issn december 2012 nieuwsbrief european invertebrate survey nederland

Transcriptie

1 issn december nieuwsbrief european invertebrate survey nederland

2 2 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 56 (2012) NIEUWSBRIEF van de EUROPEAN INVERTEBRATE SURVEY NEDERLAND Nummer 56 - december 2012 Contactorgaan voor de medewerkers van de werkgroepen van de European Invertebrate Survey Nederland Bureau EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden tel / fax Bezoekadres: Van Steenisgebouw, kr. B eis@naturalis.nl Wordt aan medewerkers gratis toegezonden. Redactie: Roy Kleukers copyright 2012 Stichting European Invertebrate Survey Nederland, Leiden. Niets in deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Bijdragen kunnen worden gezonden aan de redactie: Bureau EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, eis@naturalis.nl. Bij voorkeur als bestand per in Word of een andere veelgebruikte tekstverwerker. DTP: André van Loon Drukwerk: Offsetdrukkerij Nautilus - Leiden INHOUD Werkgroepen EIS-nieuws....5 Publicaties...11 Bureau EIS-Nederland Bestellijst EIS-publicaties...19 Overzicht EIS-werkgroepen...20 Figuur omslag: De knautiabij Andrena hattorfiana zoals afgebeeld op de stofomslag van De Nederlandse bijen (tekening Inge van Noortwijk). Van de redactie Als deze nieuwsbrief in de bus valt is de presentatie van het boek De Nederlandse bijen net achter de rug. Het is een enorme klus geweest voor alle betrokkenen en vooral het auteursteam verdient een groot compliment met het prachtige resultaat. Het is deel 11 in de serie Nederlandse Fauna, die vanaf nu overigens Natuur van Nederland heet. Hiermee is de weg vrij voor delen over planten, mossen en paddestoelen. Het bijenboek is een mooie afsluiting van het Jaar van de Bij. Dit initiatief van KNNV, Bijenstichting, NBV, IVN en EIS had tot doel om bijen onder de aandacht te brengen en draagvlak te creëeren voor een betere bescherming van de ho ning bij én wilde bijen. Al met al is er veel bereikt in Op allerlei markten en festivals was er ruim aandacht voor het themajaar en ook in de media zoemden de bijen vrolijk rond. naast het bijenboek was EIS voor al betrokken bij de zoek kaart (met prachtige tekeningen van Jeroen de Rond), het bijen telweekend en de inspiratiemiddag in Den Haag. Begin december werd bekend dat de Dierenzoeker de Natuurprijs 2012 van het Groenfonds heeft gewonnen. Het daaraan gekoppelde geldbedrag zal worden besteed om de website ook als app uit te brengen. Het was al met al weer een mooi jaar voor onze geliefde kriebelbeestjes. In 2013 willen we samen met Naturalis speciaal inzetten op digitale determinatiesleutels. We denken dat daar nog heel veel moois te ontwikkelen is voor beginners én gevorderde insectenonderzoekers. Roy Kleukers Deadline kopij EIS-nieuwsbrief 57: 30 maart 2013

3 3 EIS-dag 19 januari 2013 Insecten, hoe kom je er vanaf? Ook dit jaar trekt Stichting EIS weer een winterse zaterdag in januari uit voor het consumeren en uitwisselen van kennis over ongewervelden. Betrokkenen bij EIS en andere geïnteresseerden zijn van harte welkom om op zaterdag 19 januari 2013 vanaf deel te nemen aan de EIS-dag. Dit jaar is het thema Insecten, hoe kom je er vanaf?. Programma Medische entomologie: Leed door geleedpotigen Marieta Braks (RIVM) Vreemde huisgenoten Bruce Schoelitsz (KAD) voorlopige titel: invasieve exoten, hoe kom je er vanaf? medewerker NVWA Mysterie Insecten Competitie Thee- en koffiepauze EIS in vogelvlucht Roy Kleukers (EIS) De landbouw profiteert van wilde bijen, maar profiteren wilde bijen ook van landbouw? David Klein (Alterra) Bijenverspreidingsdata: van bijpunten tot bijwerkingen Koos Biesmeijer (Naturalis) Uitslag Mysterie Insecten Competitie Borrel De EIS-dag wordt gehouden in het auditorium van museum Naturalis te Leiden. Museum Naturalis ligt achter het centraal station van Leiden, vlakbij het Leids Universitair Medisch Centrum. Een routebeschrijving vindt u op (onder Bezoekersinformatie). Werkgroepscoördinatoren van EIS worden uitgenodigd om voorafgaand aan de lezingen deel te nemen aan het coördinatorenoverleg om Zij ontvangen hierover nog bericht. Werkgroepen Sprinkhanen (Orthoptera) Dit was het tweede jaar van het nieuwe atlasproject sprinkhanen. Voor dit project zijn alle gegevens uit het EIS-bestand aan waarneming.nl toegevoegd, zodat de waarnemers online alle bekende sprinkhanengegevens kunnen bekijken. Dit blijkt zeer goed te werken, want er zijn nog nooit zoveel nieuwe gegevens verzameld: in 2011 ruim en in 2012 tot nu toe ruim Dit wat lagere aantal in 2012 is waarschijnlijk te wijten aan het slechtere weer. Het verspreidingsbeeld van de meeste soorten begint inmiddels aardig compleet te worden. In 2013 zijn ook diverse leuke nieuwe vondsten gedaan. Zo lijkt de lichtgroene sabelsprinkhaan inmiddels aan te slaan in ons land. Tot dit jaar waren er alleen enkele langvleugelige mannetjes aangetroffen, maar nu zijn er diverse populaties ontdekt. Verder valt op dat de recent in Nederland ontdekte kiezelsprinkhaan alweer op zijn retour lijkt. Oorspronkelijk was voorzien dat 2012 het laatste veldjaar zou zijn, maar vanwege het in het water vallen van de excursies naar witte gebieden gaan we nog een jaar door. De publicatie van de atlas schuift door naar In 2012 is de nieuwe rode lijst van de sprinkhanen afgerond. Meer hierover in een volgende nieuwsbrief. Nederlandse sprinkhanenonderzoekers zijn in toenemende mate ook in Europa actief. Op de website staan een overzicht van alle Europese soorten, met veel foto s. Er zijn allerlei plannen om deze website uit te breiden, maar helaas weinig tijd om ze uit te voeren. Baudewijn Odé en Roy Kleukers hebben meegewerkt aan een boek over de Italiaanse sprinkhanen, dat onlangs verschenen is in serie Fauna d Italia. Roy Kleukers & Ed Colijn Loopkevers (Carabidae) Sinds in 2000 de loopkeveratlas in de serie Nederlandse Fauna (Turin 2000) werd gepubliceerd, is er door de loopkeverstichting (SFOC) voornamelijk op de achtergrond aan het gegevensbestand van de Nederlandse loopkevers gewerkt. Dit werk betrof vooral de gegevens die kwamen uit onderzoeken met vangpotten, afkomstig van zowel amateurs als professionele instellingen. In deze periode werd een deel van het werk aan de gegevens uit handvangsten en collecties gedaan door Jan Muilwijk en Ron Felix in het kader van de nieuwe Nederlandse kevercatalogus (Vorst et al. 2010). Omdat de criteria voor de provincie vermeldingen van soorten streng waren werden door hen de collectiegegevens uit het oude loopkeverbestand geheel door gelicht en werden diverse foute determinaties opgespoord en hersteld. Hun bevindingen zijn gepubliceerd in diverse artikelen (Muilwijk & Felix 2004, 2005), met als voorlopig eindresultaat de genoemde catalogus. Deze nieuwe naamlijst is een goede basis voor verder werk aan het bestand. Bovendien wordt door Jan Muilwijk en anderen gewerkt aan een nieuwe loopkever tabel. Tot ongeveer 1990 werden ca jaarmonsters uit onderzoek met vangpotten van bijna 900 locaties, verspreid over heel Nederland, bijeengebracht om te gebruiken voor analyses ten behoeve van de loopkeveratlas. De loopkeverstichting heeft zich de afgelopen jaren vooral bezig gehouden met veld onder zoek op diverse locaties in Nederland, deels in samenwerking met onderzoeksinstellingen, zoals universiteiten, ecologische instituten en onderzoeksbureaus zoals de Stichting Bargerveen en de stichting Willem Bijerinck Biologisch Station en EIS. Tussen de bedrijven door werd echter ook doorgegaan met het verzamelen van vangpotgegevens afkomstig uit onderzoek van derden, maar deels alleen nog op papier. In 2005 werd voor EIS

