momenten boos zijn, zijn bedaard. Ze overdrijven de emotie niet. Seneca, aanhanger van de Stoa Woede is een vorm van waanzin. Mensen kunnen pas gelukkig zijn als hun ziel in rust verkeert. En dit is pas het geval als de rede het voor het zeggen heeft. Emoties bevatten een oordeel, maar het is een onjuist oordeel. Je moet je realiseren dat Fortuna je alleen dingen te leen geeft. Elk moment kan het je weer afgepakt worden. Het grote ideaal voor stoïcijnen is apatheia, een toestand waarin de passies de ziel niet beroeren. Je moet wel luisteren naar je verstand. Verstand zegt: 2 dingen zijn belangrijk - Streven naar rechtvaardigheid - Streven naar menselijkheid 17

18 Uitwerkingen Eindtermen (niet volledig). Eindterm 17: Nussbaums opvatting is Neostoïcijns. De opvatting van de Stoïcijnen: De stoïcijnen gaan ervan uit dat emoties een oordeel bevatten en dat emoties een bepaalde oordeel bevat. Een oordeel bevat overtuigingen en waardetoekenningen. De overtuiging die de emoties bevatten is volgens de Stoïcijnen onwaar. Vb: Als ik boos ben, omdat mijn vriendin is vreemd gegaan is de emotie gebaseerd op een onware overtuiging. Ik heb in mijn woede namelijk de overtuiging dat ik in een wereld leef, waarin vrouwen niet vreemd gaan. Dat is onwaar. Ook zit in mijn woede de waardetoekenning dat mijn vriendin belangrijk is. Ik moet mij echter realiseren dat weinig zaken belangrijk zijn. Nussbaums opvatting is Neostïcijns: Ze is met de Stoïcijnen eens dat emoties een oordeel bevatten. Zevindt echter dat emoties juist kunnen vertellen wat voor overtuiging je hebt en wat belangrijk voor je is. Eindterm 18: Emoties houden een oordeel in. Dat oordeel kan ik accepteren of niet. Als ik het accepteer dan is dat de emotie. Het accepteren van een uitspraak houdt in dat je eigen kwetsbaarheid en onvolmaakte beheersing van de werkelijkheid tot je doordringt. Emotie is het echte besef dat iets tot je doordringt. Eindterm 19: Emoties kunnen waar of onwaar zijn. Hiermee bedoelt Nussbaum niet dat iemand net doet of hij een emotie heeft. Zij bedoelt hiermee dat iemand een emotie heeft die een onjuist oordeel bevat. 18

19 Vb: Ik ben verdrietig omdat een vriendschap verbroken is. Eerst heb ik het oordeel dat deze vriend belangrijk voor mij is (waarde) en heb ik de overtuiging dat vriendschappen altijd stand moeten houden. Later kom ik erachter dat deze vriend allemaal mensen belazert en vaak agressief reageert. Kortom; hij blijkt een schoft te zijn. Mijn oordeel dat deze vriend belangrijk was, was dus onjuist. Ik moet juist blij zijn dat ik van hem af ben. Eindterm 20: Deze mogen jullie zelf doen. William James Door Isabella en Merel en Floor Eindterm 21 De kern van emoties ligt in de directe ervaring van lichamelijke verandering die volgen op een gebeurtenis. Een belangrijke term in het denken van James is arousal, dit betekent lichamelijke prikkel. James: Geen emotie zonder arousal Dus als we geen lichamelijke reactie op een gebeurtenis krijgen hebben we er geen emotie bij. Als voorbeeld: Er loopt s nachts een enge man achter je op straat, dan gaat je hart sneller kloppen, je spieren trekken samen etc. Dan is er dus een lichamelijke verandering, dus een emotie. Een lichamelijke reactie ontstaat door vaststelling dat er dreiging is en daarna worden we bang. Eindterm 22 William James zegt dat je zonder de lichamelijke verschijnselen van een emotie niets kunt voelen. Er blijft geen emotie over. 19

