Energiebalans Vlaanderen 2010

Transcriptie

1 Verspreiding: Algemeen Eindrapport Energiebalans Vlaanderen 2010 K. Aernouts, K. Jespers Referentietaak 2012/TEM/R/154 November 2012

2 II Alle rechten, waaronder het auteursrecht, op de informatie vermeld in dit document berusten bij de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek NV ( VITO ), Boeretang 200, BE-2400 Mol, RPR Turnhout BTW BE De informatie zoals verstrekt in dit document is vertrouwelijke informatie van VITO. Zonder de voorafgaande schriftelijke toestemming van VITO mag dit document niet worden gereproduceerd of verspreid worden noch geheel of gedeeltelijk gebruikt worden voor het instellen van claims, voor het voeren van gerechtelijke procedures, voor reclame of antireclame en ten behoeve van werving in meer algemene zin aangewend worden

3 Samenvatting SAMENVATTING In dit rapport wordt de onafhankelijke energiebalans van Vlaanderen van 2010 voorgesteld. In volgende figuur wordt op schematische wijze de energiestromen van Vlaanderen voor 2010 voorgesteld. Kolen 6,7% Internationale bunkers 317,0 PJ 16 % Petroleumproducten 48,3% primair energieverbruik 1993,9 PJ 100 % eindverbruik energiedragers 1284,5 PJ 64 % transformatiesector 392,4 PJ 19 % niet-energetisch finaal verbruik 294,8 PJ 15 % industrie 399,5 PJ 20 % Gassen 24,4% (nucleaire) warmte 11,8% bruto binnenlands energieverbruik 1676,9 PJ 84 % eindverbruik energie 991,3 PJ 50 % residentiële en gelijkgestelde sectoren 397,3 PJ 20 % transport 192,8 PJ 10% MET Andere brandstoffen 4,8% Elektriciteit 1,1% Biomassa 2,6% Figuur 1: Stroomschema energieverbruik Vlaanderen 2010 In volgende tabel staat de beknopte weergave van de energiebalans van Vlaanderen van In de begrippenlijst achteraan in dit rapport worden de belangrijkste begrippen verklaard. De volledige energiebalans van Vlaanderen voor 2009 is terug te vinden in bijlage A. In bijlage B worden de meest recente versies van de onafhankelijke balansen van 1990, 1994 tot en met 2009 beknopt weergegeven. [PJ] vaste brandstoffen petroleum producten gassen elektriciteit andere (1) biomassa (2) (nucleaire) warmte totaal primair energieverbruik (6) 132,9 964,3 487,5 21,3 95,5 50,5 241, ,9 bruto binnenlands energieverbruik 132,9 647,3 487,5 21,3 95,5 50,5 241, ,9 transformatiesector 48,9 75,2 184,2-165,3 11,3 26,4 211,8 392,4 elektriciteit en warmte (3) 38,5 2,2 171,4-177,3 9,8 26,4 205,8 276,7 I

4 Samenvatting raffinaderijen 73,0 19,2 1,9 1,4 6,1 101,6 cokesfabrieken 10,3-6,3 0,2 4,2 andere (4) 9,9 9,9 eindenergieverbruik 84,0 572,0 303,3 186,6 84,3 24,1 30, ,5 niet-energetisch verbruik 9,0 249,7 36,2 294,8 industrie 70,8 17,7 97,1 97,2 82,6 8,0 26,2 399,5 residentieel en gelijkgesteld 4,3 125,4 167,0 86,5 1,6 8,5 3,9 397,3 transport 179,2 3,1 2,9 7,6 192,8 internationale bunkers (5) 317,0 317,0 Tabel 1: Energiebalans Vlaanderen 2010 Opmerkingen: (1) andere energiedragers: niet-hernieuwbaar deel van afvalverbranding, gerecupereerde brandstoffen, (2) biomassa, biogas, stortgas, hernieuwbaar deel in afvalverbranding (3) exclusief zelfproducenten, deze worden gerekend tot de sector waartoe ze behoren, maar inclusief de WKKeenheden in joint venture (4) andere transformaties: verliezen op het elektriciteitsnet (5) internationale lucht- en scheepvaartbunkers (6) primair energieverbruik van elektriciteit = netto invoer in Vlaanderen (berekend) + primaire productie uit wind, water en PV Ten opzichte van 1990 is in 2010 het bruto binnenlands energieverbruik met 38,7% gestegen en met 9,2% ten opzichte van Het eindverbruik steeg met 48,9% ten opzichte van 1990 en met 11,3% ten opzichte van Het energieverbruik in de transformatiesector is met 13,3% gestegen ten opzichte van 1990, en met 3,0% ten opzichte van De stijging van het energieverbruik in de transformatiesector is het resultaat van een stijging van de totale productstromen in de raffinaderijen ten opzichte van 2009 (+10,1%). Het verbruik in de elektriciteits- en warmte sector is nagenoeg constant gebleven. De elektriciteitsverliezen op het net zijn gestegen omwille van het hogere verbruik aan elektriciteit. Het eindverbruik is in 2010 ten opzichte van 2009 fors gestegen (+11,3 %). In 2009 lag het energieverbruik laag als een gevolg van de economische crisis die vooral een effect had op de energievraag van de industriële eindsectoren en ook op het wegtransport (goederenvervoer). Ook het niet energetisch verbruik was in 2009 beduidend lager en is in 2010 terug op het niveau en zelfs iets hoger dan in Het energieverbruik van de totale transportsector is na een lager verbruik in 2009, terug gestegen met 5,5%. Het energieverbruik van de residentieel en gelijkgestelde sector steeg met 5,8%, deels door het koudere buitenklimaat in Het residentieel energieverbruik steeg met 7,0% in 2010 ten opzichte van het vorige jaar, het energieverbruik van de tertiaire sectoren steeg met 1,4 %. Vooral het energieverbruik in de landbouwsectoren is fors toegenomen (11,4%): de voornaamste reden is een sterke stijging van het aardgasverbruik ten gevolge van de ingebruikname van WKK-eenheden. Deze worden beschouwd als zelfproductie-eenheden en het energieverbruik wordt daarom bij de sector zelf geteld. II

5 Inhoud INHOUD Samenvatting I Inhoud III Lijst van tabellen VII Lijst van figuren XI Lijst van afkortingen XV HOOFDSTUK 1. Inleiding 1 HOOFDSTUK 2. Algemene opbouw van de energiebalans 2 HOOFDSTUK 3. Bruto binnenlands energieverbruik Overzicht Voornaamste wijzigingen ten opzichte van vorig rapport 8 HOOFDSTUK 4. Transformatiesector Elektriciteits- en warmtecentrales Methodologie Resultaten productiepark Resultaten elektriciteitsproductie Resultaten brandstofverbruik Resultaten WKK en zelfproducenten Raffinaderijen Methodologie Resultaten energieverbruik Cokesproductie Methodologie Resultaten energieverbruik Andere transformaties en verliezen op het elektriciteitsnet 25 HOOFDSTUK 5. Industrie 26 III