4 4 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 56 (2012) een voorlopig rapport vervaardigd met mogelijke nieuw op te nemen gegevens. Daaruit bleek dat het materiaal dat gebruikt was voor de loopkeveratlas, waarschijnlijk meer dan verdubbeld zou kunnen worden, dus tot ongeveer jaarmonsters en nog eens een groot aantal kortere bemonsteringen. Een dergelijk bestand biedt de mogelijkheid om de ecologische classificatie en habitatbeschrijvingen die we op basis van het materiaal in de eerste ronde hadden gemaakt (Turin et al. 1991), aanzienlijk te verbeteren en te verfijnen. Afgelopen voorjaar werd voorgenomen dat de loopkeverstichting in samenwerking met EIS een grondige herziening van het loopkeverbestand zal uitvoeren. Het accent zal daarbij liggen op de onderzoeken met vangpotten, maar we zullen ook trachten zoveel mogelijk nieuwe gepubliceerde en ongepubliceerde gegevens uit collecties, handvangsten en inventarisaties mee te nemen, voor zover er garanties zijn voor de betrouwbaarheid van de determinaties. We denken hierbij echter vooral aan het opnemen van digitaal beschikbare gegevens (Orde, Klasse, Excel). Collecties bezoeken en etiketten overschrijven zal nauwe lijks nog haalbaar zijn. We zullen trachten het grootste deel van dit werk in 2014 gerealiseerd te hebben. De situatie met twee coördinatoren voor de loopkeverwerkgroep (Hans Turin en Jan Muilwijk) bleek in de praktijk niet zo effectief en daarom is onlangs in overleg met EIS besloten dat onder getekende voorlopig weer als enige coördinator zal functio neren. We vragen daarom vriendelijk of u nieuwe gegevens over de faunistiek van loopkevers ter beschikking wilt stellen aan de loopkeverdatabank van de loopkeverstichting en EIS. Het is niet in het algemeen aan te geven tot welke datum gegevens zijn opgenomen ten behoeve van de atlas van 2000, maar in het geval van gegevens uit vangpotten is dit snel per leverancier na te kijken. Ook denken wij dat lang niet alle onderzoeken bij ons bekend zijn, vooral niet die zijn uitgevoerd tussen 2004 en nu. Wellicht zijn er ook bemonsteringen die heel recent zijn gestart of in de planning zitten. In de volgende nieuwsbrief zullen we ingaan op details van dit project en op eventuele vragen die ons gesteld worden naar aanleiding van deze plannen. Als u gegevens wilt bijdragen aan de nieuwe loopkeverdatabase, of vragen hierover heeft, kunt u contact opnemen met de coördinator. Literatuur Muilwijk, J. & R. Felix Wijzigingen in de naamlijst van de Nederlandse loopkevers en enkele opmerkingen over recent gepubliceerde verspreidingsgegevens. Entomologische Berichten 64: Muilwijk, J. & R. Felix Aanvullingen en errata op de naamlijst van de Nederlandse loopkevers. Entomologische Berichten 65: 182. Turin, H De Nederlandse Loopkevers, Verspreiding en Oecologie (Coleoptera: Carabidae). Nederlandse Fauna 3. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, KNNV Uitgeverij & EIS-Nederland, Leiden, 666 pp. Turin, H., K. Alders, P.J. den Boer, S. van Essen, Th. Heijerman, W. Laane & E. Penterman Ecological characterisation of carabid species (Coleoptera, Carabidae) in the Netherlands from thirty years of pitfall sampling. Tijdschrift voor Entomologie 134: Vorst, O (Ed.) Catalogus van de Nederlandse kevers. Monografieën van de Nederlandse Entomologische Vereniging No. 11: 317 p. Met cd-rom Excursie van de hooiwagenwerkgroep in Papendrecht; Jan van Duinen, Johan Bink en Arp Kruithof op een vindplaats van Leiobunum sp. A en Opilio canestrinii (foto Jinze Noordijk). Hooiwagens (Opiliones) In 2012 heeft ondergetekende het coördinatorschap van de hooiwagenwerkgroep overgenomen. De vorige coördinator, Hay Wijnhoven, heeft flinke prestaties geleverd voor de opilio nologie in Nederland. Hij vond meerdere nieuwe soorten voor ons land, zette de hooiwagenwerkgroep op poten en begon de nieuws brief Opilionieuws. Daarnaast maakte hij een uitstekende determineersleutel, waardoor hooiwagens opeens door veel men sen op naam gebracht konden worden. Hay richt zich steeds meer op de biologie van afzonderlijke soorten en op soorten van het Iberisch Schiereiland/Noord-Afrika, waar nog veel nieuws is te ontdekken. Het faunistische werk in Nederland kwam hierdoor in de knel, en vandaar de wisseling van de wacht. Het afgelopen jaar was zeer succesvol. Eén van mijn eerste doelen was om een aantal zeer actieve hooiwagenwaarnemers te vragen lid te worden van de werkgroep. Dat had succes: afgelopen jaar is de werkgroep gegroeid van vijf naar tien leden! Op deze manier is de stimulans om records te verzamelen en door te geven vergroot. Het streven is om vanaf nu in elk geval twee werkgroepexcursies per jaar te organiseren; één naar een soortenrijk gebied en één naar een wit gebied. Het aantal waarnemingen is in 2012 ook vrij groot geweest. In Zuid-Limburg hebben vele potvalseries ingestaan, er zijn veel excursies geweest naar op één na alle provincies en er werden veel losse waarnemingen ingeleverd. Het overzicht is nog niet compleet, maar naar schatting gaat het dit jaar om ruim 1500 records (exclusief de gegevens van Waarneming.nl die op termijn ook ingevoerd zullen worden). Een belangrijk resultaat van al het inventariseerwerk is dat van alle in Nederland voorkomende exemplaren konden worden ingeleverd voor het DNA-barcodingproject van Naturalis. Onder de waarnemingen waren mooie verrassingen, waaronder twee nieuwe soorten voor ons land. Daarnaast werden twee populaties ontdekt van Opilio parietinus, een soort die in 2006 voor het laatst was gezien. Over alle projecten, de vele excursies en de bijzondere vondsten is in 2012 weer gerapporteerd in Opilionieuws (in Nieuwsbrief Spined), en er staat een hele reeks artikelen op stapel. Jinze Noordijk Hans Turin

