innovation for life T F infodesk@tno.nl TNO-rapport TNO 2014 R10278 Auteu(s)

Transcriptie

1 innovation for life TNO-rapport TNO 2014 R10278 Meerjaren Speurwerkprogram ma 201 I Voortgangsrapportage 2013 VP Gezond, Veilig en Productief Werken (P204) Thema Arbeid & Gezondheid Gezond Leven Uttechtseweg HE Zeist Postbus AJ Zeist T F infodesk@tno.nl Datum Auteu(s) 4 maarl2014 Prof. Or. lr. P.M. Bongers Dr. B. Blatter Dr. íng. K. ten Have Dr. lr. E.L.J.P. Tielemans m.m.v, Drs. D. van Putten, D. Fijan-Roemer Exemplaamummer Oplage Aantal pagina's Aantal bülagen Regievoerder Projectnaam Projectnummer 1 r01 Géén Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid Veilig en Productief Werken (P204) Autorisatie Functie Handtekening Alle rechten Niets uit deze uitgave vân druk, foto-kopie, toestemming van TNO. vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande - lnd en dit rapport in opdracht werd u tgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen neer de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende tezake tussen de partüen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO+apport aan direct belang-hebbenden is 2014 TNO

2 TNO-rapport I TNO 2014 R t 10'l

3 TNGrapport lfno 2014 R t'to1 lnhoudsopgave , , lnleiding Vraaggestuurd Programma Innovatiegebied Arbeid (lnnovatiedirecteur: Paulien Bongers) Ontwikkelingen in het afgelopen jaar......,...5 Samenwerking Samenhang...7 Propositie 'lnnovaties voor Gezond en Veilig Werken' (Business Line Manager: Erik Tielemans)....9 Highlights uit ,...9 Korte inleiding op Propositie 'lnnovaties voor Gezond en Veilig Werken'...11 Uitvoering in Resultaten...18 Output en kennisoverdracht lnnovatie Programma's Propositie'Duurzame Inzetbaarheid' (Business Line Manager: Birgitte Blatter)...41 Highlights uit Korte inleiding op Propositie 'Duurzame lnzetbaarheid' Uitvoering in Resultaten...S3 Output en kennisoverdracht......s3 lnnovatie Programma's Propositie'lnnovatie en Arbeidsproductiviteit' (Business Line Manager: Klaas ten Have) Highlights uit ô5 Korte inleiding op Propositie'lnnovatie en Arbeidsproductiviteit'...68 Uitvoering in Resultaten..,...72 Output en kennisoverdracht lnnovatie Programma's t01

4 TNO-rapport I TNO 2014 R1027E 4 t 10'l

5 TNO-rapport I TNO 2014 R t101 lnleiding Vraaggestuurd Programma I nnovatiegebied Arbeid (lnnovatiedirecteur: Paulien Bongers) 1.1 Ontwikkelingen in het afgelopen jaar Topsectorenbeleid Het innovatiegebied Arbeid levert, vanuit haar proposítie innovaties voor gezond en veilig werken, bijdragen aan de agenda van de topsector chemie (vooral gericht op het verantwoord omgaan met stoffen) en de topsector HTSM (vooral gericht op het verantwoord omgaan met mogelijke risico's van nanomaterialen). Deze onderwerpen sluiten ook aan bij doelstellingen van het Ministerie szw op het gebied van gezond en veilíg werken. Deze bijdragen aan het topsectorenbeleid worden apart aan EZ gerapporteerd in de voortgangsrapportages 2013 'Vraaggestuurd Programma Human Health RM chemical' en het 'Vraaggestuurd Programma Human Health RM Nano'. Daarnaast is vanuit de propositie lnnovatie en Arbeidsproductiviteit bijgedragen aan het ondezoeksprogramma van de topsector Life science and Health. Deze bijdragen heeft betrekking op het 'living lab' project Beter samen in Noord. over deze bijdrage wordt ook apart gerapporteerd in de voortgangsrapportage 2013 'Vraaggestuurd Programma LSH'. Verder is vanuit het maatschappelijk thema Arbeid en Gezondheid bijgedragen de invulling van de voor topsectoren generieke roadmap 'Menselijk Kapitaal en Sociale lnnovatie'. Ook over dit programma wordt apart aan EZ gerapporteerd. Maatschappelijk thema arbeid en gezondheid Naast de stimulering van de onderzoeksagenda van de topsectoren, is er een evenredig sterke aandacht geweest voor de vraagsturing vanuit het maatschappelijk thema Arbeid en Gezondheid. Het ondezoek binnen dit innovatiegebied draagt bij aan het oplossen van de toekomstige problematiek van arbeidsschaarste en het realiseren van een hogere arbeidsparticipatie en hogere arbeidsproductiviteit, met behoud van gezondheid en veiligheid. Daarbij wordt extra aandacht gegeven aan doelgroepen bij wie arbeidsparticipatie en arbeidsproductiviteit onder druk staan. Daarnaast wordt een stimulans gegeven aan een nieuwe benadering van risicomanagement van innovatieve stoffen en technologieên, in het bijzonder werken met nanomaterialen. Dit om een veilige, grootschalige toepassing van nieuwe technologíe mogelijk te maken. De onderwerpen in dit thema sluiten nauw aan bij de thema's in de strategische Kennis Agenda van szw (meer mensen aan het werk, duuzame inzetbaarheid, flexibiliteit, zorg-werk combinaties, mobiliteit). De kennisontwikkeling staat verder ten dienste van business cases die een directe link leggen naar de vraag én behoeften van de markt.