20 Hiermee bedoelt hij dat lichamelijke verschijnselen van een emotie minstens even zo belangrijk zijn als de emotie zelf, dus als we de lichamelijke verschijnselen wegdenken er ook geen emotie overblijft. Voorbeelden hiervan zijn dat je verdrietig bent omdat je huilt, boos zijn omdat we een klap uitdelen. Als we niets zouden voelen bij wat we doen zouden de lichamelijke reacties puur en kleurloos zijn, als we beledigd zouden worden zouden het normaal vinden om een klap uit te delen. Hieruit blijkt dat emotie niet volledig iets mentaals is maar ook ligt aan de lichamelijke gevolgen. Zonder het ervaren van de lichamelijke kanten, zou een gewaarwording van iets dat normaal een emotie zou opleveren een neutrale, intellectuele waarneming zijn. Conclusie: een emotie los van lichamelijke aspecten, bestaat niet. Het is dan geen emotie. Een voorbeeld: Je komt een beer tegen in het Bos. Gewaarwording beer lichamelijke reactie: hoge hartslag, hogere bloedruk etc. het ervaren van de hoge hartslag, hoge bloeddruk = emotie Eindtermen Descartes: Descartes tekst samenvatting: Sacha en Myrthe 5H Eindterm 33 : Je hebt 6 primitieve passies: Verwondering Liefde Haat Begeerte Vreugde Droefheid Alle andere passies zijn samenstellingen van deze primaire passies. Verwondering: overrompeling van de ziel, om een object aandachtig te bestuderen. Als enige passie geen verandering in het hart of bloed, omdat het object van de verwondering niet goed of kwaad is maar gericht is op kennis. Krachtige passie. 20

21 Liefde en haat: Liefde is een heftige ontroering van de ziel, wordt aangezet tot vereniging met een object wat bij de persoon past. Haat is het afscheiden van een object dat als schadelijk wordt gezien. Begeerte: Een onrustige beweging in de ziel, die haar erop voorbereidt die dingen te willen die zij als bij haar passend voorstelt. Begeerte is compleet worden. En op dezelfde manier begeer je ook de afwezigheid van het kwaad, ook het kwaad dat nog moet komen. Begeerte en liefde gaan hand in hand. Soorten begeerten: nieuwsgierigheid, welbehagen, afgrijzen. De soort begeerte is afhankelijk van het object van begeerte. Vreugde: aangename ontroering van de ziel, vreugde is de ontroering van een goed. Genot, van een goed. Droefheid: onaangenaam kwijnen dat zijn oorsprong ondervindt van een kwaad of en gebrek. Eindterm 44: Verwondering: overrompeling van de ziel, om een object aandachtig te bestuderen. Als enige passie geen verandering in het hart of bloed, omdat het object van de verwondering niet goed of kwaad is maar gericht is op kennis. Krachtige passie. Soort verwondering: verbijstering. Dit is een overmaat aan verwondering. Verschil tussen verwondering en aandacht: Verwondering is een vorm van aandacht. Verwondering is echter een onvrijwillige vorm van aandacht. Je kunt je er niet aan ontrekken; je wordt er door overrompeld. Het beeld van het object waarover we ons verwonderen wordt hierdoor krachtig in de hersenen afgedrukt. Hoe ga je om met een tekort of een overmaat aan verwondering? Een tekort aan verwondering belemmert de rede. Dit tekort moet je compenseren met de wil. Met een overmaat aan verwondering heb je echt een probleem: je bent overgeleverd aan het vergaren van allerlei weetjes en je moet stil staan bij alles wat maar vreemd lijkt. Opmerking bij Descartes: 21