5 Werkgroepen 5 EIS-nieuws Bestuurszaken Op 1 september 2012 heeft Geert de Snoo afscheid genomen als bestuurvoorzitter van de stichting EIS. Geert heeft ruim zes jaar als voorzitter gefungeerd en heeft zich ingezet voor vele belangrijke za ken, zoals het jubileum in 2008, het meerjarenplan en het bijenboek. Zijn aftreden bij EIS valt gelijk met een verandering van baan. Geert is nu decaan van de Faculteit der Wis kunde en Natuurweten schap pen van de Universiteit Leiden en heeft het directeurschap van het Cen trum voor Milieuwetenschap pen neer gelegd. Als opvolger van Geert de Snoo is Bart van Tooren aangetreden. Velen zullen hem kennen van zijn werk bij Natuurmonumenten en De Levende Natuur. In een volgende nieuwsbrief zal hij zichzelf wat uitgebreider introduceren. Roy Kleukers Boek De Nederlandse bijen Wanneer deze nieuwsbrief verschijnt is de presentatie van het bijenboek achter de rug (13 december). Het belooft een feestelijke bijeenkomst te worden, want alle betrokkenen zijn blij dat het eindelijk gelukt is om dit jarenlange project succesvol af te sluiten. Het resultaat mag er zijn: 544 pagina s vol met informatie over alle 358 Nederlandse soorten, voorzien van tal rijke foto s en ingeleid door uitgebreide algemene hoofdstukken over alle zaken die bijen zo interessant maken. Overigens is na tien delen Nederlandse Fauna de titel van de boekenserie nu veranderd in Natuur van Nederland. De uitgever voorziet nieuwe delen in de serie over organismen buiten het dierenrijk, dus deze nieuwe titel zal de toekomstige lading beter dekken. De inhoudsopgave is als volgt: 1 Inleiding 2 Bijenstudies in Nederland: een historisch overzicht 3 Het bijenleven 4 Bijen en bloemen 5 Sociaal gedrag bij bijen 6 De honingbij 7 Parasitaire bijen 8 Relaties met andere insecten 9 Zeven landschapstypen: hun biotopen en hun bijen 10 Databestand Nederlandse bijen 11 Veranderingen in de Nederlandse bijenfauna 12 Bescherming en beheer 13 Bijen en de mens 14 Bijen onderzoeken 15 Bouw en functie van het bijenlichaam 16 Bijen determineren 17 Diversiteit, verwantschappen en naamlijst 18 Soortbesprekingen Er heeft een groot aantal mensen aan dit boek bijgedragen. Op de kaft staan 12 hoofdauteurs vermeld, die het leeuwendeel van de tekst hebben verzorgd en ook als redactie hebben gefungeerd: Theo Peeters, Hans Nieuwenhuijsen, Jan Smit, Frank van der Meer, Ivo Raemakers, Wijnand Heitmans, Kees van Achterberg, Manja Kwak, Anne Jan Loonstra, Jeroen de Rond, Mervyn Roos en Menno Reemer. Daarnaast hebben nog tien auteurs kleinere tekstbijdragen geleverd en hebben tientallen personen meegewerkt als fotograaf, illustrator, adviseur, eindredacteur of vormgever. En natuurlijk had dit boek niet kunnen verschijnen zonder de inzet van honderden waarnemers en verzamelaars die hun bijengegevens beschikbaar hebben gesteld. Wat EIS en de auteurs betreft betekent de publicatie van dit boek, die samenvalt met de afsluiting van het Jaar van de Bij, zeker geen einde van de aandacht voor bijen. Eerder moet het verschijnen van het boek juist een stimulans zijn om bijen meer dan ooit in natuurbeleid, -beheer en onderzoek te betrekken. Gelukkig zijn de signalen wat dit betreft hoopvol. Landelijke en provinciale overheden, evenals natuurbeschermingsorganisaties, tonen een groeiende belangstelling voor deze insecten. EIS zal dan ook zeker zijn best blijven doen om het databestand actueel te houden en Nederlandse bijenliefhebbers hulp te bieden bij onderzoek naar en publicaties over faunistiek en ecologie van de Nederlandse bijen. Menno Reemer

6 6 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 56 (2012) 1000-soortendag 2013 Deelnemers aan de 1000-soortendag op de Meinweg (foto Roy Kleukers). Verslag 1000-soortendag 2012 Op zaterdag 9 juni vond in de Meinweg de jaarlijkse 1000-soortendag plaats. Dit keer werkte EIS samen met het Natuurhistorisch Genootschap Limburg, waarneming.nl en Staatsbosbeheer. Onder winderige maar over het algemeen droge omstandigheden werd een twintigtal goed bezochte excursies gehouden. Staatsbosbeheer had alles tot in de puntjes geregeld, vanaf de ontvangst met koffie en vlaai s ochtends bij het bezoekerscentrum tot en met de afsluitende barbecue bij het weekendverblijf van het Natuurhistorisch Genootschap Limburg. Ook ontvingen alle deelnemers een attentie in de vorm van een boek van Ton Lenders. Aan het eind van het jaar is de balans opgemaakt. In totaal namen circa 150 personen deel aan de excursies op 9 juni en de diverse inventarisaties op andere tijdstippen in het jaar. Er werden 2918 soorten aangetroffen, een nog niet eerder gehaald aantal in de geschiedenis van de 1000-soortendag. In tegenstelling tot voorgaande edities was er geen sprake van enige strijd om de soortenrijkste groep. De kevers waren met 728 soorten veruit de grootste en blijken na samenvoeging met de resultaten van inventarisaties uit eerdere jaren als groep alleen de 1000 soorten te kunnen halen in de Meinweg. Maar ook de vlinder(aar)s waren weer zeer goed vertegenwoordigd. Tijdens vele dag- maar vooral nachtexcursies werden in 2012 bijna 400 soorten aangetroffen. Berend Aukema kwam solo tot een indrukwekkende lijst van 224 soorten wantsen. Verder leidden de inventarisaties tot diverse andere ontdekkingen. Daaronder drie nieuwe soorten voor de Nederlandse fauna (een korstmos, een cicade en een kever). Op de laatste rustplaats van een oorspronkelijk voor keveronderzoek neergelegd wild zwijn werd op 1 oktober de bedreigde en zeer zeldzame paddenstoel, de dwergvaalhoed, aangetroffen. Ook kon worden vastgesteld dat Nationaal Park De Meinweg het soortenrijkste hooiwagengebied van Nederland is. Komend jaar zullen verschillende artikelen over het Meinwegproject verschijnen in een special van het Natuurhistorisch Maandblad en zullen we op zaterdag 8 juni wederom de omgeving van Roermond bezoeken voor een grondige inventarisatie van het Roerdal tijdens de 1000-soortendag In 2013 organiseert EIS in samenwerking met het Natuurhistorisch Genootschap Limburg (NHGL), Staatsbosbeheer, Limburgs Landschap en waarneming.nl wederom de 1000-soortendag. Deze zal plaats vinden op zaterdag 8 juni in het Roerdal. Noteer dit vast in je agenda! Hoofddoel van deze dag is om het langgerekte Roerdal grondig te inventariseren en zoveel mogelijk soorten dieren en planten waar te nemen. Een belangrijk nevendoel is om een ecologisch verband te leggen tussen het Roerdal en het Meinweggebied om daarmee aan te tonen dat deze twee Natura 2000-gebieden onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. Daarnaast hopen we natuurlijk ook dat het zoals elk jaar een leuke en gezellige dag wordt waarop medewerkers van de diverse organisaties elkaar kunnen ontmoeten. De dag wordt traditioneel afgesloten met een BBQ, zoals gebruikelijk aangeboden door Staatsbosbeheer. De organisatie van het weekend wordt mogelijk gemaakt in het kader van het project Natuurkwaliteitsimpuls Nationaal Park De Meinweg, dat berust op een samenwerking tussen het Nationaal Park en de Provincie Limburg. Het Roerdal Het weekend vindt plaats in het Roerdal, een van de minst versnipperde beekdalen van Nederland. Het Roerdal ligt ten oosten van Roermond tot aan de Duitse grens tussen de plaatsen Melick, Herkenbosch, Sint-Odiliënberg en Vlodrop. Het Roerdal kent grotendeels een agrarische bestemming, maar de meanderende waterloop zelf oogt nog heel natuurlijk. Er zijn snel en langzaam stromende trajecten, ondiepe en diepe plekken en een grote diversiteit in bodemsubstraat. De oevers bestaan vaak uit steile, afkalvende leemwanden waarin oeverzwaluw en ijsvogel broeden. Dit is ook ideaal voor allerlei solitaire bijen. Ook liggen er allerlei grotere en kleinere afgesneden meanders, waarvan de Turfkoelen en Landgoed Hoosden de grootste zijn. De meanders herbergen een grote rijkdom aan planten en dieren. Door de natuurlijke staat van het landschap wordt het Roerdal mogelijk een van de eerste plekken in Limburg waar de otter wordt geherintroduceerd. Bevers zitten er al volop. Het Roerdal is een eldorado voor vissen en libellen. Nergens anders in Ne- Ed Colijn