6 ïno-rapport ITNO 2014 R t 't01 ln 2013 heeft het vraaggestuurd onderzoeksprogramma van het lnnovatiegebied Arbeid vorm gekregen in dde proposities waarover in deze voortgangsrapportage verslag wordt uitgebracht in hoofdstukken 2 tot en met lnnovaties voor Gezond en Veilig Werken (GVW) Het programma lnnovaties voor Gezond en Veilig Werken (lg\ /V) richt zich op het terugdringen van gezondheids- en veiligheidsrisico's en het bevorderen van de gezondheid om werknemers duuzaam en productief aan het werk te houden. Niet alleen omwille van het welzijn van de werknemers, maar ook om door verbetering van arbeidsomstandigheden de hoge verzuim- en ziektekosten te voorkomen. Daarbij wordt specifiek aandacht gegeven aan het kunnen managen van de bestaande en nieuwe risico's door bedrijven (werkgevers, werknemers) zelf. Het onderzoek in deze business line vindt plaats in de volgende drie hoofdlijnen: 'lmplementation and Evaluation OSH Policies', 'Risk Management in OSH', en 'Chemical Exposure & Risk Assessment'. 2. Duuzame lnzetbaarheid (Dl) Het programma van de Business Line Duurzame lnzetbaarherd draagt bij aan het versterken van duurzame inzet en inzetbaarheid van de beroepsbevolking door het verbeteren van vitaliteit, kwalificaties, mobiliteit en werkomgeving. Onderzoek is opgezet langs de volgend drie hoofdlijnen: 'Participatie onderkant arbeidsmarkt', 'Duurzaam werk'en Mentale gezondheid & Psychosociale arbeidsbelasting'. 3. lnnovatie en Arbeidsproductiviteit (la) Het programma innovatie en arbeidsproductiviteit is gericht op het versterken van innovatiekracht en groei van de arbeidsproductiviteit door middel van betere benutting van Menselijk Kapitaal en Sociale lnnovatie. ln deze business line onderscheiden we de volgende drie hoofdlijnen: Zorg en Arbeid, Sociaal lnnovatie Management, en lnnovatief Werken. Bijstelli ng lopende strategieperiode 201 I Kortingen op de kennisinvesteringsgelden dwingen ons om een significante bezuiniging door te voeren op de lopende meerjarenprogramma's. Bovendien wordt een vierjarige strategieperiode afgesloten en werpt de nieuwe strategie zijn schaduw vooruit. Aanpassingen in het programma zijn dan ook onvermijdelijk. Belan grijke uitgangspunten daarbij zijn: - het doortrekken van de trend om kennisontwikkeling vorm te geven in publieke private samenwerkingsverbanden (PPS); - op onderdelen zal samen met SãlV worden gezocht naar meer samenwerking met onder andere NCvB en RIVM, met als doel het realiseren van een gezamenlijke programmering en synergie, daar waar dat mogelijk is; - kleinere onderwerpen afbouwen of samenvoegen in een beperkt aantal hoofdlijnen. Verder zal een aparte hoofdlijn mentale gezondheidsinterventies worden onderscheiden; - voor alle hoofdlijnen geldt dat meer focus zal plaatsvinden (grotere deelprojecten) en dat we ons steeds meer richten op cofinancieringsprojecten in de vorm van pilots en proeftuinen, waarin in overleg met de stakeholders een veranderproces wordt ingegaan, maatregelen worden ingevoerd en waaryan proces- en effectevalu aties worden uitgevoerd. De hoofdlijnen in elke van de drie bijgestelde programma's worden in afstemming met SZÂ/ u itgewerkt i n ken nn isinvesteri ngsprojecten.

7 TNO-rapport I TNO 2014 R t Samenwerking Over de hoofdlijnen van het programma, de bijstelling 2013 en de afstemming op het topsectorenbeleid heeft goede afstemming plaatsgevonden tussen TNO en de direct betrokken departementen. De bijdrage aan het topsectorenbeleid is afgestemd in overleg tussen het ministerie van EZ, het ministerie van SZW en TNO. ln september heeft een kennismakingsgesprek plaatsgevonden tussen de nieuwe Secretaris-Generaal (SG) van het ministerie van SZff (dhr. T. Annink) en de Raad van Bestuur TNO (mw. T. Hooymans) en de managing director van het Thema Gezond Leven van TNO (dhr. N. Snoeij). De SG heeft aangegeven graag een werkbezoek te brengen aan de TNO om nader geïnformeerd te worden over het onderzoek in het vraaggestuurd programma Arbeid. Dit werkbezoek heeft plaatsgevonden op 28 januari 20'14 en is tot tevredenheid van de SZW delegatie verlopen. De uitwerking van het nieuwe programma 2014 volgens de drie nieuwe Business Lines is afgestemd met de regievoerder SZW en het ministerie van VWS. Dat heeft geleid tot instemming met de bijstellingsnota 2014 en de uitwerking van de daarin genoemde hoofd lijnen in concrete projectvoorstellen Wat betreft de uitvoering van het 2013 programma geldt dat stakeholders op verschillende wijze betrokken zijn bij de ontwikkeling van het programma: via netwerken en invitationals. Door middel van periodieke bijeenkomsten zijn stakeholders geïnformeerd en betrokken bij de onderzoeksprogrammering, tussentijdse uitkomsten en eventuele bijstellingen. Deze betrokkenheid kan zich ook vertalen in het participeren in bepaalde programma's door middel van financieel commitment. Voor vrijwel alle onderdelen binnen het programma geldt dat stakeholders betrokken zijn in een klankbordgroep dan wel onderdeel zijn van zogenoemde proeftuinen of 'living labs' waarin experimenten en pilots worden uitgevoerd. Deze proeftuinen kunnen, antwoord geven op de vraag of instrumenten/methoden die ontwikkeld zijn ook effectief en doelmatig kunnen worden ingezet in de dagelijkse praktijk van arbeidsorganisaties, maatschappelijke organisaties en professionals. De uitkomsten hiervan geven ook richting aan de implementatie om grootschalige toepassing mogelijk te maken. ln goede afstemming met SZÂ/ en de samenwerkingspartners BECO en Arbo Unie is besloten om Stoffenmanager per 1 januari 2014he vezelfstandigen. Verder wordt ímpact gerealiseerd door het versterken van de (inter-)nationale kennispositie. Dit wordt gerealiseerd door samenwerking in kenniscentra en in (inter-)nationale netwerken. Op deze wijze wordt een breed inzetbare kennisbasis opgebouwd die aansluit bij (inter-) nationale ontwikkelingen en afgestemd is op de complexe maatschappelijke vraagstukken binnen het innovatiegebied Arbeid. Concrete voorbeelden daarvan zin de diverse nieuwe EU projecten en cofinancieringsprojecten met het bedrijfsleven die gekoppeld zijn aan het programma, 1.3 Samenhang De drie proposities binnen dit vraaggestuurd programma Arbeid hangen onderling samen en hebben elk ook samenhang met proposities in andere innovatiegebieden binnen en buiten het Thema Gezond Leven. De mate waarin deze samenhang concreet is vormgegeven varieert.