22 Descartes gaat zoals jullie weten uit van een dualistisch mensbeeld. Dat betekent dat lichaam en ziel twee substanties zijn. De geesten waarover in de tekst wordt gesproken, zijn het medium dat communiceert tussen het lichaam en de denkende ziel. Eindterm 38: Bij een juridische redevoeren is het belangrijk om tijdens het eerste deel, de inleiding, de luisteraar er van te overtuigen dat het interessant is om te luisteren en dat de redenaar een betrouwbaar persoon is (ethos). Bij het eerste deel van het middenstuk die uit drie delen bestaat moet de redenaar de belangrijke informatie geven over de situatie en de feiten te benoemen die relevant zijn aan het betoog (narratio). In het middelste deel van het middenstuk, de (argumentatio), moet de redenaar met de bestaande bewijzen komen die hij beschikt. Hij verwijst hier naar bestaande documenten of bewijsmateriaal die bij de rechtszaak ingevoerd zijn als bewijsstukken. Dit is het belangrijkste deel van de redevoering, omdat de rechter zijn uitspraak onderbouwt met de verschillende bewijsstukken. In het laatste deel van het middenstuk weerlegt de redenaar de argumenten van de tegenpartij met feiten. In het laatste deel van de redevoering, het slotwoord (peroratio), is het belangrijk dat de redenaar even alle punten op een rijtje zet en het belangrijkste van zijn redevoering nogmaals naar voren laat komen. Op het aller laatste moment moet de redenaar zo sterk mogelijk emoties oproepen bij de luisteraars. Dat mag pas op het laatste moment omdat emoties niet lang stand houden. De redenaar mag dit ook zeker niet te lang doen, na een korte emotionele afsluiting heeft de rechter wel genoeg gezien en kan de emotie nog positief uitpakken. [ Voorbeelden kun je zelf bedenken. In de klas hebben we toespraken bekeken van Martin Luther King en Hitler] Eindterm 39: Er zijn verschillende soorten redevoeringen, als eerste de politieke redevoering of de genus deliberativum, de tweede is de gelegenheidsredevoering of de genius demonstrativum en tot slot de juridische redevoering of de genus judiciale. De tekst van Quintillianus gaat dieper in op de juridische redevoering. Quintillianus beschreef de voorwaarden waaraan een redenaar moest voldoen; Ten eerste moet het publiek goed geïnformeerd (docere) worden, ten tweede moet de luisteraar een gevoel van voldoening krijgen. De luisteraar behagen (placere) is vooral belangrijk om de aandacht er bij te houden, een bepaalde stijl van spreken moet hiervoor worden benut. Als iemand met een saaie monotone stem een redevoering uitspreekt, zal niemand luisteren. Als laatst moet de spreker er voor zorgen dat de luisteraars ontroerd worden (movere). Dit betekent dat de redenaar zijn redevoering zo moet opstellen dat het emoties opwekt bij de luisteraars en dat die emoties hen weer aanzetten tot actie (movere- to move- bewegen). Om deze essentiële onderdelen van een speech onder de knie te hebben, moet je in het bezit zijn van drie eigenschappen. Het goed kunnen redeneren en met logische feiten komen (logos), het bezitten van een goed en betrouwbaar karakter (ethos) en 22

23 het beïnvloeden van de gemoedsgesteldheid doormiddel van het oproepen van emoties bij de luisteraar (pathos). Dit zijn de drie primaire eigenschappen die je moet bezitten om het publiek doormiddel van informeren, behagen en ontroeren te kunnen overtuigen. Een van de belangrijkste onderdelen van een goede redevoering is de voorbereiding. Een systeem van vijf fases die een redenaar moet doorlopen om een goede speech te schrijven en te kunnen spreken. Eindterm 40: 1) In de eerste fase moet de redenaar exact zijn standpunt innemen, een die het sterkst is met de aanwezige bewijsstukken en feiten. Hij moet een letterlijke 'vinding' (inventio) krijgen over de richting die hij gaat kiezen. De redenaar moet zich afvragen waar, wanneer met wie en hoe alles, is gebeurd, zich afspeelt of nog moet gebeuren. Hierna heeft de redenaar een vage schets van zijn redevoering. 2) In de daarop volgende fase, de fase van ordening (dispositio), moeten alle aanwezige feiten en bewijzen in een logische en slimme volgorde worden gezet. Dit hangt helemaal af van het type redevoering, voor verschillende redevoeringen zijn verschillende volgordes van belang en effectief. 3) De derde fase staat i het teken van de verwoording (elocutio). De redenaar moet een vloeiende tekst schrijven en zijn lichaamstaal van te voren verzinnen die past bij zijn publiek. Hierna is de tekst klaar. 4) Omdat een stotterende redenaar niet overtuigend klinkt moet de redenaar de tekst zeer goed uit zijn hoofd leren (memoria). Volgens Quintillianus is het hierbij van belang dat de redenaar de toespraak hardop uitspreekt, zo worden de hersenen geprikkeld te spreken en te luisteren tegelijkertijd en kan de redenaar de tekst sneller opslaan. 5) Als alle stappen goed doorlopen zijn kan de belangrijkste stap worden genomen en dat is het voordragen van de redevoering (actio) Op het moment van de waarheid is het succes afhankelijk van verschillende factoren. De spreker moet er ten eerste goed uit zien, verzorgd en zelfverzekerd, de spreker moet een goede stem hebben en verstaanbaar praten. Als de redenaar maar iets fout doet, verliest de redevoering meteen zijn overtuigingskracht en heeft de redenaar het verpest. Plato levert kritiek op de retorica. Zijn hoofdpunt van kritiek is dat redenaars maling hebben aan rechtvaardigheid en waarheid. Dit wordt inzichtelijk aan de hand van Plato s mensbeeld en opvatting van de ideale staat (utopie): 23