7 EIS-nieuws 7 derland komen van deze soortgroepen in één gebied zoveel soorten voor. Een van de meest bijzondere soorten is de grote modderkruiper. Uit de libellenwereld zijn er jaarlijks waarnemingen van onder meer gaffellibel, beek- en rivierrombout en onregelmatig ook van de kleine tanglibel. Tijdens het weekend zal de aandacht uitgaan naar de rivier zelf, maar ook naar de belangrijkste rivierbegeleidende natuurgebieden, zoals daar zijn het Koebroek, het Herkenboscher broek (met Turfkoelen), het Flinke Ven, het Hammerbroek (met Muytert), mogelijk het Landgoed Frymersum en Landgoed De Triest, het Landgoed Hoosden en de Linnerheide. Vanuit het Nationaal Park De Meinweg worden gegevens over onbekende groepen erg op prijs gesteld. We willen aan het eind van 2013 weer een overzichtsartikel en enige artikelen over specifieke groepen maken. Overnachting en vergunning Voor deelnemers die zouden willen overnachten hebben we een onderkomen gevonden in de kampeerboerderij de Holsterhof te Roermond ( We verblijven daar samen met de leden van het Natuurhistorisch Genootschap. Er is slechts plaats voor overnachting voor 20 personen van het Natuurhistorisch Genootschap en 20 personen van EIS, dus wie het eerst komt, wie het eerst maalt. Voor wie in 2013 buiten de 1000-soortendag om de Meinweg in wil, bestaat de mogelijkheid een vergunning aan te vragen. De gegevens die daarvoor nodig zijn: naam, adres, telefoonnummer, organisatie, welke soort groep(en) Na ontvangst van deze gegevens zal de ontheffing je in tweevoud worden toegestuurd. Daarvan dient één exemplaar na ondertekening teruggestuurd te worden naar NP de Meinweg. Opgave voor zowel overnachting als vergunning bij Ed Colijn. Begin volgend jaar volgt uitgebreidere informatie via de EISwebsite en de digitale nieuwsbrief Tentakel. Ed Colijn EIS-Nederland Ed.Colijn@naturalis.nl Olaf Op den Kamp Natuurhistorisch Genootschap in Limburg kantoor@nhgl.nl o.opdenkamp@nhgl.nl Verdeling van de deelnemers aan het bijentelweekend over het land. Het Jaar van de Bij is succesvol verlopen, met veel activiteiten, zowel landelijk als regionaal. Bijen waren ook veel in het nieuws. Zo is het jaar geopend bij Vroege Vogels op 1 januari en zal het worden afgesloten in de uitzending van 30 december. Bijen zijn goed onder de aandacht gebracht en hopelijk hebben de bijen er zelf ook wat aan. Een van de aanleidingen voor het themajaar was het terugdringen van het gebruik van bestrijdingsmiddelen (met name neonicotinoiden) door particulieren en agrariërs. Daar is helaas nog weinig bereikt. Hopelijk is hiervoor in het Jaar van de Bij wel de basis gelegd en zal in de komende jaren wel voortgang geboekt worden. EIS was, naast het bijenboek, vooral betrokken bij de zoekkaart, het bijentelweekend op 12 en 13 mei en de inspiratiemiddag van 25 oktober in het provinciehuis in Den Haag. De samenwerking met de partners is goed bevallen en we willen de samenwerking graag de komende jaren voortzetten. Roy Kleukers VOFF-dag 2012 Op 24 november vond de VOFF-dag plaats in Nijmegen, als onderdeel van de jaarlijkse SOVONdag. In totaal waren er ruim 2000 deelnemers en ook het VOFF-zaal, met als thema exoten was goed gevuld. Elke lezing trok minstens 100 toehoorders. Vanuit EIS was er een presentatie over exoten in het Nederlands Soortenregister, samen met Naturalis. Roy Kleukers Ton Lenders Nationaal Park De Meinweg Jaar van de Bij Bijpraten tijdens de VOFF-dag (foto Karen Bosma).

8 8 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 56 (2012) Nederlandse Faunistische Mededelingen Nummer 38 is goed gevuld, met een grote diversiteit aan vooral kleine artikelen. Het is goed om te zien dat relatief onbekende groepen als Diptera en mijten veel aandacht krijgen. 1-8 J. Smit, J.T. Smit, R.P. Vos & V. Middelman Struikelen over Stylops op de Stompert (Strepsiptera: Stylopidae) 9-16 H. Turin, Th. Heijerman, J. Noordijk, J. Trautner Het recente voorkomen van de loopkever Harpalus signaticornis in Nederland (Coleoptera: Carabidae) J. Noordijk, M. Lammers &Th. Heijerman De strooiselbewonende hooiwagens van stuwwalbossen (Opiliones) B. Aukema, D.J. Hermes, P.-p. Chen & N. Nieser Wantsen van de Nederlandse waddeneilanden IV (Hemiptera: Heteroptera) J.T. Kuper & H.K.M. Moller Pillot Metriocnemus carmencitabertarum, een nieuwe dansmug voor Nederland (Diptera: Chironomidae) E. de Bree & J.T. Smit Zodion kroeberi, een nieuwe blaaskopvlieg voor Nederland (Diptera: Conopidae) E. de Bree De stekeldrager Abrachyglossum capitatum, een nieuwe blaaskopvlieg voor de Nederlandse fauna (Diptera: Conopidae) J.T. Smit & B. Hamers De slakkendodende vlieg Pherbellia annulipes nieuw voor Nederland (Diptera: Sciomyzidae) Het sparrengitje Cheilosia morio nieuw voor Nederland (Diptera: Syrphidae) G.W.A. Pennards Het klitgitje Cheilosia vulpina nieuw voor Nederland (Diptera: Syrphidae) J.T. Smit, E. de Bree & L. van der Leij Th. Zeegers Derde aanvulling op de naamlijst van Nederlandse sluipvliegen (Diptera: Tachinidae) H. Siepel, W.J. Dimmers, N.A.C. Smits & G. Vierbergen New mossmites from the Netherlands (Acari: Oribatida) H. Smit, H. Boonstra, O.W.M. Duijts, B. van Maanen & R. Wiggers Meer dan 250 soorten watermijten in Nederland (Acari: Hydrachnidia, Halacaridae)! H. Smit & B. van Maanen Een update van de naamlijst van de Nederlandse watermijten (Acari: Hydrachnidia) In de serie Entomologische Tabellen, subserie van Nederlandse Faunistische Mededelingen, is in 2012 helaas geen deel verschenen. Het nummer over de springstaartgenera is wel bijna klaar en zal begin 2013 verschijnen. Verder staan er delen over goudhaantjes, loopkevers en schietmotten op stapel. Roy Kleukers Nederlands Soortenregister De bezoeker van heeft er misschien niet zoveel van gemerkt, maar achter de schermen is er veel gebeurd. Met name de beheermogelijkheden voor de naamlijsten en stamboom zijn sterk verbeterd en momenteel worden allerlei groepen bijgewerkt. Uiteraard gingen reguliere zaken als het toevoegen van nieuwtjes en foto s gewoon door. Inmiddels zijn bijna 7000 soorten van minstens één foto voorzien. Een andere belangrijke ontwikkeling is het toevoegen van informatie uit de serie Nederland se Fauna en andere standaardwerken, zoals de Oecologische Flora. Hiermee komt deze kennis voor een veel breder publiek beschikbaar. Voor volgend jaar willen we vooral onderzoeken hoe we de soortinformatie up-to-date kunnen houden. Daarnaast willen we natuurliefhebbers beter gaan helpen met digitale determinatiesleutels voor allerlei groepen. In 2012 is gestart met het toevoegen van informatie uit de Oecologische Flora. Roy Kleukers Dierenzoeker wint Natuurprijs 2012 De Dierenzoeker ( heeft de Nationale Groenfonds Natuurprijs 2012 gewonnen. De website is ontwikkeld door Het Klokhuis, Naturalis en EIS-Nederland. Volgens de jury was het een overduidelijke winnaar onder de tien genomineerde projecten. Het is een laagdrempelig en handig instrument dat aansluit bij de nieuwe manier van informatieverwerving van kinderen en volwassenen aldus de jury. Een mooie opsteker dus. Bovendien biedt het bijbehorende prijzengeld van euro tevens een uitgelezen kans deze mobiele website om te zetten naar een echte app voor smartphones. Op die manier kan hij ook gebruikt worden zonder internetverbinding.