8 TNO-rapport I TNO 2014 R /r01 ln veel gevallen is er al sprake van samenwerking en gemeenschappelijke projecten, bijvoorbeeld tussen de onderlinge proposities binnen het innovatiegebied 'Arbeid' en met andere proposities binnen het Thema (bijvoorbeeld tussen 'Duuzame arbeidsproductiviteit' en 'Levenslang gezond en actief leven' voor arbeidsbesparingen in de zorg en vernieuwing in de zorg) en met de Enabling Technologieprogramma's van TNO 'Gedrag en Organisatie', 'Modellen' en 'Materialen'. Ook zijn gezamenlijke programma's uitgewerkt met andere TNO Thema's om de bestaande samenwerking stevíger te verankeren in de nieuwe strategieperiode (bijvoorbeeld de programma's met Dutcha voor wijkgericht organisatie van de zorg en arbeid en met 'lnnovative lndustrial risk management' voor technische en sociale veiligheid in de chemische sector). Daarnaast vindt afstemming plaats met de projecten die zijn opgenomen in het maatschappelijke programma arbeidsomstandigheden (MAPA) van de Aanvullende Rijksbijdrage van de directie Gezond en veilig werken (GV&w) van het ministerie van SZW. Concrete voorbeelden daarvan zijn de monitorprojecten, het STREAM cohort onderzoek, naar arbeidsvraagstukken van oudere werknemers en het onderzoek rond instrumenten fysieke belasting, Het lopende vraaggestuurd programma is ook goed ingebed in andere (inter-) nationale programma's en kennisnetwerken. De Thema directeur Gezond Leven verleent hiermee goedkeuring aan de rapportage Dr. N.J. Snoeij Managing Director Thema Gezond Leven

9 TNO-rapport lfno 2014 R t101 2 Propositie 'lnnovaties voor Gezond en Veilig Werken' (Business Line Manager: Erik Tielemans) 2.1 Highlights uit 2013 ZEA: Zelîstandigen Enquête Arbeid 'Eigen baas zijn'. Veel Nederlanders zetten die stap. Zelfstandige ondernemers vormen een belangrijk en toenemend deel van de Nederlandse beroepsbevolking. Om meer te weten te komen over de werkomstandigheden van zelfstandigen, ontwikkelde TNO samen met het CBS de Zelfstandigen Enquête Arbeid (ZEA ). Schattingen van het aantal zelfstandigen vâriëren tussen de tot 1,'1 miljoen, afhankelijk van de definitie. Vooral de zelfstandige zonder personeel (zzp'er) is in opkomst. Zelfstandigen zijn niet alleen vanwege hun grote aantal een interessante groep op de arbeidsmarkt. Zij dragen bij aan de flexibiliteit van organisaties, werken vaker tot na de officiële pensioenleeftijd door, maar hebben minder inkomenszekerheid. Toch is nog weinig bekend over de arbeidsomstandigheden, duurzame inzetbaarheid en gezondheid van deze maatschappelijk belangrijke groep. Deze en andere ondenrverpen (brjvoorbeeld samenwerken, loopbaan, werk en thuis) komen daarom in de ZEA aan bod. Eind 2012 vond het veldwerk voor de ZEA plaats. ln mei 2013 zijn de eerste resultaten gepubliceerd, gelijktidig met de start van de campagne 'Zzp Veitig Werken' van het ministerie van SZ /, FNV Zelfstandigen en het Platform Zelfstandige Ondernemers ( PZO). Later in 2013 zijn werknemers (NEA) en zelfstandigen (ZEA) uitgebreid vergeleken. In november zijn de resultaten van deze vergelijking gepresenteerd. Het blijkt dat de verschillen tussen beide groepen op het gebied van arbeidsomstandigheden, gezondheid en inzetbaarheid ín het algemeen klein zijn. Wat betreft de gezondheid en inzetbaarheid wijken zzp'ers in positieve zin af van werknemers. Ondanks de hogere disbalans tussen werk en privé zijn zzp'ers meer tevreden met hun werk en ervaren zij minder burn-outklachten. Verder blijken sommige subgroepen zzp'ers een relatief kwetsbare positie te hebben. Zij worden vaker blootgesteld aan slechte werkomstandigheden dan vergelijkbare werknemers. Dit geldt vooral voor een deel van de zzp'ets in de bouw. Het ministerie van SZW heeft budget beschikbaar gesteld voor een ZEAvervolgmeting door TNO en CBS. Deze is voorzien in 2014.

10 TNO-rapport ITNO 2014 R t 101 Opgelucht werken in de bouw Blootstelling aan silica kan effect hebben op de luchtwegen van hoge blootstelling kan tot silicose, COPD C O C Silica wordt gezien als een van de n n n rs van beroepsziekten in Europa. ln.,.rr r,,ir:,1 8o.0oo bouwbakkers in meer of mindere WERKEN mate blootgesteld aan sil ca, waardoor silica een belangrijk aandachtspunt van inspectie SZW en ARBOUW is. Hierop inhakend heeft TNO in 2013 een pilot interventie uitgevoerd gericht op reductie van blootstelling: het project "Opgelucht Werken". lnterueniëren, waarop? Een baseline survey onder 116 werknemers liet zien dat de maximaal aanvaardbare concentratie voor sifica voor beroepen als sloper en voegenhakker voor meer dan 60% werd overschreden. Daarnaast wees deze survey uit dat ondanks de aanwezigheid van technische beheersmaatregelen, deze niet (goed) gebruikt worden en dat het kennisniveau over de risico's van silica laag is. Daarom is ervoor gekozen om de interventie te richten op gedrag en organisatie, met als doel het juiste gebruik van beheersmaatregelen te bevorderen. Trainingen en materialen Tijdens een plenaire sessie voor werkgevers en werknemers is een film met patiënten getoond over de risico's van kwarts, is een brochure met goede werkwijzen toegelicht en zijn barrières voor het gebruik van beheersmaatregelen besproken. Daarnaast zijn alle bouwplaatsen bezocht voor advies op maat aan de werknemers en zijn de werkgevers getnformeerd over de nieuwste technische beheersmaatregelen. De brochure en een poster op iedere werkplek diende als herinnering. Blootstell ingen gedaald Voorlopige analyses van de post interventie survey laten een dalende trend in blootstelling in de siltca blootstell ng lms/m3l getdentificeefde stoper voesenh kker hoog flstco beroepen zien voor zowel bedrijven waar de interventie is uitgevoerd (blauw) als bedrijven waar de interventie niet is uitgevoerd (rood), l I Voor waarschijnlijk door de aandacht van inspectie SZW. Echter, significant groter in de bedr'rjven waar de interventie is uitgevoerd. i I I I Na 't I VooÍ Na lnteruondon - contol..! inten ntion deze daling is