24 Mens Ziel Deugden Indeling in Staat Hoofd Ratio Wijsheid Koning filosofen Hart Wil Moed Soldaten Buik Begeerte Matigheid Werkers De retorica probeert met emoties het publiek te bespelen; retorica werken dus vooral vanuit de buik/ begeerte. Plato vond dat de ratio / hoofd de leiding moest hebben. Rechtvaardigheid betekent dat alle drie de delen onderling in harmonie zijn en dat ieder datgene doet wat bij hem hoort. In een ideale staat doet ieder dus zijn taak en zijn de standen (koningen / soldaten / werkers) in evenwicht. Eindterm 41: Dit is vooral een doe- eindterm. Als je de kennis van de eindterm 38 t/m 40 goed toepast, moet je uit de voeten kunnen met deze eindterm. Tekst Seneca: Eindterm 42: Doel van overbrengen emoties De rol van overbrengen emoties voor de verdediger. Welke emoties en hoe? De rol van overbrengen van emoties voor de aanklager. Welke emoties en hoe? Pathos: hoe zet je het in en waar? Rechter moet in juiste stemming gebracht worden om juiste oordeel te geven Medelijden opwekken (niet te lang) Benadrukken rechtschapenheid v/d verdachte Hoe: - Door iemand anders te spelen (prospoeia) - vrees - (afgunst) door invloed - haat door schaamteloosheid - woede door belediging Ook medelijden opwekken Taal Stemgebruik Vooral aan het eind 24

25 Ethos: hoe zet je het in en waar? Logos: hoe zet je het in en waar? Wat zijn succesfactoren bij het bepalen van oproepen specifieke emoties bij het publiek? Contact maken Waardige bezonnen indruk aan het begin Rustig praten In middenstuk - Goede afstemming met de client - Beelden, figuren - Alleen doen wat je kunt - Niet te ver in gaan - Inleven in rol Eindterm 43: Zie schema bij eindterm 42. Pathos = Emotie Ethos = Het goede karakter van de spreker Eindterm 44: Zie schema eindterm 42. Tekst Sartre. Door Jeanne en Lieve Tekst Jean- Paul Sartre: Het zijn en het niet Eindterm 51: Jean- Paul Sartre is een existentialist. Het is algemeen bekend dat deze stroming het vaak heeft over angst en vrees. Angst heb je voor de mogelijkheden in je leven. Vrees heb je door een object in de wereld. Angst en vrees zijn twee verschillende emoties. Angst: voor leegte en voor niets. Je bent je er beducht van dat je voor de trein kan springen, en die vrijheid heb je ook. Maar de echte angst is, dat je ook werkelijk voor die trein springt. Vrees: duidelijke angst. Je hebt angst voor een object. (bijvoorbeeld een losgeslagen hond) 25