9 EIS-nieuws 9 het uitprepareren van een vrouwtje zandbijwaaiertje uit het achterlijf van dezelfde zandbij. Dit zandbijwaaiertje bleek nog een verrassing in petto te hebben. Een vergelijking van exemplaren uit verschillende populaties en uit verschillende gastheren onthulde een soortcomplex in plaats van slechts één soort. Ook op andere plekken in Europa is dit vastgesteld. Intrigerend genoeg blijkt een correlatie van één-op-één met een enkele gastheer niet op te gaan. Hoe de soorten wel gecorreleerd zijn zal vervolgonderzoek moeten uitwijzen. Dit is ook de manier waarop we komend seizoen verder willen met het project: meer gericht op soortcomplexen in de hoop dat de barcodes een extra handvat bieden bij het ontrafelen van de problemen. John Smit De Dierenzoeker is ontwikkeld om dieren in en om het huis eenvoudig op naam te brengen. Het innovatieve is de zogenaamde multifacetdeterminatie. Dat wil zeggen dat de gebruiker zelf de kenmerken kan kiezen om het dier op naam te brengen, i.p.v. de standaardroute van een tabel af te leggen. De doelgroep is kinderen van 7 tot 12 jaar, maar het programma is ook prima te gebruiken door volwassenen. Met fantastische, speciaal gemaakte tekeningen, informatie over de herkenning, vindplaatsen en aanvullende foto s per soort is het een mooi en gebruikersvriendelijke determinatietool. Met de omzetting naar een app zijn de toepassingsmogelijkheden eindeloos en kunnen aanvullende groepen toegevoegd worden, zodat straks alle bosvogels of alle hooiwagens gedetermineerd kunnen worden. Hopelijk is deze prijs een stimulans meer van dit soort initiatieven te ontplooien. John Smit & Jinze Noordijk DNA-barcoding Naturalis voert momenteel een DNA-barcodingproject uit van Nederlandse planten en dieren. EIS verzorgt daarbij, in samenwerking met een flink aantal specialisten, een deel van de ongewervelden. Inmiddels zijn we anderhalf jaar bezig en in die tijd is er veel materiaal verzameld, heel veel materiaal. De teller staat op 6075 monsters, waarmee het doel om 6000 individuen te verzamelen inmiddels gehaald is. Dit is meteen maar bijgesteld naar boven omdat het aantal soorten nog wat achterblijft, met nu zo n 1599, van de beoogde Let wel, hier zit nog een en ander bij dat nog niet gedetermineerd is, ook ligt er nog materiaal dat nog verwerkt moet worden, dus het daadwerkelijke aantal soorten zal hoger liggen. Onderstaand overzicht van de meest verzamelde families ziet er niet verrassend anders uit dan het vorige. Dat is allemaal leuk al die getallen, maar uiteindelijk willen we natuurlijk meer dan alleen het genereren van de DNA-barcodes. Het echte moleculaire werk laat voor een groot deel van het materiaal nog op zich wachten, maar van enkele groepen is het al wel gedeeltelijk uitgevoerd en dat leverde al leuke en soms verrassende resultaten op. Zo is bijvoorbeeld bevestigd dat de aanvankelijke melding van twee moeilijk van elkaar te onderscheiden exotische mieren klopt en het inderdaad om twee verschillende soorten gaat. Ook kon een bij toeval aangetroffen larve van een blaaskopvlieg in het achterlijf van een zandbij aan de hand van zijn DNA-barcode gedetermineerd worden door deze te vergelijken met reeds bestaande barcodes genomen van volwassen dieren. Deze larve werd toevallig aangetroffen bij Top 10 meest verzamelde families Orde familie Aantal soorten Aantal samples Diptera Syrphidae Hymenoptera Apidae Hymenoptera Formicidae Diptera Tephritidae Orthoptera Acrididae Trombidiformes Arrenuridae Diptera Tachinidae Trombidiformes Pionidae Hymenoptera Crabronidae Diptera Asilidae Strabrechtse Heide insectenreservaat De Uyttenboogaart-Eliasen Stichting (UES) viert dit jaar haar 75-jarig bestaan en één van de jubileumactiviteiten was de opening van de Strabrechtse Heide als insectenreservaat. Dit is een gezamenlijk initiatief met Staatsbosbeheer. Met de status insectenreservaat wordt het belang van dit gebied voor de kleine fauna benadrukt en kan het als voorbeeld dienen voor het beheer van andere terreinen. De UES financiert de herinrichting van de insectentuin, de aanleg van een QR-wandelroute en het plaatsen van een aantal informatiepanelen om bezoekers uitleg te geven over de aanwezige soorten en het op insecten gerichte beheer. Bovendien zal de UES gedurende een periode van tien jaar het onderhoud van deze voorzieningen voor haar rekening nemen. Ter gelegenheid van de opening van het reservaat werd een hou- Matty Berg (voorzitter NEV) en Harry Boeschoten (Staatsbosbeheer) onthullen een houten insectenbeeld op de Strabrechtse Heide (foto Jinze Noordijk).

10 10 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 56 (2012) ten beeld van een aantal insectenfiguren onthuld in de insectentuin bij de ingang van de Strabrechtse Heide. De onthulling werd gedaan door regiodirecteur van Staatsbosbeheer Harry Boeschoten en de voorzitter van de UES Matty Berg en vond plaats op de jaarlijkse Strabrechtse Heidedag. Deze dag stond in het teken van insecten en er waren vele activiteiten over dit onderwerp. EIS was ook aanwezig met een stand en zo konden wij de bezoekers vertellen over ons werk en enkele boekwerken verkopen. Jinze Noordijk Natuuratlas Zaanstad Op 21 oktober werd de Natuuratlas Zaanstad gepresenteerd. Deze gemeente is met inwoners de 15e grootste stad in Nederland. Naast dit grote aantal inwoners herbergt de gemeente ook veel natuur; zelfs 30% van het totale grondgebied is onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS), waar onder een deel ook onder Natura 2000 valt. Het was dus belangrijk om de natuurwaarden in kaart te brengen. De Natuuratlas brengt alle groengebieden en wateren in kaart, met natuurlijk veel aandacht voor waardevolle en bijzondere natuur. De waterkwaliteit, bodemtypen en ontwikkelingen van de laatste 30 jaar worden uitgebreid behandeld. Daarnaast wordt een overzicht gegeven van alle soorten die in ooit in de gemeente zijn gezien. Bij de goed bestudeerde groepen worden stippenkaarten per soort gegeven. Voor EIS relevante hoofdstukken zijn die over aquatische macrofauna, dagvlinders, nachtvlinders, libellen, sprinkhanen, kevers, bodemdieren en weekdieren. Vervolgens is er nog een bijgeleverde CD met daarin een hoofdstuk over de waargenomen spinnen en hooiwagens en soortenlijsten van aquatische macrofauna, bodemfauna, zweefvliegen, wapenvliegen, wantsen, nachtvlinders, kevers, mollusken en overige ongewervelden. Ondergetekenden verzorgden, deels als EISproject, enkele hoofdstukken en lijsten (zie literatuurlijst in deze nieuwsbrief). De conclusie is dat er in Zaanstad 4850 soorten zijn gevonden! Het dikke boek met harde kaft en groot formaat is bijzonder aantrekkelijk door vele kaarten, mooie plaatjes van soorten en prachtige vliegerfoto s van het waterrijke en open landschap van Zaanstad. en Waren Autoriteit (NVWA) heeft als een van haar taken het signaleren van veranderingen in het voorkomen van (potentieel) invasieve exoten. Voor het tijdig signaleren van invasieve exoten vormen de vrijwillige natuurwaarnemers een cruciale schakel. Het is zaak de aandacht voor exoten te behouden, het belang van het doorgeven van waarnemingen te blijven beklemtonen en voldoende terugkoppeling te blijven geven. Hiervoor zijn door alle VOFF-leden weer nieuwe acties ondernomen, op basis van een door TIE opgestelde lijst van prioritaire soorten. EIS heeft in het kader van dit project voor zeven soorten informatie toegevoegd in de exotenmodule van het Soortenregister ( Het gaat om de rivierkreeften Orconectes immunis, O. virilis en Procambarus acutus, zwarte weduwe Lactrodectus mactans, Aziatische hoornaar Vespa velutina, Argentijnse mier Linepithema humile en spookdraaigatje Tapinoma melanocephalum. Er is informatie over herkenning, voorkomen en schadelijkheid bijeengebracht, en de signalering en melding van de soorten is zo vergemakkelijkt. Daarnaast is er een nieuwe digitale nieuwsbrief opgericht: Kijk op exoten. Hiervan zijn inmiddels twee delen verschenen. De nieuwsbrieven kunnen op de EIS-website gelezen worden (onder actueel ). Volgend jaar zal het projectteam ook een themanummer van het KNNV-tijdschrift Natura vullen met bijdrages over invasieve exoten. Jinze Noordijk Zoölogisch veldpracticum Pyreneeën Afgelopen jaar is EIS voor de tweede keer gevraagd om een begeleider te leveren voor een zoölogisch veldpracticum in de Pyreneeën. Deze cursus wordt door de Leerstoelgroep Biosystematiek van de Wageningen Universiteit verzorgd. Ruim zestig studenten gingen mee en er waren tien practicumdagen, waarvan vijf over planten en vijf over dieren. Tijdens een flink deel van elke faunacursusdag werd in het veld gezocht naar insecten (en andere dieren) en was er veel aandacht voor vangstmethoden, leefwijze, gedrag en uiterlijk. Hierna moesten de gevangen insecten tot op familieniveau gedetermineerd worden en netjes in een overzichtscollectie geplaatst worden. Aan de hand van de collectiedozen ontstond een overzicht van de veel voorkomende families in het gebied. Tijdens het examen moesten de studenten van een serie insecten de familienaam noteren en waren er theorievragen over verwantschappen en biologie van de gevonden groepen. Jinze Noordijk Insectenpracticum in de Pyreneeën (foto Theodoor Heijerman). Bron: Van t Veer, R., T. Kisjes & N. Sminia Natuuratlas Zaanstad. Stichting Uitgeverij Noord-Holland. 320 pp. ISBN ,95 Jinze Noordijk & Matty Berg Signaleringsproject Exoten Het Team Invasieve Exoten (TIE) van de Nederlandse Voedsel