11 TNO-rapport I TNO 2014 R I 101 Hoe ve taalt zich dit in ziektelast? Aangezien het vele jaren duurt om COPD, silicose of longkanker te ontwikkelen is het niet mogelijk het effect van een reductie in blootstelling op de ontwikkeling van deze ziekten op korte termijn te bepalen. Met behulp van zogenaamde Health lmpact Assessment modellen zal in de eerste helft uan 2014 op basis van de gemeten reductie in blootstelling de reductie in ziektelast en gerelateerde kosten worden voorspeld. Stoffen m a n ag e r : Rî s i co's c he m ìsch e stoffe n i n d a m m en Alleen al in ons land verliezen werknemers per jaar gezonde levensjaren door blootstelling aan chemische stotfen en overlijden hier zelfs een kleine tweeduizend mensen aan. Om die cijfers drastisch terug te dr ngen heeft TNO samen met Arbo Unie en BECO een webtool ontwikkeld voor bedrijven die met deze gevaarlijke stoffen werken: de Stoffenmanager. lnmiddels maken al meer dan mensen hiervan gebruik en dat aantal groeit snel. Het hulpmiddel biedt op eenvoudige wijze goed inzicht in de complexe materie van chemische stoffen. Danl,zrl de gedegen wetenschappelijke onderbouwing is de Stotfenmanager erkend door de Nederlandse en Europese autoriteiten. ln september 2013 promoveerde Jody Schinkel bij de Universiteit Utrecht op een proefschrift waarin o.a. de Stoffenmanager is gevalideerd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de tool internationaal de aandacht trok en sinds 2013 is de website ook in het Engels, Duits en Fins te raadplegen. Daarmee kunnen bedrijven in die taalgebieden wereldwijd hun voordeeldoen. TNO ontwikkelt nu samen met Europese instituten een speciale module over nanodeeltjes. Het aantal producten waarin deze deel$es worden verwerkt neemt in rap tempo toe, terwijl de wetenschappelijke kennis van de risico's nog beperkt is. Stoffenmanager zal binnenkort als bedrijf buiten de publieke TNO organisatie op eigen benen gaan staan. 2.2 Korte inleiding op Propositie 'lnnovaties voor Gezond en Veilig Werken' ln 2013 is de propositie'veilig omgaan met innovatieve stoffen en technologieën' samengevoegd met delen van de propositie 'gezond, vitaal en veilig werken'. De nieuwe propositie 'innovaties voor gezond en veilig werken' richt zich op het beheersen van risico's als gevolg van blootstelling aan stoffen, verbetering van arbeidsveiligheid, monitoring en health impact assessment. Ook wordt aandacht besteed aan nieuwe risico's op de werkplek, De focus ligt hierbij vooral op nanotechnologie. Daarnaast ís het ontwikkelen van instrumenten en

12 TNO-rapport I TNO 2014 R I 101 informatievoorziening voor werknemers en werkgevers een belangrijk onderdeel van het programma. De doelstelling van de propositie is om de arbeidgerelateerde ziektelast in Nederland terug te dringen. Dit is hard nodig. Contact met gevaarlijke stoffen leidt tot forse ziektelast en voortijdige sterfgevallen (2000 I jaar) en werk gerelateerde klachten aan het bewegingsapparaat veroozaakt nog veel verzuim. Bovendien krijgt een aanzienlijk deel van de werknemers te maken met een ongeval ( ongevallen in 201 1). Management oordeel over het programma 2013 De integratie van onderdelen van proposities tot 'l nieuwe propositie heeft veel energie gekost, maar daarmee zijn ook de randvoorwaarden gecreêerd om 'gezond en veilig werken'meer integraalaan te pakken. De uitvoervan de I KIP pro ecten is succesvol geweest. ln het Rotterdamse havengebied zijn initiatieven genomen om een geïntegreerd programma op gezond en veilig werken te ontwikkelen. Dit programma moet in 2014 operationeel zijn. lnmiddels steunen partijen als Deltalinqs en ltanks dit programma, ln 2013 is de nadruk meer komen te liggen bij publiek private samenwerking constructies. ln deze projecten wordt samen met private partijen gewerkt aan de beheersing van prioritaire arbeidsrisico's. De ontwikkeling van een lastoorts met geintegreerde afzuiging om lasdampen terug te dringen is in de laatste fase. Het 'proof of principle' is inmiddels geleverd en een defínitief prototype is in september 2013 gepresenteerd op de las-vakbeurs in Duitsland, en ontving daar zeer veel belangstelling. Ook zijn nieuwe innovatietrajecten gestart die zich richten op beheersen van blootstelling aan endotoxinen in de agrofood industrie, fijnstof reductie in de bouwnijverheid en verbetering van arbeidsveiligheid door veerkrachtverbetering bt BAM. Het monitoringprogramma Arbeid kent nu naast de NEA en de WEA ook de ZEA, de zelfstandige enquête arbeid. Medio 2013 is een eerste rapport verschenen over de methodologie en de eerste resultaten van de survey. Voor Stoffenmanager en ART (Advanced REACH Tool) is 2013 een mooi afrondend jaar geweest. ln september 2013 promoveerde Jody Schinkel aan de Universiteit Utrecht op een proefschrift naar de ontwikkeling en validering van deze instrumenten. lnmiddels kennen de tools veel gebruikers en zal Stoffenmanager als bedrijf buiten TNO verder gaan. Wel zal nog geïnvesteerd worden in de wetenschappelijke ontwikkeling van de nano module in de komende jaren. Het onderzoek gericht op risico's rond nanodeeltjes is tot volle wasdom gekomen. Het NanoNextNl programma is het derde jaar in gegaan. Vooral op het gebied van blootstellingskarakterisering van nanodeeltjes wordt veel voortgang geboekt binnen het promotietraject samen met de Universiteit Utrecht. lnmiddels ontstaat een goed beeld van de'hot spots' n Nederland. Ook is TNO wederom succesvol geweest in Europa en zijn vier nieuwe EU projecten van start gegaan: SUN, Guide Nano, Future Nano Needs, HEALS. De afstemming van de inhoudelijke programmering met andere kennisinstellingen als RIVM en NCVB is een belangrijke focus geweest. Binnen specifieke gebieden (signaleren nieuwe risico's, nano, beroepsziekten, arbeidsveiligheíd) vindt momenteel afstemming plaats. Dit zal in de komende jaren leiden tot meer complementaire programma's in Nederland.