26 Gevaarlijke of bedreigende situaties hebben twee verschillende kanten. Ze zullen worden ervaren via een gevoel van vrees of via een gevoel van angst. Angst is dus fundamenteler. Het gaat dieper, omdat angst betrekking heeft op je eigen bestaan. Echt enge horrorfilms (Paranormal Activity, The Others, The Blair Witch Project), gaan vaak over angst. Het object van de angst is namelijk niet duidelijk; het object is diffuus. De meeste horrorfilms gaan over vrees, bijvoorbeeld Jaws (een haai), Nightmare on Elmstreet (Een man met een mes) etc. Lisa van der Velde Julia Schellekens 5H3 Eindtermen filosofie Emoties Eindterm 52: Medelijden wordt over het algemeen gezien als een negatieve emotie, een pijnlijk gevoel dat we hebben op grond van het leed dat een ander overkomt. Ook onder filosofen wordt er verschillend gedacht over medelijden. Sommige zien medelijden als een deugd (Aristoteles, Jean Jacques Rousseau en Arthur Schopenhauer), maar andere zien geen morele waarde in deze emotie (Socrates, Plato, Stoicijnse denkers, Immanuel Kant en bovenal Friedrich Nietzsche). Eindterm 53 (en deel 54): Aristoteles verdedigt medelijden, volgens hem heeft deze emotie een belangrijke morele waarde. In zijn boek Retorica beschrijft hij zijn blik op deze emotie. Laten we stellen dat medelijden een gevoel is van pijn bij het zien van onheil dat verwoesting of leed veroorzaakt, dat iemand treft die dit niet verdient, en waarvan je je kunt verwachten dat ook jijzelf of een van je dierbaren er het slachtoffer van wordt, en dit alles wanneer het onheil zich in je nabijheid voordoet. In dit stuk zie je de cognitivistische inslag van Aristoteles die medelijden heeft, zo kan je zijn visie samenvatten. Er is volgens hem sprake van medelijden als: 26

27 1: er is onheil in het spel; 2: de persoon die lijdt niet zelf schuldig is aan het onheil; 3: het onheil net zo goed hemzelf (de medelijder) had kunnen treffen; 4: het onheil zich in de buurt afspeelt. Aristoteles beweerde dat: wat ons medelijden opwekt, al datgene is waar we zelf bang voor zijn`. Eindterm 54: Nietzsche zegt daarentegen dat het bij medelijden niet draait om de lijdende ander maar om degene die medelijden heeft zelf. Nietzsche wijst erop dat mensen met een aanleg tot medelijden doorgaans een overspannen fantasie hebben. Wie medelijden heeft ziet de wereld niet zoals deze werkelijk is, maar verzint erop los. Zowel Rousseau als Schopenhauer wijzen erop dat de gelijkenis tussen mensen onderling, het mens- zijn dat mensen met elkaar verbindt, cruciaal is voor medelijden. We moeten volgens Rousseau inzien dat we als mensen gelijkwaardig zijn en dat het lot van heersers en degene die in welstand leven, gemakkelijk kan omslaan in dat van de onderworpenen en slechtbedeelden. Schopenhauer is hier nog extremer in, hij benadrukt de fundamentele identiteit tussen mensen. Eindterm 55: Als we terugblikken op Nietzsche, krijgen we ook te maken met het slaven- en herenmoraal. Nietzsche beschouwt het christendom als een religie van de zwakken: ze roepen deugden als medelijden en naastenliefde in het leven om het te kunnen opnemen tegen mensen die van nature krachtig zijn. De moraal van deze zwakkelingen noemt Nietzsche een slavenmoraal. Zij zien zwak en zielig zijn als iets goeds. In een herenmoraal gaan mensen van hun eigen kracht uit. Als medelijden daarin al een rol speelt, dan is het niet de angstige, ijdele emotie die Nietzsche typerend acht voor het slaafse christendom. De moraal van de sterken noemt Nietzsche een herenmoraal. Zij zien zwak en zielig als iets slechts. Tekst Nietzsche door Steijn Scheutjens: Uitwerking eindtermen tekst Nietzsche: 27

28 Eindterm 56: Als iemand handelt uit medelijden, handelt hij onbewust alleen om het eigen lijden af te wentelen. Je denkt dus bij medelijden onbewust aan jezelf. Vb: Je redt iemand uit het water. Je doet dit ogenschijnlijk uit medelijden, maar: - Het ongeluk beledigt ons, want het toont onze onmacht. - Dit vermindert onze eer. Kortom: Wij proberen ons eigen lijden te verminderen. Een bewijs: wij willen het lijden van de ander niet graag zien. Je hoopt vooral niet dat een kat wordt aangereden als jij kijkt. Eindterm 57: Persoon met medelijden: Persoon zonder medelijden: Hij is angstig Hij is niet angstig IJdelheid is snel gekwest IJdelheid is niet snel gekwetst Hij kan zelf niet tegen pijn Hij kan pijn verdragen. Het komt hem onrechtvaardig over als anderen lijden. Het komt hem minder onrechtvaardig over als anderen lijden, omdat hij zelf ook heeft Hij verafschuwt weekhartigheid niet. Hij verafschuwt de toestand van Stoïcijnse gelijkmoedigheid (apatheia). geleden. Hij verafschuwt weekhartigheid Men dient zich vooral te hoeden voor het medelijden. Het is een zwakheid. Het vermeerdert het lijden in de wereld. Ook al mag het lijden hier en daar iets verminderen, omdat iemand handelt vanuit medelijden. Toch blijft medelijden schadelijk. Het grootste gevaar is dat mensen er een bron van genot in ontdekken, dan gaan mensen denken dat het bij een goed geweten hoort om medelijden te hebben. Bij de oude Grieken gold het als iets schadelijks. Om het in de hand te houden, moest je medelijden soms even heftig uiten. Als je te veel toegeeft aan medelijden, word je ziek en melancholisch. Je moet er heel voorzichtig mee omgaan, anders verlamt het je. Eindterm 58: Medelijden/ verachting: 28