6 Inhoud 5.1. Niet-energetisch verbruik Methodologie Resultaten (niet-energetisch) energieverbruik Energetisch verbruik Methodologie Resultaten energieverbruik Enquêteringen en bijschattingen 38 HOOFDSTUK 6. Residentieel en gelijkgestelde sectoren Huishoudens Methodologie Resultaten bevolking, huishoudens en gebouwenpark Resultaten energieverbruik Resultaten economische indicatoren Tertiaire sector Methodologie Resultaten energieverbruik Enquêteringen en bijschattingen land-en tuinbouw, zeevisserij, bosbouw en groenvoorziening Methodologie land- en tuinbouw, zeevisserij, bosbouw en groenvoorziening Methodologie bosbouw Methodologie groenvoorziening Resultaten energieverbruik totale sector Resultaten energieverbruik zeevisserij Resultaten energieverbruik bosbouw en groenvoorziening Resultaten energieverbruik off-road gebruik van machines en voertuigen in de landbouwsector 78 HOOFDSTUK 7. Transport Wegvervoer 82 IV

7 Inhoud Methodologie Resultaten energieverbruik Spoorvervoer Methodologie Resultaten energieverbruik Luchtvaart Methodologie Resultaten energieverbruik Scheepvaart Methodologie Resultaten energieverbruik Pijpleidingen Methodologie Resultaten energieverbruik 99 HOOFDSTUK 8. Energieverbruik per energiedrager Elektriciteit Aardgas Petroleumproducten Kolen, cokes en koolteer Hoogovengas en cokesgas Andere brandstoffen Biomassa Warmte 120 HOOFDSTUK 9. Besluit 124 Begrippenlijst 125 Bijlage A Energiebalans Vlaanderen Bijlage B Overzicht energiebalansen 1990; V

8 Inhoud Bijlage C Indeling NACE codes tertiaire sector 147 Bijlage D Uitvoer, omzet, investeringenen bruto toegevoegde waarde in industrie, tertiaire sector en landbouw 149 Bijlage E Toelichting off-road energieverbruik in de landbouwsector 165 Literatuurlijst 169 VI

9 Lijst van tabellen LIJST VAN TABELLEN Tabel 1: Energiebalans Vlaanderen 2010 II Tabel 2: Bijkomende installaties in 2010 (exclusief, wind, water en PV) 13 Tabel 3: Gesloten installaties in 2010 (exclusief eventuele wind, water en PV installaties) 15 Tabel 4: Netto geïnstalleerd vermogen voor elektriciteitsproductie in Vlaanderen in 2010 (1) Afgestemd met [36]. Voor wind en waterkracht stemmen de cijfers overeen met de geïnstalleerde vermogens volgens de VREG. Voor PV werd het vermogen berekend aan de hand van de productie uit PV. 16 Tabel 5: Evolutie van het geïnstalleerd vermogen voor groenestroomproductie volgens VREG [] 20 Tabel 6: Brandstofverbruiken van WKK s en zelfproducenten in 2010 in Vlaanderen 22 Tabel 7: Elektriciteit en warmteproductie WKK en zelfproducenten in 2010 in Vlaanderen 22 Tabel 8: Kolenverbruik en cokesproductie door de cokesfabrieken in Vlaanderen [2-18,55] 25 Tabel 9: Industriële sectoren en hun NACE Rev.1 codes [] en hun nieuwe NACE Rev.2 codes geldig vanaf 2008 [] 29 Tabel 10: Overzicht energieverbruik industrie in Vlaanderen Tabel 11: Extrapolatie van het energieverbruik in de industrie in Vlaanderen voor Tabel 12: Mobiele machinetypes die off-road gebruikt worden door de huishoudens 45 Tabel 13: Evolutie van bevolking en huishoudens (Opmerking: (1) alleen particuliere huishoudens) 46 Tabel 14: Aard van woning volgens de enquêtes 1991 en 2001 (alleen de antwoorden: 97,3% van de bewoonde woningen in 1991; eigen berekening op database voor 2001, zonder de andere ) 47 Tabel 15: Residentiële nieuwbouw (afgeleverde bouwvergunningen in jaar 200x), naar type energiedrager [78] 49 Tabel 16: Inschatting van de evolutie van het aantal particuliere huishoudens naar energiedrager voor hoofdverwarming (cijfers lichtgrijs zijn op basis eigen inschatting, totaal aantal huishoudens 2010 = 1% meer dan 2009, omdat er nog geen cijfer voor 2010 beschikbaar is) 50 Tabel 17: Resultaten isolatiegraad van Vlaamse woningen [59, 65, 66, 67, 68, 69, 79] 51 Tabel 18: Evolutie van het stookolie-, kolen- en aardgasverbruik omgerekend naar graaddagen (15/15) van 1990 (= 1772) en elektriciteitsverbruik van gezinnen met elektriciteit als hoofdverwarming omgerekend naar graaddagen (15/15) van 1990 (= 1772). Opmerking: het elektriciteitsverbruik voor andere toepassingen dan hoofdverwarming werd niet omgerekend met graaddagen. 54 VII

10 Lijst van tabellen Tabel 19: Indeling van de tertiaire sector in deelsectoren, hun NACE Rev.1 codes [] en hun nieuwe NACE Rev.2 codes geldig vanaf 2008 [] (Opm: * de kantoorgebouwen binnen de elektriciteitsproductie en/of distributie die behoren tot NACE code 40 werden hier meegeteld) 57 Tabel 20: Mobiele machinetypes die off-road gebruikt worden in de tertiaire sector (recreatie, luchthavens, havens, multimodale overslagterminals, defensie) 59 Tabel 21: Energieverbruik per deelsector in de tertiaire sector in Vlaanderen in 2010 (exclusief warmte) 61 Tabel 22: Enquête resultaten tertiaire sector per deelsector in Tabel 23: Geëxtrapoleerd aandeel van het energieverbruik van de tertiaire sector in Vlaanderen in Tabel 24: Energieverbruik van de landbouw, tuinbouw, zeevisserij, bosbouw en groenvoorziening in Vlaanderen in 2010 (inclusief aangekochte warmte) 73 Tabel 25: Evolutie van het energieverbruik in de landbouw, tuinbouw, zeevisserij, bosbouw en groenvoorziening in Vlaanderen per deelsector (exclusief aangekochte warmte) 73 Tabel 26: Energieverbruik per visserijtype in Vlaanderen in 2010 [57,90] 77 Tabel 27: Evolutie van het energieverbruik van off-road gebruik van mobiele machines in de bosbouw- en groenvoorzieningssector ( ) [51] 78 Tabel 28: Evolutie van het energieverbruik in de transportsector in Vlaanderen ( ) [2-18] 81 Tabel 29: Maximale hoeveelheden erkende bio-ethanol 84 Tabel 30: Maximale hoeveelheden erkende biodiesel 84 Tabel 31: Erkende hoeveelheden biobrandstoffen met accijnsreductie in België 85 Tabel 32: Volume%, gewicht% en joule% van bijmenging van biobrandstoffen in België 85 Tabel 33: Verbruiken van biodiesel en bio-ethanol in Vlaanderen voor Tabel 34: Het motorvoertuigenpark volgens voertuigtype in Vlaanderen in 1990 en 2010 [] 86 Tabel 35: Evolutie van de bevrachte tonkilometers met wagenladingen en de productieve treinkilometer reizigers in Vlaanderen en België (1990, ) [95,96] Opmerking: *ontbreekt 90 Tabel 36: Evolutie van het rollend materieel bij de NMBS in België (1990, ) [96] Opmerking: (1) motorwagens en HST-stellen; * ontbreekt 90 Tabel 37: Evolutie van de afgelegde kilometers van trams en trolleybussen van de Lijn in Vlaanderen ( ) [98] 91 VIII