13 TNO-rapport I TNO 2014 R' I 101 2,3 Uitvoering in 2013 Hoofdlijn l: Ontwikkeling OSH interventies ln 2013 lag de nadruk binnen deze hoofdlijn op de uitvoering van multidisciplinaire interventie strategieën (combinatie van gedrag, techniek en/of organisatie) in cofinanciering projecten, zowel nationaal als internationaal, binnen de domeinen gevaarlijke stoffen, veiligheid en lichamelijke belasting. Binnen het domein gevaarlijke stoffen is naast het project 'Opgelucht Werken' (zie highlights) in 2013 het project'een schone start'gestart in samenwerking met FrugiVenta, Plantum en NOA met als doel om de blootstelling aan endotoxinen binnen de verwerkingsindustrie te verminderen. Eerder genomen beheersmaatregelen vormen geen afdoende aflossing. Dit project richt zich daarom op de bron van de blootstelling en specifiek op innovatieve mitigatietechnieken waarin de verwerking efficiënter zal plaatsvinden met tegelijkertijd een verminderde blootstelling aan endotoxinen voor de werknemers. Gedrag en cultuur stonden in 20'13 binnen deze hoofdlijn centraal voor het domein Veiligheid. Uitgangspunt voor Veiligheid is dat investeringen en innovaties op het gebied van veiligheid, gekoppeld aan de corebusiness van het bedrijf, leiden tot een verbetering van de veiligheid en tot beter en effectiever werk. ln 2013 stond de optimalisatie en validatie van het conceptuele framework 'Safety@Corebusiness' centraal. Een protocol voor data opslag is opgezet en de vragenlijst is verder gevalideerd door de vragenlijst uit te zetten bij verschillende bedrijven. Subthema's leren van events en resilience z4n in 2013 verder uitgewerkt in een promotietraject en de start van een cofinancieringstraject met BAM, respectievelijk. ln 2013 heeft voor fysieke belasting zowel fundamenteel als toegepast onderzoek plaats gevonden wat in beide gevallen resulteerde in twee promoties. ln het fundamentele onderzoek, is een video-methode ontwikkeld om de cumulatieve rugbelasting te bepalen. Deze belasting is van eminent belang omdat dit een risicofactor voor het ontstaan van lage rugklachten is. Het toegepaste onderzoek binnen dit domein liet zien dat juist de combinatie van negatieve psychosociale arbeidsbelasting (lage autonomie, taak variatie en weinig sociale steun van leidinggevende) en fysieke belasting de inzetbaarheid tot aan de pensioenleeftijd van werknemers in de bouw onder druk zet, Een interventie (Je Gezondheid in de Steigers) gericht op beide onderdelen lieten geen positieve effecten voor de werknemer zien maar wel een positief financieel rendement voor de werkgevers. De effectiviteit van serious gaming als nieuwe interventiemethodiek voor gezond en veilig werken is in 2013 onderzocht. Dit is gedaan op basis van literatuurstudie van toepassingen in andere domeinen. Hoofdlijn 2: Doelmatige interventies ln dit onderzoek ontwikkelen we besliskundige modellen waarmee we vooraf kunnen voorspellen of de invoering van een interventie of maatregel doelmatig is voor de relevante stakeholders. Er zijn drie verschillende modellen verder uitgewerk[ 1) Beroepsgerelateerde astma ten gevolge van blootstelling aan isocyanaten bij autoschadeherstelwerkers, 2) COPD (chronisch bronchitis en longemfyseem)ten gevolge van blootstelling aan

14 TNO-rapport I TNO 2014 R I 101 silica bij bouwvakkers en 3) afschaffing van de Rl&E verplichting voor kleine bedrijven. Met betrekking tot het beroepsgerelateerde astma model is een concept-artikel geschreven in samenwerking met Engelse collega's van de Health and Safety Laboratory (HSL) dat wordt ingediend bú een arbeidshygiënisch tijdschrift. Gebaseerd op het beroepsgerelateerde asthma model is ook een simulatiemodel ontwikkeld in MATLAB waarmee verschillende interventiescenario's doorgerekend kunnen worden. Tijdens het internationale EPICOH congres fiuni 2013) is een presentatie gegeven over dit model. Tevens is een overzicht gemaakt van de kosten en baten die nodig zijn om een kosteneffectiviteitsevaluatíe te maken van verschillende interventies om ziektelast te reduceren. Met betrekking tot het GOPD-model is de aanpassing van het model van de Engelse algemene situatie naar de Nederlandse bouwsetting voltooid. De resultaten van een externe validatie analyse zijn veelbelovend. Verdere validatie wordt gedaan aan de hand van beschikbare empirische datasets. Vervolgens zal het model worden gebruikt om de (kosten-)effectiviteit van interventies te evalueren om silicablootstelling in de bouw te reduceren. Op termijn zalworden gekeken naar de mogelijkheid om het model toepasbaar te maken voor gebruik in andere landen. Met betrekking tot het Rl&E model hebben we voortgang geboekt met het nauwkeuriger en zuiverder kwantificeren van effecten door betere statistische modellen en door middel van scenario analyse. Tijdens het internationale EPICOH congres is een presentatie gehouden over dit model. Een wetenschappelijk rapport over het Rl&E model is afgerond. Verder zijn de volgende werkzaamheden uitgevoerd gedurende het jaar: 1) Uitbreiding en bekendmaking van de WlKl waarin onze kennis wordt 'opgeslagen' en wordt gedeeld, 2) tijdens het EPICOH congres is een derde presentatie gehouden over de probabilistisch aanpak voor kosten en baten analyse, gelllustreerd aan de hand van een hypothetische interventie ter preventie van silicose in de bouwsector, 3) de organisatie van een stakeholderbijeenkomst 4) het ontwikkelen van een generiek raamwerk van Occupational Health & Safety lmpact Assessment (OSHIA). Hoofdlijn 3: Signalering van nieuwe risico's Deze hoofdlijn is onder te verdelen in drie onderzoekslijnen: 1) Ontwikkeling Emerging Risk ldentification Support voor gezondheidsrisico's van blootstelling aan gevaarlijke stoffen. Begin 2013 is gestart met de ontwikkeling van Emerging Risk ldentification Support op gebied van arbeidgerelateerde risico's: ERIS-ARBO. Bij de ontwikkeling van ERIS-ARBO wordt gebruik gemaakt van kennis die die TNO heeft ontwikkeld op gebied van ERIS voor voedselveiligheidsrisico's. ln 2013 is een begrippenlijst ontwikkelde voor arbeidgerelateerde risico's die gebruikt kan worden voor tekst mining. Êr zi n historische cases uitgewerkt en gebruikt als input voor het verder inrichten van het systeem. Samenwerking met RIVM op gebied van vroege signalering van risico's gerelateerd aan blootstelling aan gevaarlijke stoffen is verkend, Tijdens de landelijke Stoffendag (oktober 2013) is een presentatie over ERIS-ARBO gehouden. Verder is aansluiting gezocht bij Cost Action Modernet ( dit is een internationaal netwerk van experts. De ontwikkelingen voor ERIS-ARBO zijn tijdens de plenaire meeting van Cost Action Modernet in oktober 2013 gepresenteerd. Reden voor TNO om aan te sluiten bij Cost Action Modernet is om een internationaal klankbord te vinden voor de aanpak