29 Bij wilden is er een verband tussen medelijden en verachting. Als je iemand niet wil zien lijden (waar medelijden op neer komt), dan neem je iemand namelijk niet serieus. Als je een vijand serieus neemt, dan wil je hem graag zien lijden. Dat is zelfs een bron van genot. Vb: Een bokser die medelijden krijgt met de persoon tegenover hem in de ring, neemt hem als bokser niet serieus. Hij veracht hem. Een sterke tegenstander wil hij graag zien lijden. [kp: onderstaande deel van de eindterm kon ik niet uit het boek Denkbewegingen halen. Ik heb dit deel uitgewerkt aan de hand van het boek Morgenrood van Nietzsche] Medelijden / Geluk Als je zoals de Indiërs gericht bent op de ellende van de wereld, dan wordt medelijden een kracht om het leven uit te houden. Medelijden wordt een middel om niet direct zelfmoord te plegen. Medelijden wordt zo een medicijn en zo een geluk. (Kp: medelijden wordt een soort prozac) Medelijden / Tederheid Door medelijden wordt een brug naar anderen geslagen, zeker als het om personen gaat die wij vroeger dankbaar waren; we kunnen dan wat terugdoen. In medelijden zit iets verhogend en iets van superioriteit; in lijden iets vernederends. Door het superieure van medelijden wekt het object van medelijden soms vertedering op. [Dit was het verhaal dat Steijn opstuurde. Het is op zich een korte inleiding op Nietzsche die goed te gebruiken is. Het is niet precies de uitwerking van de eindtermen, die hierboven staat. Kp ] Friedrich Nietzsche is een bekende filosoof uit de 19 e eeuw. Hij heeft veel geschreven over moraliteit en het christendom. Nietzsche vond medelijden een emotie die voortkomt uit zwakte. Medelijden is niet alleen een zwaktebod omdat je toegeeft aan de wil van een ander; het kan ook wraak en wreedheden uitlokken. Bijvoorbeeld wanneer een dierbare leed is aangedaan. Alleen als je medelijden voelt met die persoon heb je de motivatie om iemand anders aan te vallen. Volgens Nietzsche is medelijden ook geen altruïstische emotie maar een egoïstische. Bijvoorbeeld mensen die een zwerver geld geven doen dit omdat zij zich ongemakkelijk voelen wanneer ze een zielig persoon zien. Voor hun eigen gemoedsrust willen ze denken dat ze die persoon hebben geholpen. 29

30 Ook wil iedereen erkenning voor zijn getoonde medelijden. Mensen die bijvoorbeeld geld doneren aan Haïti deden dit voor een groot deel omdat ze dit bij de belasting konden terugeisen. Of een straatartiest die geld in zijn koffer krijgt zodat iedereen kan zien wie zijn weldoener is. Nietzsche zegt dus dat je met iemand meelijd om jezelf van het nare gevoel af te brengen en als het even kan er nog beter door te lijken. Denk bijvoorbeeld aan een missionaris in Afrika die zich gedwongen voelde te helpen omdat hij de hoeveelheid leed niet aan kan. Tekst David Hume: Traktaat over de menselijke natuur. Door Ian en Kaat. Eindterm 65: De kandidaten kunnen het object en de oorzaken van trots en nederigheid bij Hume uitleggen en onderscheiden. Ook kunnen zij uitleggen dat object en oorzaak volgens Hume betrokken zijn op het ik. 30