11 Lijst van tabellen Tabel 38: Evolutie van het energieverbruik van het spoorvervoer in Vlaanderen (1990, ) [22, 100, 99, 98, 96] Opmerking: Voor de jaren 2002 en 2003 wordt het totale elektriciteitsverbruik van het spoorvervoer overgenomen van de gegevens van de elektriciteitsnetbeheerders. Voor werden de cijfers van de netbeheerders gecorrigeerd op basis van de bottom-up gegevens van de NMBS, De Lijn en de MIVB 91 Tabel 39: Evolutie van het energieverbruik van de luchtvaart in Vlaanderen en van de Vlaamse internationale luchtvaartbunkers (1990, ) [101, 102, 103, 104, 105, 42] Opmerking: Voor het jaar 1990 is geen opsplitsing mogelijk in internationale militaire- en burgerluchtvaartbunkers. Vanaf 2007 is er geen verbruik van vliegtuigbenzine voor de militaire luchtvaart in Vlaanderen. 93 Tabel 40: Opsplitsing van het energieverbruik voor luchtvaart in cruise en LTO (1990, ) [101, 102, 103, 104, 105, 42] 94 Tabel 41: Evolutie van het aantal passagiers op de luchthavens van Zaventem, Deurne, Oostende en Kortrijk-Wevelgem ( ) [103, 104,, ] 95 Tabel 42: Evolutie van de vracht vervoerd via de luchthavens van Zaventem, Deurne en Oostende ( ) [103, 104, 107,108] 95 Tabel 43: Evolutie van het aantal vliegbewegingen op de luchthavens van Zaventem, Deurne, Oostende en Kortrijk-Wevelgem ( ) [103, 104, 107,108]* ontbreekt 95 Tabel 44: Evolutie van het energieverbruik in de Vlaamse scheepvaart en van de Vlaamse scheepvaart toegekend aan de internationale scheepvaartbunkers (1990, ) [42, 95] 98 Tabel 45: Evolutie van de elektriciteitsbalans 101 Tabel 46: Evolutie van de aardgasbalans 107 Tabel 47: Evolutie van de petroleumbalans 109 Tabel 48: Evolutie van de balans van kolen, cokes en koolteer 112 Tabel 49: Evolutie van de balans van afgeleide gassen (hoogovengas en cokesovengas) 114 Tabel 50: Evolutie van het verbruik van andere brandstoffen 116 Tabel 51: Evolutie van de energie-inhoud van het verbrand afval in Vlaanderen (1990, ) 118 Tabel 52: Evolutie van het verbruik van biomassa 119 Tabel 53: Evolutie van het warmteverbruik (inclusief nucleaire warmte, inclusief groene warmte door zonneboilers en warmtepompen, warmtepompboilers) 121 Tabel 54: Energieverbruik van de industrie in Vlaanderen (PJ), (bron: energiebalans Vlaanderen) 150 IX

12 Lijst van tabellen Tabel 55: Uitvoer (x 10 3 EUR), exclusief BTW in prijzen van het betrokken jaar (bron: Studiedienst van de Vlaamse Regering); * onvolledige data 151 Tabel 56: Omzet (x 10 3 EUR), exclusief BTW in prijzen van het betrokken jaar (bron: Studiedienst van de Vlaamse Regering) 152 Tabel 57: Investeringen (x 10 3 EUR), exclusief BTW in prijzen van het betrokken jaar (bron: Studiedienst van de Vlaamse Regering) 153 Tabel 58: Bruto toegevoegde waarde (% tov 1995), kettingprijzen 2007 (bron: Raming door Studiedienst van de Vlaamse Regering); 2009 is niet beschikbaar 154 Tabel 59: Indeling in sectoren volgens de BTW statistieken, de Regionale Rekeningen en volgens de energiebalans van Vlaanderen 156 Tabel 60: Energieverbruik van de tertiaire sector in Vlaanderen ( TJ) (bron: energiebalans Vlaanderen) 157 Tabel 61: Uitvoer (x 10 3 EUR), exclusief BTW in prijzen van het betrokken jaar (bron: Studiedienst van de Vlaamse Regering); * onvolledige data 158 Tabel 62: Omzet (x 10 3 EUR), exclusief BTW in prijzen van het betrokken jaar (bron: Studiedienst van de Vlaamse Regering) 159 Tabel 63: Investeringen (x 10 3 EUR), exclusief BTW in prijzen van het betrokken jaar (bron: Studiedienst van de Vlaamse Regering) 160 Tabel 64: Bruto toegevoegde waarde (% tov 1995), tegen kettingprijzen 2007 (bron: Studiedienst van de Vlaamse Regering); 2009 niet beschikbaar 160 Tabel 65: Energieverbruik van de land- en tuinbouw en zeevisserij in Vlaanderen ( TJ, exclusief warmte) (bron: energiebalans Vlaanderen, vanaf 2007 nieuwe methodologie) 162 Tabel 66: Omzet, investeringen, uitvoer (bron Studiedienst van de Vlaamse Regering) en evolutie bruto toegevoegde waarde, tegen kettingprijzen 2007 (bron: Raming van Studiedienst van de Vlaamse Regering) 162 Tabel 67: Vergelijking van het energieverbruik van het off-road gebruik van mobiele machines in de landbouwsector in 2008 en 2009 volgens 2 methoden (de groene waarden voor bosbouw en groenvoorziening zijn voor de beide methodes afkomstig van het OFFREM-model) 167 X

13 Lijst van figuren LIJST VAN FIGUREN Figuur 1: Stroomschema energieverbruik Vlaanderen 2010 I Figuur 2: Mogelijkheid van een algemene energiebalans structuur [] 2 Figuur 3: Overzichtsschema indeling energiedragers in energiebalans Vlaanderen 3 Figuur 4: Structuur energiebalans Vlaanderen 4 Figuur 5: Evolutie van het bruto binnenlands energieverbruik in Vlaanderen per sector [2-18] 6 Figuur 6: Evolutie van het bruto binnenlands energieverbruik in Vlaanderen per energiedrager [2-18] (opm: andere brandstoffen omvatten voornamelijk restbrandstoffen uit de chemische industrie en het niet-hernieuwbare deel in afvalverbranding met energierecuperatie) 7 Figuur 7: Aanpassingen aan het energieverbruik in PJ in dit rapport ten opzichte van het vorige rapport [18] 9 Figuur 8: Evolutie van het netto ontwikkelbaar vermogen in Vlaanderen [21, 22] 16 Figuur 9: Evolutie van de bruto geproduceerde elektriciteit in Vlaanderen, exclusief zelfproductie, exclusief wind, water en PV [21,22,36,] 17 Figuur 10: Evolutie van de netto geproduceerde elektriciteit in Vlaanderen, exclusief zelfproductie, exclusief wind, water en PV [21,22,36,37] 18 Figuur 11: Evolutie van de netto en bruto zelfproductie van elektriciteit in Vlaanderen [21,22,36,37] 18 Figuur 12: Productie van groene stroom in Vlaanderen [VITO, op basis van VREG, ODE-Vlaanderen, VEA] 19 Figuur 13: Evolutie van de brandstof input in de centrales voor openbare productie van elektriciteit en warmte in Vlaanderen (exclusief zelfproductie) opm: andere brandstoffen bevatten hier het niet-hernieuwbare deel van afvalverbranding met energierecuperatie 21 Figuur 14: Brandstof input in de centrales voor openbare productie van elektriciteit en warmte (exclusief zelfproductie) in Vlaanderen in 1990 en Figuur 15: vergelijking data Belgische petroleumbalansen en Vlaamse cijfers rond eigenverbruik petroleumproducten [37, 42] 24 Figuur 16: Evolutie van het niet-energetisch verbruik in Vlaanderen 27 Figuur 17: Verdeling van het niet-energetisch verbruik in Vlaanderen Figuur 18: Vergelijking bruto en netto grondstofverbruik van de chemische sector in Vlaanderen voor XI