11 Publicaties 11 Publicaties Door Ed Colijn [EC], Vincent Kalkman [VK], Roy Kleukers [RK], Jinze Noordijk [JN] en Peter Koomen [PK]. Publicaties EIS-Nederland Heijerman, Th., J. Noordijk & J.T. Smit Zoektocht in Zuid-Nederlandse dennenbossen naar Monochamus en andere xylobionte kevers. EIS , EIS-Nederland, Leiden. pdf. Kalkman, V.J., B. Koese & J.T. Smit Overige insectengroepen in het NEM, voorstel voor plan van aanpak. Rapport EIS , EIS-Nederland, Leiden. Koese, B., J.T. Smit, D. Tempelman & V.J. Kalkman Urgent bedreigde typische ongewervelden in het NEM in Rapport EIS , EIS-Nederland, Leiden. Koese_etal_2011.pdf. Overige publicaties Nederland Reemer, M. & D. Kleijn Wilde bestuivers in appel- en perenboomgaarden in de Betuwe in 2010 en Rapport EIS , EIS-Nederland, Leiden. Termaat, T. & V. Kalkman Basisrapport Rode Lijst Libellen 2011 volgens de Nederlandse en IUCN-criteria. Brachytron 14: Adams, J. & P. Vossen Bijzondere dagvlinders in Limburg in Natuurhistorisch Maandblad 101: Anonymous Leuke waarnemingen HymenoVaria 4: Aukema, B Checklist wantsen van Zaanstad (Insecta: Heteroptera). In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad, CD-ROM-Bijlage 11d. Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Aukema, B., P.-p. Chen, J.G.M. Cuppen, G. van Ee, R.P. Jansen & N. Nieser Heteroptera - wantsen. In: J.G.M. Cuppen (red.). Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: Belgers, J.D.M De zuidelijke halmboktor Calamobius filum (Coleoptera: Cerambycidae) nu ook in Nederland aangetroffen. Entomologische Berichten 72: Belgers, J.D.M. & A.P.J.A. Teunissen Zonder de gewone sachembij, Anthophora plumipes (Hymenoptera, Apidae), geen Sitaris muralis (Coleoptera, Meloidae) in Nederland. Entomologische Berichten 72: Berg, M.P Isopoda - pissebedden, Diplopoda - miljoenpoten, Chilopoda - duizendpoten en Collembola - springstaarten. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: Berg, M.P Kleine bodemdieren. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad. Stichting Uitgeverij Noord-Holland: Berg, M.P Checklist bodemfauna (Myriapoda, Isopoda, Collembola, Archaeognatha) van Zaanstad. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad, CD-ROM-Bijlage 9. Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Beuk, P.L.Th Vuilvliegen in de tuin van het Natuurhistorisch Museum Maastricht. Natuurhistorisch Maandblad 101: 122. Beuk, P.L.Th., A.P. Noordam & E. Houtappel De eerste Limburgse waarneming van de Valse wolfspin. Natuurhistorisch Maandblad 101: Biesmeijer, J.C Oorzaken van de achteruitgang van wilde bijen in Noordwest-Europa. Entomologische Berichten 72: Bijtel, H. van den & A. Aptroot Kleurdimorfisme bij mannelijke pluimvoetbijen, Dasypoda hirtipes (Hymenoptera: Melittidae s.l.). Entomologische Berichten 72: Blacquière, T Bijensterfte als gevolg van ongediertebestrijding? Dierplagen Informatie 15 (2): 5-7. Boer, P Trichoptera - schietmotten. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: 160. Boer, P Hymenoptera Parasitica - sluipwespen. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: 171. Boer, P Pseudoscorpiones - pseudoschorpioenen. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: 173. Boer, P Opiliones - hooiwagens. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: 173. Boer, P Schapenbegrazing in Bergen (NH) funest voor bosmieren. Forum Formicidarum 11: 4-5. Boer, P De rode lijsten van Vlaanderen, Nederland en Nordrhein-Westfalen. Forum Formicidarum 12: 3-7. Boer, P., P.-p. Chen, N. Nieser, B. Vierbergen & J. Smits 2012.

12 12 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 54 (2011) Hymenoptera Aculeata - mieren. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: Boer, P. & G. Vierbergen Blattodea - kakkerlakken. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: 156. Boer, P. & G. Vierbergen Neuroptera - gaasvliegen. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: 160. Boesveld, A Terug van weggeweest? Herontdekking van de cylindrische korfslak en de nauwe korfslak bij Millingen. Zoekbeeld Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 2012: Bot, S Beekrombouten (Gomphus vulgatissimus) langs de Drentsche Aa in juni 2011 en Brachytron 15: Bouwmeester, J Zandloopkever. Duin 35: Breugel, P. van Nesthulp voor solitaire bijen en wespen. Entomologische Berichten 72: Brochard, C., D. Groenendijk, E. van der Ploeg & T Termaat Fotogids larvenhuidjes van libellen. KNNV Uitgeverij, Zeist. 320 p. ISBN ,95 euro. Libellen zijn in Nederland al deccenia lang een erg populaire diergroep en vooral vanaf de jaren 1990 is er sprake van een enorme toename van het aantal in libellen geïnteresseerde vrijwilligers. Nagenoeg alle aandacht gaat daarbij uit naar de volwassen stadia. Larven en exuviae (vervellingshuidjes) worden door de meeste waarnemers te lastig gevonden en meestal genegeerd. Het gebrek aan goede Nederlandstalige determinatieliteratuur is daar zeker debet aan. Met het verschijnen van deze zeer rijk geïllustreerde en zeer toegankelijk geschreven fotogids is daar een einde aan gekomen. Het boek behandelt tachtig soorten en is compleet voor de Britse Eilanden, de Benelux, Duitsland, Denemarken en Polen. Behalve een fraai opgemaakte en fijne tabel geeft het boek per soort twee pagina s met informatie over herkenning, gelijkende soorten en habitat, waarvan telkens een pagina wordt ingenomen door detailfoto s van kenmerken. Voor de tabel zijn oude kenmerken getest op basis van vaak grote series materiaal en zijn nieuwe kenmerken gezocht. De tekst is degelijk en goed maar wie het boek openslaat zal in eerste instantie de uitmuntende kwaliteit van de foto s opvallen. Alle afgebeelde dieren zijn minutieus schoongemaakt, geprepareerd en fraai afgebeeld. De kwaliteit van het boek wordt niet geëvenaard door andere Europese publicaties over larven of huidjes en het is dan ook goed dat een deel van de auteurs verder werkt aan een vergelijkbaar Engelstalig boek over de gehele Europese libellenfauna. [VK] Broek, J. van den, H. Eijsackers, N.M. van Straalen & M. Evenblij (red.) Biodiversiteit. Bio-Wetenschappen en Maatschappij 31, cahier 4. Stichting BWM, Den Haag. 86 pp. ISBN ,00 euro. In dit tijdschrift worden op toegankelijke en ruim geïllustreerde wijze allerlei aspecten van biodiversiteit behandeld: beschrijvingen van soortenrijkdom, natuurbescherming, het nut ervan en het beleid ervoor. EIS-Nederland schreef mee aan enkele hoofdstukken (zie elders in deze publicatielijst). De uitgave is, evenals alle andere verschenen cahiers, gratis als pdf te downloaden op media/pdf/biodiversiteit.pdf. [JN] Broek, P. van den, J. van Everdingen, F. Gassner & M. Evenblij (red.) Ziekte van Lyme: nasleep van een tekenbeet. Bio-Wetenschappen en Maatschappij 31, cahier 1. Stichting BWM, Den Haag. pdf/ziekte%20van%20lyme.pdf. Broek, R. van den Stekelige rariteitjes. De Vliegenmepper 2011 (2): Broek, R. van den De opmars van de roofvlieg Machimus arthriticus (Zeller, 1840) (Asilidae) in Nederland en België. De Vliegenmepper 2011 (2): Calf, O.W. & N.M. van Dam Bittersweet bugs: the Dutch insect community on the nightshade Solanum dulcamara. Entomologische Berichten 72: Chen, P.-p. & N. Nieser Homoptera - bladluizen, bladvlooien & cicaden. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: 160. Communicatiebureau de Lynx Natuurscheurkalender Uitge verij Landwerk, Wageningen. 14,95 euro. Elke dag een vers groen blaadje met een wonderlijk weetje, ideetje, rijmpje, raadsel, recept of tip voor een trip over de natuur in de Lage Landen. Enkele teksten zijn ontleend aan Natuur berichten, en zo zijn er ook enkele EIS-bijdragen in deze kalender te vinden. Bestellen kan op www. natuurscheurkalender.nl. [JN] Coolen, J.W.P., A. Gitten ber ger, N. Schrie ken & W. Leng keek Wrak ken-expe ditie Dog gers bank Zoek beeld Nieuwsbrief van Stich ting ANE MOON 2012: Cornelissen, A.C.M Bijen in en rond de stad; een literatuurstudie. Entomologische Berichten 72: Cramer, T. & P.S. van Wielink Natuurstudie in de Kaaistoep. Verslag e onderzoeksjaar. KNNV Tilburg, TWM & Natuurmuseum Brabant, Tilburg. Cuppen, J.G.M. (red.) Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: Cuppen, J.G.M., K. Gigenack & P. Boer Dermaptera - oorwormen. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: 156.