31 Volgens Hume heeft trots een oorzaak en een object. Met object bedoel je waar de trots over gaat. Dat wil zeggen dat je trots bent op het object, dat jezelf reflecteert. Dus bijvoorbeeld: Je hebt een mooie vriendin, daar ben je trots op. Maar eigenlijk ben je trots op jezelf, doordat JIJ diegene bent met die mooie vriendin. Oorzaak: denkbeeld: wat heb ik een mooie auto TROTS / Object: IK De conclusie van Hume is dat je alleen trots (of nederig) op jezelf kunt zijn. Uitwerking eindtermen 70 en 71 Door: Sophie Schoorl. Eindterm 70: De essentie van woede is dat iemand die woedend is zichzelf niet meester is, elke fatsoensnorm is vergeten, denkt niet meer aan vriendschap of familiebanden, gaat koppig en hardnekkig door met wat hij is begonnen, is blind voor raar en reden, laat zich door onbenullige oorzaken opjagen en is niet in staat te onderscheiden wat rechtvaardig en waar 31

32 is. Kortom: woede is een vorm van waanzin. Hoe komt woede tot uitdrukking bij de mens en het dier? Bij de mensen: De ogen gloeien en flitsen, het hele gezicht is fel rood, de lippen trillen, de tanden worden op elkaar geklemd, de haren gaan overeind staan, de ademhaling is benauwd en fluitend, knakkende gewrichten, gezucht en gesteun, nauwelijks verstaanbare woorden en onafgemaakte zinnen, handen die te vaak ineen geslagen worden, voeten die stampen, het hele lichaam is in oproer. Bij dieren: het everzwijn, schuimbekt en slijpt scheurend zijn slachttanden, de stier stoot zijn hoorns in de lucht, het zandt stuift op onder zijn hoefslag, de leeuw brult, de getergde slag blaast zijn nek op, de dolle hond is beangstigend om te zien. Dieren kennen echter niet woede zoals bij mensen. Om emoties te voelen is de rede een voorwaarde. Dieren hebben alleen impulsen. Een dier is dan ook strikt genomen niet woedend, maar dol. De rampzalige gevolgen van de emotie woede kunnen volgens Seneca zijn, moord en vergif, smerige wederzijdse aanklachten, de val van steden en de ondergang van complete volkeren, vorsten die op de slavenmarkt te koop worden gezet, plat gebrande huizen en vuurzeeën die niet alleen binnen standsmuren woeden, maar enorme landstreken doen oplichten in vijandelijk vuur. Woede leidt tot rampen! Eindterm 71: Behoort woede tot de menselijke natuur? Helaas geven veel mensen zich vaak over aan woede. Mensen moeten echter naar de rede luisteren. Een redelijk mens is nooit woedend. Kan woede nuttig zijn? Ook al lijkt het dat dapperheid soms woede nodig heeft, toch is woede altijd schadelijk omdat de rede niet meer kan functioneren als die door woede in beslag is genomen. Is woede sterker dan de menselijke rede? Helaas wordt de rede het werken onmogelijk gemaakt als iemand door woede overmand is. Hoe moet met woede worden omgegaan? Kun je toch een beetje functioneel woedend zijn? Nee! Het is het beste om de eerste prikkel van woede recht toe recht aan af te wijzen, tegen de kiemen zelf te strijden en je in te spannen om niet tot woede te vervallen. Want als woede is begonnen je op dwaal wegen te leiden, is het moeilijk de weg terug naar redding te vinden. Je moet woede helemaal buiten houden. Vergelijk het met alcohol. Je kunt beter niets drinken dan een beetje, want als je een beetje aangeschoten wordt, krijg je zin in meer en heb je jezelf niet meer in de hand. Er zijn toch mensen die beweren dat ze een beetje woedend kunnen zijn en toch normaal kunnen functioneren? Volgens Seneca is er met deze mensen het volgende aan de hand: 1) of je hebt zelf onder controle en de rede heeft het voor het zeggen. In dit geval is het geen woede, want woede sleurt je mee. 2) Als je nog kan nadenken als je woedend bent, is het iets anders dan woede. Want bij woede kun je niet nadenken. Kortom: Of het is geen woede of het is iets anders dan woede. 32

33 33