14 Lijst van figuren Figuur 19: Evolutie van het energieverbruik van de industrie in Vlaanderen per deelsector (inclusief warmte en laagspanning). Opm: In de verbruiken van de deelsectoren is het warmteverbruik en het gedeelte elektriciteitsverbruik laagspanning (tot en met 2001) niet inbegrepen [2-18]. 32 Figuur 20: Evolutie van het energieverbruik per energiedrager in de industrie in Vlaanderen [2-18] 34 Figuur 21: Evolutie van het verbruik per energiedrager en deelsector in de industrie, 1990, (exclusief warmte en exclusief laagspanning tot en met 2001) [2-18] 36 Figuur 22: Evolutie van het energieverbruik van off-road gebruik van mobiele machines en voertuigen in de industrie [51] 37 Figuur 23: Evolutie van de prijs van aardgas, zware stookolie en elektriciteit, 1990=100% [81, ] _ 38 Figuur 24: Procentuele verdeling over types woningen in 1991 en 2001 [61, 64] 47 Figuur 25: Woningen 2001 (enquête 2001) naar bouwjaar en type woning [64] 48 Figuur 26: Evolutie van het aantal woongelegenheden in Vlaanderen volgens gegevens van het kadaster [] 48 Figuur 27: Procentuele indeling van hoofdenergiedrager bij verwarming in de huishoudens volgens de enquêtes 1991 en 2001 (% van het aantal huishoudens) [61,64] 49 Figuur 28: Evolutie van het energieverbruik in de huishoudens in Vlaanderen [2-18] 52 Figuur 29: Evolutie (1990, ) van het energieverbruik van (off-road) tuinmachines 53 Figuur 30: Procentueel aandeel van de energiedragers in het huishoudelijk energieverbruik in Vlaanderen 53 Figuur 31: Procentuele stijging (1990 = 100%) van energieverbruiken van de huishoudens omgerekend naar graaddagen (15/15) van 1990 (1772). Opmerking: het elektriciteitsverbruik voor andere toepassingen dan hoofdverwarming werd niet omgerekend met graaddagen. _ 54 Figuur 32: Evolutie van het energieverbruik per huishouden (genormaliseerd naar graaddagen van 1990, nl. 1772) voor stookolie, kolen, aardgas en elektriciteit als hoofdverwarming 55 Figuur 33: Procentuele stijging (1990 = 100%) van energieverbruiken per huishouden omgerekend naar graaddagen (15/15) van 1990 (1772). Opmerking: het elektriciteitsverbruik voor andere toepassingen dan hoofdverwarming werd niet omgerekend met graaddagen. 56 Figuur 34: Procentuele evolutie van de prijzen in België van aardgas, elektriciteit en lichte stookolie (1990 = 100%) [, ] Opmerking: de prijzen vanaf 2007 werden door Eurostat berekend volgens een nieuwe methodologie. 56 Figuur 35: Evolutie van het energieverbruik in de tertiaire sector in Vlaanderen per deelsector (exclusief warmte), 1990, [2-18] 62 XII

15 Lijst van figuren Figuur 36: Evolutie van het energieverbruik per energiedrager in de tertiaire sector in Vlaanderen (exclusief warmte), 1990, [2-18] 62 Figuur 37: Evolutie van het energieverbruik per brandstofsoort in de deelsectoren van de tertiaire sector in Vlaanderen (exclusief warmte), 1990, Figuur 38: Off-road energieverbruik van luchthavens, havens, multimodale overslagterminals, defensie (toe te kennen aan kantoren en administraties ) per energiedrager en benzineverbruik van quads en moto s (toe te kennen aan andere diensten ). 64 Figuur 39: Evolutie van het energieverbruik in de landbouw, tuinbouw, zeevisserij, bosbouw en groenvoorziening in Vlaanderen per energiedrager (exclusief aangekochte warmte) Opmerking:2007* 2008*2009*2010*: nieuwe methode op basis van data uit het Landbouw Monitoringsnetwerk (LMN) 75 Figuur 40: Evolutie van het energieverbruik door zelfproducenten in de landbouwsector (Y-as links) ten opzichte van het totale energieverbruik in de landbouwsector (excl. aangekochte warmte) (Y-as rechts), uitgedrukt in TJ 76 Figuur 41: Evolutie van het energieverbruik in de transportsector in Vlaanderen (1990; ) [2-18] 81 Figuur 42: Evolutie van het energieverbruik in de transportsector per type energiedrager in Vlaanderen (1990; ) [2-18] 82 Figuur 43: Evolutie van het energieverbruik van het wegvervoer in Vlaanderen per energiedrager (1990, ) [] 86 Figuur 44: Evolutie van het energieverbruik van het spoorvervoer in Vlaanderen (1990, ) [22,100, 99, 98, 96] 91 Figuur 45: Evolutie van het energieverbruik van de Vlaamse luchtvaart (1990, ) [101, 102, 103, 104, 105, 42] 94 Figuur 46: Evolutie van het energieverbruik van de Vlaamse luchtvaartsector toegekend aan de internationale luchtvaartbunkers (1990, ) [101, 102, 103, 104, 105, 42] Opmerking: voor het jaar 1990 is er geen opsplitsing mogelijk naar de militaire luchtvaart en burgerluchtvaart, de balk vertegenwoordigt het totale energieverbruik in 1990 in Vlaanderen dat toegekend wordt aan de internationale luchtvaartbunkers. 96 Figuur 47: Evolutie van de energieverbruiken van de Vlaamse scheepvaart (linker Y-as) en de internationale scheepvaartbunkers in Vlaanderen (rechter Y-as) (1990, ) [42,95] _ 99 Figuur 48: Evolutie van de netto elektriciteitsproductie, de primaire elektriciteitsproductie uit wind, water en zon en het eigenverbruik van de centrales (negatieve Y-as) en het verbruik (exclusief zelfproductie verbruikt on site) en verliezen (positieve Y-as) per sector in Vlaanderen 103 Figuur 49: Evolutie van de netto zelfproductie van elektriciteit, verbruik on site en de elektriciteit op het net gezet, per sector 106 Figuur 50: Evolutie van het aardgasverbruik per sector in Vlaanderen 108 XIII