15 TNO-rapport ITNO 2014 Rf I 101 van TNO bij het identificeren van vroege blootstelling aan gevaarlijke stoffen. signalen van risico's gerelateerd aan 2) Monitoren van (gezondheids)effecten van beroepsmatige blootstelling aan nanodeeltjes. ln 2013 zijn veldwerkstudies uitgevoerd voor biomarkers en blootstelling aan nanodeeltjes in België. Eind 2013 is nog een tweede meetsessie b'rj dit bedrijf uitgevoerd. Deze studie wordt uitgevoerd in samenwerking met Europese partners. De data-analyseêpublicatie hiervan wordt in 2014 afgerond. TNO is eerste auteur van de paper over blootstelling en gezondheidseffecten en is als coauteur betrokken bij de papers die vanuit de andere instituten worden geschreven. Er is een protocol geschreven dat kan worden ingediend bij de Nederlandse METC (indiening staat on hold en is afhankelijk van beschikbaarheid van budget voor een studie). De initiatieven voor contacten met (inter)nationale bedrijven om een tweede studie uit te voeren in 2014 worden niet doorgezet. De reden hiervoor is dat er geen budget voor een tweede studie beschikbaar is in ln 2013 een bijeenkomst geweest met intemationale partners op gebied van nanoepidemiologie. Deze bijeenkomst heeft plaatsgevonden tijdens het congres EPICOH (Utrecht, juni 2013). ln najaar is een vervolg bijeenkomst geweest met deze internationale partijen tijdens congres NANEOH (Japan, oktober 2013). De samenwerking met lnvs (Frankrijk) is verder vormgegeven via het uitwisselen van vragenlijsten voor blootstellingsmetingen binnen het Franse registratiesysteem. 3) Aansluiting bij exposome ontwikkeling. ln 2013 zijn diverse gesprekken gevoerd met nationale en internationale contacten om de aansluiting op gebied van exposome ontwikkeling te waardborgen. Hiervoor is het EU-project HEALS ontwikkeld, dit is eind 2013 van start gegaan. Voor het onderzoek op gebied van exposome zijn gesprekken gevoerd met IRAS met als doel een gezamenlijke AIO aan te stellen op dit onderwerp en deze te positioneren binnen EU-project HEALS. Vanuit HEALS is een voorstel geformuleerd richting de Europese Commissie om aanstelling van de AIO mogelijk te maken. De onderhandeling hierover vindt begin 2014 plaats. Hoofdlijn 4: Managen nieuwe risico's Stoffenmanager Nano Er zijn afspraken gemaakt met lfa, Arbo Unie en FIOH voor verdere samenwerking bij de ontwikkeling van haza d en exposure banding van Stoffenmanager-nano 2.0 (STM-n 2.0). Een eerste concept is ontwikkeld voor hazard banding van nanodeeltjes. Ook is een ontwerp gemaakt voor een expert tabel waarin hazard bands zijn toegekend op basis van expert judgement en op basis van chemisch, fysische eigenschappen van nanodeeltjes. Dit nieuwe hazard model is getoetst (en goed ontvangen) bij experts b[nnen het NanoNextNL consortium en zal als basis dienen voor Stoffenmanager Nano 2.0. De exposure banding van STM-n 1.0 is onderbouwd met blootstellingsdata met als doel de output van het model te kunnen relateren aan de deeltjes grootte verdeling waardoor hazard en exposure banding in versie 2.0 betrekking hebben op dezelfde verschijningsvorm van de Nano deeltjes. Naast het blootstellingsmodel zijn goede praktijken ontwikkeld voor de activiteiten die met de hoogste blootstelling gepaard gaan: handelingen met Nano poeders,

16 TNO-rapport I INO 2014 R /'t01 vernevelen van Nano dispersies en verspanende werkzaamheden met Nano artikelen. Op basis van het ontwikkelde interviewprotocol zijn gebruikersbehoeften voor STMn 2.0 getnventariseerd bij 10 bedrijven, Een belangrijke uitkomst is dat de nieuwe modellen voor STM-n 2.0 gedetailleerde input informatie vragen en gebruikers juist aangeven dat ze'slechts' een paar simpele vragen willen maar toch een reêle uitkomst. Een voornemen van de toolontwikkelaars is dan ook te proberen de STMn 2.0 van twee lagen te gaan voorzien: een simpele, conservatieve laag en een meer expert en reële laag. Dermale blootstelling: Samen met het internationale consortium is afgesproken dat het project moet resulteren in de volgende opbrengsten: - Aanbevelingen voor een standaardisatie van meetmethoden voor dermale blootstelling en het gebruik van bestaande meetdata (HSL zal in de verschillende meetmethoden met elkaar vergelijken en analyseren). Verzamelen dermale blootstellingsdata voor niet-vluchtige stoffen; data die TNO heeft is beschikbaar gesteld aan HSL. - Ontwikkelen en kalibreren van het mechanistisch model voor dermale blootstelling van niet-vluchtige stoffen als Proof of Principle. Het mechanistische model voor dermale blootstelling schattingen is volledig uitgewerkt. De kalibratie met empirische meetgegevens is in volle gang. Er is ook een start gemaakt met de workflow voor incorporatie in het online instrument ART ( De daadwerkelijke implementatie in het instrument zal in 2014 plaatsvinden. Hoofdlijn 5: Netwerken en implementeren Kennisdeling en kennisoverdracht zijn het belangrijkste doel van deze hoofdlijn. Dit wordt gerealiseerd door het opzetten, onderhouden en verbreden van verschillende netwerken op het gebied van gezond en veilig werken. De organisatie van de Landelijke Stoffendag, welke plaatsvond op 1 oktober 2013 in de Fabrique te Utrecht, is in dit kader een belangrijke activiteit. Jan Peter Balkenende trad op als spreker voor het plenaire deel van de bijeenkomst. Daarnaast werden, verdeeld over drie rondes, 21 workshops georganiseerd. Naast 'stofinhoudelijke' workshops, zoals Nano voor beginners, beoordelen en beheersen van blootstelling en werken met ART werd dit jaar nadrukkelijk verbreding gezocht naar aanpalende ondenruerpen zoals het leren van gebeurtenissen (incidenten, ongevallen en successen), de zero accidents vis e maar er was ook aandacht voor het veiligheidsgilde en het nieuwe digitale netwerk lnpreventie (voor preventiemedewerkers). Maar ook het Veiligheidslnformatieblad stond weer volop in de belangstelling. Ruim 400 mensen hebben de Stoffendag bezocht. Daarnaast waren 24 bedrijven aanwezig met een stand, waaronder RIVM, SDU uitgevers en Blending Nederland. Naast de Stoffendag werden meer activiteiten uitgevoerd om kennisdeling en kennisoverdracht te bewerkstelligen. Het gaat hier om activiteiten als de oprichting en verbreding van het Veiligheidsgilde, de organisatie van bijeenkomsten van de Programmaraad Safety@corebusiness, de organisatie van een stakeholders-bijeenkomst OSHIA en het uitvoeren van de communicatieactiviteiten in het kader van het Nanocentre.