16 Lijst van figuren Figuur 51: Evolutie van het verbruik van petroleumproducten per sector in Vlaanderen 111 Figuur 52: Evolutie van het verbruik van vaste brandstoffen (kolen, cokes, koolteer) per sector in Vlaanderen 113 Figuur 53: Evolutie van de output (negatieve Y-as) en het verbruik (positieve Y-as) van afgeleide gassen (hoogovengas en cokesovengas) 115 Figuur 54: Evolutie van het verbruik van andere brandstoffen 117 Figuur 55: Evolutie van het verbruik van biomassa 120 Figuur 56: Evolutie van het verbruik van warmte 122 Figuur 57: Evolutie van de het energieverbruik van de industrie (exclusief warmte (alle jaren) en laagspanning tem 2001) in Vlaanderen in vergelijking met de omzet, investeringen, uitvoer en bruto toegevoegde waarde (1995=100%) 155 Figuur 58: Evolutie van de het energieverbruik van de tertiaire sector in Vlaanderen in vergelijking met de omzet, investeringen, uitvoer en bruto toegevoegde waarde (1995=100%) 161 Figuur 59: Evolutie van de het energieverbruik van de land- en tuinbouw en zeevisserij in Vlaanderen in vergelijking met de omzet, investeringen, uitvoer en bruto toegevoegde waarde (1995=100%) 163 XIV

17 Lijst van afkortingen LIJST VAN AFKORTINGEN AMS BFE BPF BTW CLE DNB EIL EMIS FEBEG Figas GSC ICEDD IPCC KULeuven LNE LPG MIMOSA NACE Rev.1 NACEBEL Afdeling Monitoring en Studie, Departement Landbouw en Visserij Beroepsfederatie van de Elektriciteitssector Belgische Petroleum Federatie Belasting over Toegevoegde Waarde Centrum voor Landbouweconomie Distributienetbeheerders voor het elektriciteitsnet / aardgasnet Emissie Inventaris Lucht (VMM) Energie- en Milieu-informatiesysteem voor het Vlaamse Gewest Federatie van de Belgische elektriciteits- en gasbedrijven Verbond der Gasnijverheid Groene stroomcertificaten Institut de Conseil et d Etudes en Développement Durable Intergovernmental Panel on Climate Change Katholieke Universiteit Leuven Departement leefmilieu, Natuur en Energie Liquefied Petroleum Gas Model wegverkeer met een milieu-impact module die emissies van luchtverontreinigende stoffen simulteert Nomenclature générale des activités économiques dans les Communautés Européennes Belgische versie van de NACE code NC3 Nafta Cracker 3 NIS NMBS ODE Vlaanderen Nationaal Instituut voor de Statistiek Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen Organisatie voor Duurzame Energie Vlaanderen XV

18 Lijst van afkortingen OVAM PSBH Openbare Afvalstoffenmaatschappij voor het Vlaamse Gewest Panel Studie van Belgische Huishoudens voor Vlaanderen VEA VGE VITO VMM VREG Vlaams Energieagentschap Vlaamse grootte-eenheid Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek Vlaamse Milieumaatschappij Vlaamse Reguleringsinstantie voor de Elektriciteits- en Gasmarkt XVI

19 HOOFDSTUK 1 Inleiding HOOFDSTUK 1. INLEIDING Het opstellen van de energiebalans is één van de referentietaken van VITO in het kader van EMIS, het Energie en Milieu-Informatiesysteem voor het Vlaamse Gewest. Het doel is in één rapport een volledig overzicht te maken van het energieverbruik in Vlaanderen in een bepaald jaar en de evolutie van dit energieverbruik op te volgen. De cijfers uit dit rapport vormen mee de basis voor de opmaak van de Vlaamse bijdrage aan de Belgische broeikasgasinventaris die internationaal wordt gerapporteerd in het kader van het Kyoto protocol. In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de opbouw van de energiebalans Vlaanderen. In hoofdstuk 3 wordt een overzicht gegeven van het bruto binnenlands energieverbruik en de voornaamste wijzigingen die in dit rapport werden gemaakt ten opzichte van het rapport van In hoofdstuk 4 worden de methodologie en de cijfers weergeven en besproken voor de deelsectoren elektriciteits- en warmtecentrales, raffinaderijen, cokesfabrieken, andere transformaties en de verliezen op het elektriciteitsnet. Hoofdstukken 5, 6 en 7 geven een overzicht van het energieverbruik in respectievelijk de industrie, de residentieel en gelijkgestelde sectoren en de transportsector. In hoofdstuk 8 wordt de evolutie weergegeven van het energieverbruik in Vlaanderen per energiedrager. 1

20 HOOFDSTUK 2 Algemene opbouw van de energiebalans HOOFDSTUK 2. ALGEMENE OPBOUW VAN DE ENERGIEBALANS Een energiebalans geeft op een coherente manier een inventaris van de energiestromen in een bepaald jaar en voor een bepaald geografisch gebied weer. Het meest gebruikte formaat om energiestromen en energiedata voor een bepaald gebied in kaart te brengen is een balans waarbij per energiedrager alle stromen (zowel voorraden, producties, import, export, verbruiken) worden opgelijst. Een vereenvoudigde versie van dergelijk balansformaat kan hieronder teruggevonden worden voor een fictieve energiedrager X en Y in een welbepaald jaar. Energiedrager X Energiedrager Y Productie (primaire productie, natuurlijke rijkdommen) + + Import + + Export - - Internationale bunkers - - Stockwisselingen (beginvoorraad - eindvoorraad) +/- +/- Binnenlands beschikbaar totaal totaal STATISTISCH VERSCHIL totaal - totaal totaal - totaal Bruto Binnenlands Energieverbruik totaal totaal Input transformatiesector + + Output transformatiesector - - Eigenverbruik transformatiesector + + Verliezen op het net + + Finaal energieverbruik + + Niet-energetisch verbruik + + Energetisch finaal verbruik + + Figuur 2: Mogelijkheid van een algemene energiebalans structuur [1] Het vermelde statistisch verschil geeft het verschil weer tussen binnenlands beschikbaar en bruto binnenlands energieverbruik en wordt best nauwlettend in het oog gehouden. Het geeft immers een zicht op de nauwkeurigheid en correctheid van het gebruikte cijfermateriaal en kan daardoor een indicatie geven van eventuele fouten. Het is echter niet steeds mogelijk om dit statistisch verschil te elimineren en het is aangewezen om het statistisch verschil dan ook niet te verbergen in de balans omdat dit een indicatie geeft van de omvang van (on)nauwkeurigheid. In 2

21 HOOFDSTUK 2 Algemene opbouw van de energiebalans internationale kringen wordt als referentie voor aardgas en elektriciteit aangeraden om het statistisch verschil beneden de 1% te houden voor andere energiedragers als teer en olie van cokesovens wordt een fout van 10% wel getolereerd. Het voorliggend rapport geeft de energiebalans in Vlaanderen weer voor het jaar 2010 voor de volgende energiedragers: KOLEN PETROLEUMP RODUCTEN GASSEN Kolen Koolteer Cokes Aardolie en intermediaire producten raffinaderijgas LPG benzine kerosine gas- en dieselolie lamppetroleum zware stookolie nafta petroleumcokes andere petroleumproducten Aard- en mijngas cokesovengas hoogovengas ANDERE BRANDSTOFFEN BIOMASSA ELEKTRICITEIT WARMTE NUCLEAIRE WARMTE Figuur 3: Overzichtsschema indeling energiedragers in energiebalans Vlaanderen Voor het opstellen van de energiebalans voor Vlaanderen is de benadering iets anders dan voorgesteld in Figuur 2Figuur 3. Statistieken van import, export en stockwisselingen zijn immers niet beschikbaar op regionaal niveau. Omwille van deze redenen wordt afgeweken van de standaard energiebalans en wordt de Vlaamse energiebalans op een enigszins andere wijze opgesteld. Dit wordt voorgesteld in Figuur 4. 3

22 HOOFDSTUK 2 Algemene opbouw van de energiebalans energiedrager X andere brandstoffen biomassa warmte Productie (primaire productie, natuurlijke rijkdommen) gekend totaal + internationale bunkers Netto import totaal -productie + int. bunkers 0 Internationale bunkers gekend gekend Bruto Binnenlands Energieverbruik totaal totaal Input transformatiesector + + Output transformatiesector - - Eigenverbruik transformatiesector + + Verliezen op het net + + Finaal energieverbruik + + Niet-energetisch verbruik + + Energetisch finaal verbruik + + Figuur 4: Structuur energiebalans Vlaanderen In de Vlaamse energiebalans wordt er enerzijds vertrokken vanuit basisinformatie zoals enquêtes en rapporteringen door bedrijven (industrie, tertiaire sector, transformatiesector) en anderzijds worden ook bestaande statistieken aangewend. Op die manier wordt het bruto binnenlands energieverbruik bepaald. In Vlaanderen zorgen we zelf voor een sluitende balans omdat bepaalde cijfers niet op Vlaams niveau beschikbaar zijn. De Vlaamse netto-invoer is niet gekend en wordt voor de meeste energiedragers berekend als zijnde het totale eindverbruik + de netto-transformatie-input + het eigenverbruik van de transformatiesector + de verliezen op het net + bunkers de primaire productie (of bruto binnenlands energieverbruik + bunkers primaire productie). In het geval van andere brandstoffen, biomassa en warmte, wordt de balans sluitend gemaakt door te stellen dat de netto invoer gelijk is aan 0, en het totale verbruik intern in Vlaanderen is geproduceerd. In geval van biomassa en andere brandstoffen waarvan de oorsprong bekend is, zou het mogelijk zijn de balans sluitend te maken door deze energiedragers te verdelen over netto invoer en primaire productie. Voorlopig is dit niet gebeurd wegens teveel onduidelijkheid over de herkomst van de energiedragers. Vanaf 1994 werd binnen het EMIS-project (een referentietaak van VITO voor de Vlaamse overheid) de energiebalans van Vlaanderen opgesteld. De eerste balansen werden opgesteld aan de hand van de verschilmethode. Deze methode bestond erin de balansen van het Waals Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest af te trekken van de Belgische balans. De Belgische balans wordt jaarlijks opgesteld door het Ministerie van Economische Zaken. De balansen van het Waals Gewest en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest worden op een onafhankelijke manier berekend door ICEDD. De cijfers bekomen aan de hand van de verschilmethode werden gecorrigeerd met de cijfers die reeds specifiek voor Vlaanderen bekend waren. De eerste onafhankelijke energiebalans van Vlaanderen werd opgesteld voor Hierin werd voor het eerst de bottom-up aanpak gevolgd. In 1999 werd de onafhankelijke balans van 1990 [2] opgesteld. De methode om de onafhankelijke balans op te stellen werd voor het eerst beschreven 4

23 HOOFDSTUK 2 Algemene opbouw van de energiebalans in het rapport over de energiebalans van 1994 [3]. Voor de balansen van de volgende jaren werd deze methode gedeeltelijk aangepast naar aanleiding van het beschikbaar komen van meer gedetailleerde gegevens. Een beschrijving van de gebruikte methode staat telkens in het rapport van het betreffende jaar [2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18]. De methode en de resultaten voor 2010 worden verder in voorliggend rapport beschreven. Voor het formaat van de balansen worden de richtlijnen van het IPCC van 1996 gevolgd [19,20]. Het belangrijkste verschil tussen dit formaat en het vroegere formaat van het IPCC is dat de verbruiken door zelfproducenten van elektriciteit nu gerapporteerd worden bij de sector waartoe ze behoren. Vroeger werden de zelfproducenten als een aparte categorie behandeld binnen de transformatiesector. Door het verkrijgen van betere of meer gedetailleerde gegevens of door het aanpassen van een bepaalde methodologie kunnen de cijfers van de energiebalans wijzigen, ook in historische jaren. Telkens bij het verschijnen van een nieuwe energiebalans wordt dan ook de hele cijferreeks aangepast aan de huidige inzichten. In de navolgende hoofdstukken wordt wat meer duiding gegeven bij de evolutie van het bruto binnenlands energieverbruik in Vlaanderen. 5

24 HOOFDSTUK 3 Bruto binnenlands energieverbruik HOOFDSTUK 3. BRUTO BINNENLANDS ENERGIEVERBRUIK 3.1. OVERZICHT Het bruto binnenlands energieverbruik is de (primaire) productie, vermeerderd met de nettoinvoer, verminderd met de leveringen aan internationale zee- en luchtvaartbunkers. De primaire productie is in Vlaanderen beperkt tot de elektriciteitsproductie uit wind- waterkracht en PV installaties en een berekende waarde voor andere brandstoffen, biomassa en warmte (zie vorig hoofdstuk). De netto-invoer is niet gekend in Vlaanderen, en wordt berekend als zijnde het totale eindverbruik + de netto-transformatie-input + eigenverbruik van de transformatie + bunkers de primaire productie. Vermits Vlaanderen het enige gewest is dat aan zee grenst, worden de Vlaamse zeevaartbunkers gelijk gesteld aan die van België. De luchtvaartbunkers omvatten de getankte hoeveelheden kerosine op Vlaams grondgebied. In volgende figuren wordt de evolutie van het (bruto binnenlands) energieverbruik in Vlaanderen weergegeven per sector en per energiedrager PJ transport 170,4 187,6 189,2 184,9 187,2 186,1 188,0 186,3 185,6 185,2 187,5 188,4 187,6 188,0 190,8 192,5 182,7 192,8 residentieel, tertiair, landbouw en andere 294,5 344,0 346,7 401,5 361,2 368,8 360,1 350,3 371,9 367,4 393,1 386,3 383,1 369,2 354,6 368,5 375,5 397,3 industrie 311,6 348,9 361,1 368,9 380,0 408,9 399,5 412,3 400,8 400,5 395,7 405,9 407,7 411,5 391,1 389,3 347,8 399,5 niet-energetisch eindverbruik 86,1 201,5 212,8 219,6 230,9 218,8 233,1 245,5 231,1 238,6 229,0 253,1 283,8 261,1 264,2 289,8 248,4 294,8 transformatiesector 346,5 323,6 343,2 351,5 360,0 395,6 372,7 368,2 365,3 374,7 398,2 378,7 386,8 400,9 420,1 377,5 381,0 392,4 totaal 1.209, , , , , , , , , , , , , , , , , ,9 Figuur 5: Evolutie van het bruto binnenlands energieverbruik in Vlaanderen per sector [2-18] 6