17 TNO-rapport I TNO 2014 R f I 101 Op 21 november 2013 vond de workshop Occupational Safety and Health lmpact Assessment (OSHIA) plaats in het Film museum Eye in Amsterdam. Ruim 30 stakeholders van overhead, vezekeraars en bedrijfsleven hebben deelgenomen aan deze bijeenkomst. Hoofdlijn 6: Monitoring van Arbeid Het doel van deze hoofdlijn is om trends in arbeid te identificeren en inzicht te verschaffen in de relatie tussen (de kwaliteit van) arbeid enezijds en gezondheid, duurzame inzetbaarheid, productiviteit & innovatiekracht andezijds. Dat gebeurt door middel van hoogwaardige structurele monitoring (NEA: Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden, WEA: Werkgevers Enquête Arbeid, ZEA: Zelfstandigen Enquête Arbeid), innovatieve koppeling van databronnen en de ontwikkeling van nieuwe monitorproducten en -diensten voor branches, overheid en overige stakeholders. ln 2013 zijn de resultaten gepubliceerd van de NEA 2012, WEA2012 en 28l Uit de NEA bleek onder meer dat het aandeel werknemers dat zich zorgen maakt over het behoud van de baan verdubbelde ten opzichte van Werkgevers signafeerden in de WEA een stijging van werkdrukrisico's voor werknemers. Tegelijkertijd daalde het aandeel organisaties dat nieuwe Arbo- en verzuimmaatregelen treft en het aandeel organisaties dat innovaties doorvoert. De resultaten van NEA en WEA zijn verwerkt in het plan van aanpak 'Psychosociale Arbeidsbelasting', dat minister Asscher op 20 december 2013 aan de Tweede Kamer aanbood. De resultaten van de eerste ZEA-meting zijn in mei gepubliceerd. (Zie 2.1). Binnen de hoofdlijn is in 2013 hard gewerkt aan een plan voor de integratie van de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden met de CBS-dataverzameling 'Bedrijfsongevallen in Nederland' (NEA-BON). Dit plan is in september voorgelegd aan het ministerie SZ\Â/. Het ministeríe heeft het plan omarmd en in 2014 zullen TNO en CBS het ten uitvoer brengen. Dat betekent dat, daar waar een verlaging

18 TNO-rapport ITNO 2014 R I 101 van de frequentie van de NEA was voorzien in 2014 (van jaarlijks naar tweejaarlijks), een jaarlíjkse datavezameling behouden blijft en de steekproefomvang ongeveer zal verdubbelen. Aan een herontwerpplan voor de WEA wordt nog gewerkt. Begin 2013 is een nieuw webportaal van het programma Monitoring van Arbeid ( en een Twitteraccount (@monitorarbeid: ruim 900 volgers) gelanceerd. Met ondezoeksbureau Panteia is een samenwerkingsverband gestart rond de monitoring van Topsectoren en Sociale lnnovatie. ln januari 2014 is in dat verband een kernpublicatie gepubliceerd over monitoring van Topsectoren via de WEA. ln samenwerking met TNO Strategy & Polícy for the lnformation Society en TNO Strategic Business Analysis is een start gemaakt met de verkenning van nieuwe business modellen voor monitordata-applicatie. Verder z\î twee succesvolle workshops 'Arbeidscijfers voor branchebeleid' georganiseerd voor vertegenwoordigers van brancheorganisaties en vakbonden. Tot slot verschenen vele publicaties op basis van de monitordata, waaronder een rapport naar aanleiding van de validatie van de nieuwe beroepsziekten-waarneming in de NEA en de tweede editie van de tweejaarlijkse reeks'dynamiek Nederlandse Arbeidsmarkt (DNA)'. DNAII is op 25 juni gepresenteerd op het TNO/CBS symposium 'Dynamiek Nederlandse arbeidsmarkt: de focus op flexibilisering', bij Sociëteit de Vereeniging in Den Haag (zie verslaq). Ook zijn diverse bijdragen geleverd aan de European Working Conditions Observatory (EWCO) van de European Foundation (EFILWC). Tot slot promoveerde Alfred Wagenaar (Radboud Universiteit) in januari 2014 op de relatie tussen flexibele arbeid en de gezondheid en het welzijn van werkenden, op basis van NEA-data. 2.4 Resultaten Hoofdlijn 1 : Ontwikkeling van OSH-interuenties - Behalve de uitvoering van 'Opgelucht Werken' in de bouwnijverheid, is een start gemaakt met de ontwikkeling van een dergelijke interventie in de autoschadeherstel. - Diverse presentaties van het project 'Opgelucht Werken' op internationale congressen en op een themabijeenkomst van SZW. - Start van een cofinancieringshaject op het gebied van endotoxinen in de verwerkingsindustrie van zaden en aardappelen. - Lancering van ECEL als de internationale database voor evidence-based beheersmaatregelen. Bekendheid voor deze database gegeneerd op internationale en nationale congressen. - Succesvolle organisatie van het eerste Reslíence Engineering Congres in Nederland. - Optimaliseren van de Safety@corebusiness vragenlijst in validatie en dataanalyse. - Paper over veiligheidsindicatoren is accepted in peer review artikel en is gepresenteerd op verschillende nationale en internationale congressen - Opstarten van een cofinancieringsproject met BAM over resilience van teams. - Proefschrift van K.M. Oude Hengel over duuzame inzetbaarheid in de bouwnijverheid, resulterende in persaandacht, artikelen in vakbladen en presentaties op nationale en internationale congressen. - Proefschrift van P. Coenen op het gebied van cumulatieve rugbelasting