25 HOOFDSTUK 3 Bruto binnenlands energieverbruik PJ (nucleaire) warmte 210,5 180,2 208,1 207,6 238,6 246,2 250,5 246,2 246,1 240,2 242,4 239,5 248,0 241,4 252,4 228,2 232,8 241,9 netto import elektriciteit + productie uit wind, water en PV 0 2,2 27,1 22,1 25,3 20,3 10,5 13,3 20,0 25,7 28,9 24,0 29,1 22,8 32,5 24,9 34,0 10,0 21,3 biomassa 8,2 7,3 8,3 9,4 9,4 9,7 8,7 9,3 10,2 10,1 15,4 17,3 20,4 24,9 29,2 33,5 42,2 50,5 andere brandstoffen 27,8 53,0 57,7 63,0 72,9 77,4 80,9 86,8 85,6 77,9 77,8 81,6 85,0 86,3 85,5 92,2 89,3 95,5 gassen 202,8 253,4 275,6 313,7 294,8 344,0 364,8 365,3 361,4 377,8 408,7 396,5 412,6 414,0 420,6 433,4 441,9 487,5 petroleumproducten 519,5 662,6 663,7 694,0 681,5 684,8 662,1 646,0 661,9 652,2 659,4 663,7 684,9 666,8 655,7 656,1 595,0 647,3 vaste brandstoffen 238,1 222,1 217,4 213,3 202,0 205,6 173,0 189,0 163,8 179,5 175,8 184,6 175,2 164,8 152,5 140,2 124,4 132,9 totaal 1.209, , , , , , , , , , , , , , , , , ,9 Figuur 6: Evolutie van het bruto binnenlands energieverbruik in Vlaanderen per energiedrager [2-18] (opm: andere brandstoffen omvatten voornamelijk restbrandstoffen uit de chemische industrie en het niet-hernieuwbare deel in afvalverbranding met energierecuperatie) Ten opzichte van 1990 is in 2010 het bruto binnenlands energieverbruik met 38,7% gestegen en met 9,2% ten opzichte van Het eindverbruik steeg met 48,9% ten opzichte van 1990 en met 11,3% ten opzichte van Het energieverbruik in de transformatiesector is met 13,3% gestegen ten opzichte van 1990, en met 3,0% ten opzichte van Ten opzichte van 2005 is het bruto binnenlands verbruik in 2010 met 1,7% gestegen. Het eindverbruik is in dezelfde periode toegenomen met 1,8%, het verbruik in de transformatiesector met 1,5. De stijging van het energieverbruik in de transformatiesector is het resultaat van een stijging van de totale productstromen in de raffinaderijen ten opzichte van 2009 (+10,1%). Het verbruik in de elektriciteits- en warmte sector is nagenoeg constant gebleven. De elektriciteitsverliezen op het net zijn gestegen omwille van het hogere verbruik aan elektriciteit. Het eindverbruik is in 2010 ten opzichte van 2009 fors gestegen (+11,3%). In 2009 lag het energieverbruik laag als een gevolg van de economische crisis die vooral een effect had op de energievraag van de industriële eindsectoren en ook op het wegtransport (goederenvervoer). Ook het niet energetisch verbruik was in 2009 beduidend lager en is in 2010 terug op het niveau en zelfs iets hoger dan in Het energieverbruik van de totale transportsector is na een lager verbruik in 2009, terug gestegen met 5,5%. Het energieverbruik van de residentieel en gelijkgestelde sector steeg met 5,8%, deels door het koudere buitenklimaat in Het residentieel energieverbruik steeg met 7,0% in 2010 ten opzichte van het vorige jaar, het energieverbruik van de tertiaire sectoren steeg met 1,4 %. Vooral het energieverbruik in de landbouwsectoren is fors toegenomen (11,4%): de voornaamste reden is een sterke stijging van het aardgasverbruik ten gevolge van de ingebruikname van WKK-eenheden. Deze worden beschouwd als zelfproductie-eenheden en het energieverbruik wordt daarom bij de sector zelf geteld. In de volgende hoofdstukken wordt de evolutie van het verbruik in de sectoren en de evolutie van de verschillende energiedragers verder besproken. 7

26 HOOFDSTUK 3 Bruto binnenlands energieverbruik Volgende paragraaf geeft aan welke wijzigingen er werden doorgevoerd ten opzichte van het rapport van de energiebalans Vlaanderen 2009 (november 2011). 1.1 Voornaamste wijzigingen ten opzichte van vorig rapport Transformatiesector en warmteleveringen residentieel en andere sectoren De data van de afvaloven Dalkia ontbraken nog en werden toegevoegd aan de elektriciteitssector in 2008 en In de transformatiesector bedroegen de aanpassingen +0,4 PJ in 2008; +0,3 PJ in De warmteleveringen aan de residentieel en gelijkgestelde sectoren steeg met 0,004 PJ in 2008 en Huishoudens Er gebeurde nog een correctie aan het elektriciteitsverbruik in de huishoudens in 2009, door aanpassingen aan de verdeling van de elektriciteitsafnames tussen de sectoren (+ 0,3 PJ). Transport Data van transport door pijpleidingen werden aangepast aan nieuwe data vanaf 2005 (maximaal +0,05 PJ in de jaren ). Door deze aanpassing is ook het aardgasverbruik van de industrie licht gewijzigd (totaal afname blijft gelijk, er gebeurt een verschuiving tussen sectoren). Industrie De wijzigingen aan de elektriciteitsafname in de landbouwsector, alsook correcties op een deel zelfproductie dat in de afnamecijfers meegenomen wordt door de netbeheerders en nu werd afgetrokken om geen dubbeltellingen te hebben, maakt dat ook het elektriciteitsverbruik in de industrie vanaf 2008 gewijzigd werd. Dit heeft een effect op de extrapolatie van de petroleumproducten. Nog enkele andere kleinere wijzigingen op bedrijfsniveau werden doorgevoerd in 2008 en De wijzigingen bedroegen: +0,01 PJ in 2004; -0,01 PJ in 2005; -0,05 PJ in 2006; -0,15 PJ in 2007; +0,07 PJ in 2008 en -4,01 PJ in Landbouwsector De energieverbruiken van de landbouwsector voor de gegevensjaren worden berekend aan de hand van informatie uit het Landbouwmonitoringsnetwerk (LMN). De sectorindeling van het LMN werd gewijzigd waardoor de gehele tijdsreeks van herzien werd. Het totale elektriciteitsverbruik van de landbouwsector werd afgestemd op de netto-afname van het elektriciteitsnet door de sector, gerapporteerd door de netbeheerders vanaf Dit omdat een steeds groter wordend aandeel van de elektriciteitsproductie door zelfproducenten in de landbouwsector op het net geplaatst wordt (en dus niet door de landbouwsector zelf verbruikt wordt). De verdeling van het totale verbruik van elektriciteit over de verschillende deelsectoren gebeurt als volgt: het elektriciteitsverbruik voor de sector groenvoorziening nemen we over uit het OFFREM-model (update september 2012) [51]. Verder kennen we de elektriciteitsproductie door zelfproducenten (in de glastuinbouw en de akkerbouw) die op het net geïnjecteerd wordt, als negatief verbruik toe aan deze respectievelijke deelsectoren. De overige hoeveelheid wordt vervolgens verdeeld over alle niet off-road deelsectoren volgens de verhoudingen van de geëxtrapoleerde LMN-steekproef. De wijzigingen bedroegen: -0,5 PJ in 2006; -1,4 PJ in 2007; -2,2 PJ in 2008; -2,9 PJ in Totaal De totale wijzigingen worden in volgende figuur weergegeven. 8