19 TNO-rapport I TNO 2014 R10278 't9 t Een review artikel van interventies op de werkvloer naar de effecten op beweeggedrag, gezondheid en werkprestatie. Dit is een samenwerking en cofinanciering met de Universiteit in Gävle, Zweden (afronding in Q1 van 2014) - Er is een workshop 'Meer bewegen op je werk; waarom, wat levert het op en wat vinden gebruikers ervan?' gegeven op het Landelijk Arbocongres, 7 oktober 2013, te Ede. - Een overzicht van de uitdagingen van het evalueren van interventies in de bedrijfssetting en welke alternatieven buiten de gouden standaard van RCT bruikbaar zijn (in Q1 en Q omgezet naar wetenschappelijk Engelstalig artikel). - Een rapport over de meen raarde van serious gaming boven traditionele interventie methodieken om arbeidsrisico's te verminderen, gebaseerd op literatuur van serious gaming in andere domeinen. - Een presentatie over de mogelijke inzet van nieuwe datatechnologie (apps en mobiele telefonie) om interventies meer op maat te maken voor de individuele gebruiker. Hoofdlijn 2: Doel matige interventies - Afronding van drie health impact assessment modellen voor astma - isocyanaten, COPD-silica en gevolgen afschaffing Rl&E. - Wetenschappelijk artikel over beroepsgerelateerde astma modellen. - Diverse presentaties op Epicoh Afronding generiek raamwerk van occupational health & safety impact assessment (OSHIA). Hoofdlijn 3: Signalering van nieuwe zsico's - Eerste versie van ontologie voor tekst mining naar blootstelling aan gevaarlijke stoffen voor ERIS-ARBO. - Presentatie ERIS-ARBO voor Cost Action Modernet. - Presentatie ERIS-ARBO voor landelijke Stoffendag. - Netwerk opbouwen en deelname aan Cost Action Modernet - Draft paper over blootstellingsniveaus en gezondheidseffecten nanodeeltjes in blootgestelde popu latie (pilotstud ie). - Literatuurovezicht bestaande gezondheidsjblootstellingsregistratiesystemen - Protocol voor dataverzameling gezondheid en blootstelling. - Samenwerkingsverband met lnvs voor blootstellingsmetingen binnen Frans registratiesysteem. - Drie presentaties op congres EPICOH. - Presentatie over monitoring en modellering van blootstelling aan nanodeeltjes voor epidemiologische studies op congres EPICOH. - Presentaties over identificatie van studiepopulaties voor blootstelling aan nanodeeltjes op congres NanOEH. - Presentaties over toxische effecten van nanodeeltjes op congres NanOEH. - EU project HEALS gehonoreerd over exposome. Hoofdlijn 4: managen nieuwe nsico's - Een conceptueel model voor doorontwikkeling van Stoffenmanager Nano met daarin de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen. - Een aantal uitgewerkte goede praktijken voor het veilig werken met nanomaterialen. - Rapport met inventarisatie gebruikersbehoeften Stoffenmanager Nano.

20 TNO-rapport I TNO 2014 R I Een nieuw blootstellingsmodel voor dermale blootstelling. De calibratie en validatie zal in 2014 moeten plaatsvinden. Hoofdlijn 5: Netwerken en implementeren - Organisatie van de 4e landelijke Stoffendag met meer dan 400 deelnemers en key note door de heer J.P. Balkenende. - Oprichting en verbreding van het veiligheidsgilde. - Organisatie van bijeenkomsten van de programmaraad veiligheidsonderzoek. - Stakeholderbijeenkomst health impact assessment met 35 deelnemers van diverse verschillende organisaties. - Communicatie activiteiten rond Nanocentre. Hoofdlijn 6: Monltoring van Arbeid - Kernpublicatie en persbericht NEA 2012, meerjarenbestand Kern publ icatie en persbericht W EA 201 2, meerjaren be stand Kernpublicatie en persbericht ZEA2012,jaarbestand Lancering webportaal htto:// en inclusief benchmarktools NEA en WEA, diverse visualisaties, etc. - Diverse presentaties over de gebruiksmogelijkheden van TNO-monitordata en het nieuwe webportaal, onder andere voor CNV, SZW (werkbezoek SG, l- SZW en bij directie G&Mtl/) en FIOH. - Publicatie 2" editie Dynamiek Nederlandse Arbeidsmarkt i.s.m. CBS. - Organisatie symposium 'Dynamiek op de Nederlandse Arbeidsmarkt de focus op flexibilisering' i.s.m. CBS, met inleiding door Prof. dr. Ton Wilthagen. - Organisatie 2 workshops 'Arbeidscijfers voor branchebeleid' voor circa 25 branchevertegenwoordigers en sociale partners, waaronder MKB-NL, Stigas, Atriumgroep, FNV Bondgenoten, Gezond Transport, Abvakabo, StvdA, HBA, VNG, GGZ-NL, Arbouw, ABU en VBZ. - Diverse bijdragen aan de European Working Conditions Observatory, zie: - Plan van aanpak herontwerp NEA/integratie NEA en CeS-Oatavezamefing Bedrijfsongevallen in Nederland (BON). - Proefschrift Alfred F. Wagenaar'Temporary work and health & well-being: A twoway street?' (anuari 2014). - Rapport'Beroepsziekten in de NEA 2012: Codering, validatie en analyse', mede ter voorbereiding van gezamenlijke publicatie TNO, NCvB en RIMV rond beroepsziekten. - Rapport 'Topsectoren 20'12: Methodologie en databeschrijving', als basis voor ontplooiing monitoractiviteiten Topsectoren i.s.m. Panteia. - Diverse peer-reviewed publicaties, boekhoofdstukken, presentaties, rapporten en nieuwsberichten op basis van NEA en WEA. - Diverse mediaberichten naar aanleiding van monitorresultaten, onder meer enkele artikelen in NRC, een uitgebreide BNR-uitzending/interviewover pesten 0p de werkvloer (BNR Darwin) en een IKON-uitzending over burn-out bij jongeren (Spraakmakende Zaken). Gebruik van resultaten en kennisoverdracht ln de propositie is veel aandacht besteed aan het actief betrekken van stakeholders. Hiertoe zijn een aantal succesvolle bijeenkomsten georganiseerd en zijn websites ontwikkeld. Op 1 oktober 2013 organiseerde TNO de vierde interactieve landelijke Stoffendag. Tijdens deze bijeenkomst troffen