27 HOOFDSTUK 3 Bruto binnenlands energieverbruik TOTAAL transformatie industrie tertiair landbouw huishoudens transport warmte res ea 1,00 0,00-1,00 0,00 0, ,49-2,00 PJ -3,00-1,52-1,79-4,00-5,00-6,00-7,00-6,21 Figuur 7: Aanpassingen aan het energieverbruik in PJ in dit rapport ten opzichte van het vorige rapport [18] 9

28 HOOFDSTUK 4 Transformatiesector HOOFDSTUK 4. TRANSFORMATIESECTOR 4.1. ELEKTRICITEITS- EN WARMTECENTRALES Onder de transformatiesector horen bedrijven die als hoofdactiviteit het omvormen van één vorm van energie naar een andere vorm hebben. Voorwaarde is wel dat de fysische vorm van de betrokken energiedrager verandert tijdens de transformatie. De sector omvat de deelsectoren elektriciteit en warmte, raffinaderijen, cokesfabrieken, andere transformaties en de verliezen op het elektriciteitsnet. Voor deze sectoren zijn in de balans de input, de output en het eigenverbruik weergegeven METHODOLOGIE Cijfers over de productie van elektriciteit zijn tot en met 2003 afkomstig van de BFE [21]. Vanaf 2004 werden de productiecijfers door VITO opgevraagd via eigen enquêtes of via de verplichte rapporteringen [22]. De verliezen op het elektriciteitsnet worden geschat op basis van het verlies op het Belgische net van 2009 [23] en de verhouding (bepaald door Synergrid) van het Vlaamse eindverbruik aan elektriciteit ten opzichte van het Belgische eindverbruik. De brandstofverbruiken van centrales voor de productie van elektriciteit en/of warmte worden bekomen uit verschillende gegevensbronnen. Een eerste gegevensbron zijn de bevragingen van de elektriciteits- en warmtesector die, deels in samenwerking met BFE, door VITO werden uitgevoerd tot en met Daarnaast leveren de emissiejaarverslagen en de integrale milieujaarverslagen of IMJV s [24] van de Vlaamse overheid (opvolging gebeurt door VMM en departement LNE) aanvullende brandstofverbruiken. Sinds 1 mei 2005 (cijfers 2004) geldt een rapporteringsplicht voor de producenten van hernieuwbare warmte, WKK s en zelfproducenten in het Vlaams Gewest (Besluit VR van 14/7/2004, BS 24/9/04) [22]. De gegevens worden aangewend voor de bepaling van de totale input, output en het eigenverbruik van de elektriciteits- en warmtesector. De gegevens worden verder aangevuld met de gegevens van de VREG over de uitgereikte groenestroomcertificaten (GSC) en warmtekrachtcertificaten (WKC) in Daarnaast vormt afvalverbranding een speciale tak binnen het gebeuren van de elektriciteitsproductie. De huisvuilverbrandingsovens (en gelijkgesteld afval) hebben immers de specifieke hoofdactiviteit van afvalverwerking en niet de productie van elektriciteit. Alle Vlaamse huisvuilverbrandingsovens recupereren hun energie momenteel ook onder de vorm van elektriciteit en/of warmteproductie waardoor deze installaties volgens de IPCC-richtlijnen ook onder de sector van elektriciteit en warmte gecatalogeerd moeten worden en dus binnen de energiebalans voor Vlaanderen ook onder de transformatiesector worden ondergebracht. De brandstofverbruiken (energie-inhouden van het afval) voor deze installaties worden bekomen uit de IMJV s (aangevuld met informatie van de VREG ivm groenestroomcertificaten die werden uitgereikt), vanuit de gegevens van de OVAM-enquête Tarieven en capaciteiten [25], de sorteeranalyses van de huisvuilzak [27] en de verbrandingswaarden van de verschillende fracties [26]. Afval van huisvuilverbrandingsovens met energierecuperatie staan in de balans in Bijlage A onder de input van de centrales. Een gedeelte van het verbrande huisvuil (en gelijkgesteld afval) 10

29 HOOFDSTUK 4 Transformatiesector wordt als biomassa beschouwd en het niet-hernieuwbare gedeelte wordt onder de andere brandstoffen gecatalogeerd. Het aandeel van biomassa in de totale afvalhoeveelheid wordt bepaald aan de hand van de sorteeranalyses van de huisvuilzak die op regelmatige basis door OVAM wordt uitgevoerd. De groenestroomproductie is enkel de stroom die opgewekt is door de hernieuwbare fractie van het afval (en in aanmerking komt voor het krijgen van GSC). 41,075% van de totale afvalfractie (uitgedrukt in PJ) wordt als hernieuwbaar beschouwd in de gegevensjaren tot en met Dit percentage werd bepaald aan de hand van sorteeranalyses van de huisvuilzak [27] en de verbrandingswaarden van de verschillende fracties [28]. Voor de SLECO-installatie werd de hernieuwbare fractie op 31,22% vastgelegd [29]. Met ingang vanaf 1 juli 2009 werd de hernieuwbare fractie vastgelegd op 47,78% volgens het besluit van de Vlaamse Regering van 5 juni 2009 [30] en dit voor alle installaties (inclusief SLECO, biostoomcentrale van Electrawinds). Dit percentage werd bepaald aan de hand van de laatste sorteeranalyse van de huisvuilzak die werd uitgevoerd in 2006, de data werden gepubliceerd eind 2008 [31]. Cijfergegevens over afvalverbranding met energierecuperatie kunnen teruggevonden worden in hoofdstuk 8 (8.6 andere brandstoffen en 8.7 biomassa). De brandstofverbruiken van de zelfproducenten worden niet tot de transformatiesector gerekend, maar worden gerekend bij de eindsectoren waartoe ze behoren. Hun elektriciteitsproductie voor eigen gebruik wordt afgetrokken van hun totaal elektriciteitsverbruik in de eindsectoren om geen dubbeltellingen te hebben (want de brandstof wordt al meegerekend). De brandstofverbruiken en de elektriciteitsproductiecijfers worden bekomen uit de verplichte rapportering door de zelfproducenten aan de Vlaamse overheid [22]. Door VITO wordt ook het opgesteld WKK-vermogen geïnventariseerd in Vlaanderen in opdracht van het VEA [32, 33, 34, 35, 36] RESULTATEN PRODUCTIEPARK De elektriciteitsproductie binnen een regio hangt af van het beschikbare productiepark in die regio. In 2010 werd het productiepark in Vlaanderen uitgebreid met volgende installaties (gebaseerd op eigen bevragingen, informatie van de VREG): Naam Aantal installaties Type installatie kwe WKK hernieuwbaar Statuut Eneas (Brasschaat) 1 Gasmotor 65 ja nee zelfproducent biokracht A&S energie 1 Andere nee ja ism Aspiravi biogas installatie Calagro energie bvba 1 Gasmotor ja ja zelfproducent WKK AZ groeninge 1 Gasmotor 143 ja nee zelfproducent WKK Slamotra 1 Dieselmotor 528 ja ja zelfproducent WKK HDS glastuinbouw 1 Gasmotor ja nee zelfproducent WKK Almo energie 1 Gasmotor ja nee zelfproducent WKK Desta 1 Gasmotor 122 ja nee zelfproducent Depovan WKK Gasmotor ja ja zelfproducent 11