13 Publicaties 13 Cuppen, J.G.M., R. van t Veer & T. Kisjes Kevers. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad. Stichting Uitgeverij Noord-Holland: Cuppen, J.G.M., O. Vorst & T. Kisjes Checklist kevers van Zaanstad (Insecta: Coleoptera). In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad, CD- ROM-Bijlage 11c. Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Cuppen, J.G.M., O. Vorst, Th. Heijerman, F. van Nunen, R.P. Jan sen, M.B.P. Drost, G. van Ee & A. Threels Coleo ptera - kevers. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: Dijkstra, K.-D. & V.J. Kalkman Phylogeny, classification and taxonomy of European dragonflies and damselflies (Odonata): a review. Organisms, Diversity & Evolution 12: Driessen, F. & A. Gmelig Meyling MOO zeedierenlogboek. Zoekbeeld Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 2012: 18. Ee, G. van Chrysomela saliceti, een plaagoptreden in Flevoland. Sektie Everts Info 97: Ent, L.-J. van der Zweefjes rondom Rozendaal en Velp in De Vliegenmepper 2011 (2): Erkelens, J.A. van Phaonia cincta, een bijzondere vondst (Diptera, Muscidae). De Vliegenmepper 2011 (2): Erkelens, J.A. van Anthomyia plurinotata (Brullé, 1832) Diptera, Anthomyiidae in Zeeland. De Vliegenmepper 2011 (2): Erkelens, J.A. van De bloemvlieg Lasiomma seminitidum nieuw voor Nederland (Diptera, Anthomyiidae). Entomologische Berichten 72: Faasse, M.A. & A. Giangrande Description of Bispira polyomma n. sp. (Annelida: Sabellidae): a probable introduction to The Netherlands. Aquatic Invasions 7: Felix, R Waarnemingen aan de Duitse zandloopkever (Coleoptera: Carabidae: Cylindera germanica). Entomologische Berichten 72: Gassner, F. & B. Schoelitsz Teken in Nederland. Dierplagen Informatie 15 (3): Geraeds, R.P.G Waarnemingen van twee bijzondere boktorren in Zuid-Limburg. Natuurhistorisch Maandblad 101: Geraeds, R.P.G Larvaal habitat van de beekrombout (Gomphus vulgatissimus) in enkele Nederlands Limburgse beken. Brachytron 15: Geraeds, R.P.G. & T.O.V. Muusse De herontdekking van de mercuurwaterjuffer (Coenagrion mercuriale) in Limburg (NL). Brachytron 15: Gigenack, K Mecoptera - schorpioenvliegen. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: 160. Gittenberger, A. & M. Rensing Nieuwe exoten in de Waddenzee. De Levende Natuur 113: Gmelig Meyling, A Oproep: Let op appelslakken! Geef waarnemingen met spoed door. Zoekbeeld Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 2012: 2-3. Goudsmits, K Syrphidae - Bombilidae - Tephritidae. De Vliegenmepper 2011 (2): 20. Goudsmits, K Verslag van de studiedag Coelioxys en Megachile. HymenoVaria 4: 4. Haelewaters, D., J. Nuytinck & A. De Kesel Laboulbeniales (Fungi, Ascomycota) in Nederland: een introductie. Natuurhistorisch Maandblad 101: Haelewaters, D., P. van Wielink, J.W. van Zuijlen, A. Verbeken & A. De Kesel New records of Laboulbeniales (Fungi, Ascomycota) for The Netherlands. Entomologische Berichten 72: Hammers, M. & H. Van Gossum Helpende en misleidende signalen in vrouwelijke lichaamskleur bij het lantaarntje (Ischnura elegans). Brachytron 15: Heitmans, W.R.B. & A.J. Loonstra Anoetus alicola: bodyguard van de kleine bandgroefbij, Lasioglossum quadrinotatum, nieuw voor Nederland. Entomologische Berichten 72: Helsdingen, P.J. van Eindrapportage: Spin van het jaar 2011, de labyrintspin Agelena labyrinthica. Nieuwsbrief SPINED 31: 2-4. Helsdingen, P.J. van Welkom voor Macrothele calpeiana (Walckenaer, 1805) (Araneae, Hexathelidae). Nieuwsbrief SPINED 31: 5-6. Helsdingen, P.J. van Recente wijzigingen in nomenclatuur. Nieuwsbrief SPINED 31: 16. Helsdingen, P.J. van Nieuwe vindplaatsen voor twee aandachtssoorten (Araneae, Pisauridae, Segestriidae). Nieuwsbrief SPINED 31: 17. Helsdingen, P.J. van Beschikbaarheid van Nederlandse en Europese verspreidingsgegevens van spinnen. Nieuwsbrief SPINED 31: 18. Helsdingen, P.J. van & S. IJland Porrhomma microcavense Wunderlich, 1990 (Araneae, Linyphiidae) new for the Netherlands. Nieuwsbrief SPINED 31: Hengel, R. van & F. van Elven MWG-inventarisatieexcursie in Ommen op 1 juli Forum Formicidarum 12:

14 14 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 54 (2011) Hooiwagenwerkgroep van EIS-Nederland Opilionieuws 6. Nieuwsbrief SPINED 31: Hoppenbrouwers, P Waarneming van solitaire eiafzetting bij de Zuidelijke keizerlibel (Anax parthenope) in de Millingerwaard. Brachytron 15: IJland, S., J. Miller, Y. Joven van Sluijs & P.J. van Helsdingen Enkele spinnen uit Zuid-Limburg, met Monocephalus castaneipes (Araneae, Linyphiidae) nieuw voor Nederland. Nieuwsbrief SPINED 31: Kemmers, R Zijn bodemorganismen van belang voor herstel van verzuurde bossen? De Levende Natuur 113: Keijzer, M.S.M. de, M.P. Berg, C. ten Ham, J.H. Kuchlein, R. Liefting & J.B. Wolschrijn Macrolepidoptera - grote vlinders. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: 160. Kleef, H.H. van Onvoorziene effecten van slootonderhoud op zoetwaterslakken. De Levende Natuur 113: Kleijn, D. & I.P. Raemakers Waardplantvoorkeur van hommels: terugkijken in de tijd. Entomologische Berich ten 72: Kleukers, R., K. Waterreus, A. Rietveld, J. Molenaar, R. Cardol, J. Noordijk & Th.M.J. Peeters. Het Jaar van de Bij. Entomologische Berichten 72: 2-5. Koese, B., R. Verdonschot & J. Vos Exotische rivierkreeften: opvallende soorten in de Nederlandse watergangen. Dierplagen Informatie 15 (2): Koevoets, T Hybrideproblemen in het parasitaire wespengenus Nasonia (Hymenoptera: Pteromalidae). Entomologische Berichten 72: Koning, Y Een onder (het zand) geschoven kindje. De intergetijdennatuur van de Hondsbossche en Pettemer Zeewering. Zoekbeeld Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 2012: Kuchlein, J.H., M. Eysker, C. ten Ham, M.S.M. de Keijzer, C.M. Kuchlein-Nijsten & J.B. Wolschrijn Microlepidoptera - kleine vlinders. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: Kühnen, J Nesten van de donkere rimpelrug, Andrena bimaculata, in een geploegde akker - enkele observaties. Entomologische Berichten 72: Kuiper, M. & J. Noordijk Hooiwagens (Opiliones) in Groningse akkerranden. Entomologische Berichten 72: Kwak, M.M Generalisten en specialisten op duifkruid: wie bestuift wanneer het beste? Entomologische Berichten 72: Lange, H.J. de, G. Maas, B. Makaske, M. Nijssen, J. Noordijk, S. van Rooij & C. Vos Fauna in het rivierengebied. Uitkomsten Fase 1: Knelpunten en mogelijkheden voor herstel van terrestrische en amfibische fauna. Rapport nr. 2012/OBN160-RI, Directie Kennis en Innovatie, Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. dt.natuurkennis.nl/uploads/obn160_ri_fauna_in_het_ rivierengebied_uitkomsten_fase_1.pdf. Lenders, A.J.W Waterkevers op Landgoed Hoosden. Mobiliteit en populatiegedrag bij enkele grotere soorten. Natuurhistorisch Maandblad 101: Lenssen, J.P.M., A.G.M. Klutman, R.C. Nijboer & G. Boedeltje Veranderingen in macrofauna door schoner water in beken van Oost-Gelderland. De Levende Natuur 112: Leeuwen, S. van Europese Rode Lijst land- en zoetwaterweekdieren vastgesteld. Zoekbeeld Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 2012: Leeuwen, S. van Project mariene schelpdieren van Nederland (waaronder Ecologische atlas) vordert gestaag. Zoekbeeld Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 2012: Leusen, J. van & M. Heerlien Digitaliseren van de entomologische collecties van Naturalis Biodiversity Center. Entomologische Berichten 72: Linden, J. van der Veel Stomorhina lunulata in De Vliegenmepper 2011 (2): 7-8. Linden, J. van der Nieuwe vondsten van de riviergifoogdaas Atylotus rusticus. De Vliegenmepper 2011 (2): 22. Loon, A.J. van MWG-excursie in Malden en Gennep (LI) op 2 juli Forum Formicidarum 11: Loon, A.J. van Een andere naam voor het heidedraaigatje. Forum Formicidarum 11: 12. Loonstra, A.J Het ondergrondse leven van de gewone sachembij, Anthophora plumipes (Hymenoptera, Apidae). Entomologische Berichten 72: Maanen, B. van, O. Vorst, F. van Nunen, A. Dees, J. Cuppen, W. Rubers, M. Lodewijckx, B. Drost, C. van de Sande, H. Raemdonck & G. van Ee Verslag weekendexcursie Vlieland, 9-12 september. Sektie Everts Info 96: Meijer, K., Chr. Smit, L.W. Beukeboom & M. Schilthuizen Native insects on non-native plants in the Netherlands: curiosities or common practice? Entomologische Berichten 72: Moenen, R De broedparasiet Cacoxenus indagator (Drosophilidae) en de parasitoïden Melittobia acasta (Eulophidae) en Coelopencyrtus sp. (Encyrtidae) bij soli taire bijen in kunstmatige nestgelegenheid. Entomo logische Berichten 72:

15 Publicaties 15 Neckheim, C.M Landslakken - weekdieren in Noord- Holland, deel 1. Tussen Duin en Dijk 11 (2): Neckheim, C.M Zoet- en brakwatermollusken - weekdieren in Noord-Holland, deel 2. Tussen Duin en Dijk 11 (3): Nieuwenhuijsen, H Over de zilveren zandbij (Andrena argentata) en de heidezijbij (Colletes succinctus) in de Schoorlse Duinen. HymenoVaria 5: Nieuwenhuijsen, H Twee gynandromorfen van de rotsbehangersbij (Megachile pilidens). HymenoVaria 5: Nieuwenhuijsen, H. & J. Noordijk Meer wilde bijen in de tuin. Natura 109 (3): Noordijk, J De hooiwagens van de Utrechtse Heuvelrug tot de Kromme Rijn. Opilionieuws (in Nieuwsbrief SPINED) 6: Noordijk, J Het introduceren van soorten. In: J. van den Broek, H. Eijsackers, N.J. van Straalen & M. Evenblij (red.), Biodiversiteit. Bio-Wetenschappen en Maatschappij 31, cahier 4. Stichting BWM, Den Haag: bwm.trefcon.nl/media/pdf/biodiversiteit.pdf. Noordijk, J Spinnen in huis - boeiend en nuttig. Dierplagen Informatie 15 (1): Noordijk, J. & P. Boer Vondst van een permanent grondnest van de boommier Lasius brunneus. Forum Formi cidarum 11: Noordijk, J. & Th.M.J. Peeters (red.) Bijen - bedreigingen, biologie en bescherming. Entomologische Berichten 72: Noordijk, J., H. Roode, A. Veenis & R. van t Veer Libellen. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuur atlas Zaanstad. Stichting Uitgeverij Noord-Holland: Noordijk, J., J. Smit & J.T. Smit De ene wesp is de andere niet. Dierplagen Informatie 15 (2): Noordijk, J. & N.J. van Straalen De Nederlandse biodiversiteit. In: J. van den Broek, H. Eijsackers, N.J. van Straalen & M. Evenblij (red.), Biodiversiteit. Bio-wetenschappen en Maatschappij 31, cahier 4. Stichting BWM, Den Haag: Biodiversiteit.pdf. Noordijk, J. & N.J. van Straalen Ontwikkeling van de biodiversiteit. In: J. van den Broek, H. Eijsackers, N.J. van Straalen & M. Evenblij (red.), Biodiversiteit. Bio-wetenschappen en Maatschappij 31, cahier 4. Stichting BWM, Den Haag: Biodiversiteit.pdf. Noordijk, J. & R. van t Veer Dagvlinders. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad. Stichting Uitgeverij Noord-Holland: Noordwijk, C.G.E. van, P. Boer, A.A. Mabelis, W.C.E.P. Verberk & H. Siepel Life-history strategies as a tool to identify conservation constraints: A case-study on ants in chalk grasslands. Ecological Indicators 13: Noordwijk, C.G.E. van, D.E. Flierman, E. Remke, M.F. Wallis de Vries & M.P. Berg Impact of grazing management on hibernating caterpillars of the butterfly Melitaea cinxia in calcareous grasslands. Journal of Insect Conservation 16: Noordwijk, C.G.E. van, J.T. Kuper, W. Floor-Zwart, K. Alders, H. Turin, T. Heijerman, B. Aukema & H. Siepel Knelpunten voor loopkevers, wantsen en sprinkhanen in hellingschraallanden. Rapport nr. 2012/OBN162-HE, Directie Kennis en Innovatie, Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Den Haag. dt.natuurkennis. nl/uploads/obn162_he_knelpunten_voor_loopkevers,_ wantsen_en_sprinkhanen_in_hellingschraallanden.pdf Nunen, F. van, O. Vorst, W. Rubers, C. van de Sande, J. Cuppen, R. Jansen, B. van Maanen, E. Colijn, J. Winkelman & A. Masseur Excursieverslag De Regulieren 25 juni Sektie Everts Info 95: Offermans, R. & & R. de Bruyne Noord gescoord : een noordelijke knuppelslak in het Noordzeekanaal. Zoekbeeld Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 2012: 4-5. Peeters, Th.M.J Slaapgedrag en slaapgezelschappen van solitaire bijen (Apidae s.l.). Entomologische Berichten 72: Peeters, Th.M.J. & J. Noordijk Synthese, bijenonderzoek in Nederland. Entomologische Berichten 72: Peeters, Th.M.J., I. Raemakers, J. Kuper, T. van Noordwijk & A. Ovaa Steilwandjes bij Bemelen, een voor bijen onmisbaar onderdeel van het hellingschraallandcomplex. Natuurhistorisch Maandblad 101: Prijs, H.J Diptera - vliegen en muggen. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: 173. Przybyłowicz, T., P. Roessingh, A.T. Groot, J.C. Biesmeijer, J.G.B. Oostermeijer, L. Chittka & B. Gravendeel Possible chemical mimicry of the European lady s slipper orchid (Cypripedium calceolus). Contributions to Zoology 81: Raak-van den Berg, L., H.J. de Lange & J.C. van Lenteren Intraguild predation behaviour of ladybirds in semifield experiments explains invasion success of Harmonia axyridis. PLoS ONE 7 (7): e Raak-van den Berg, L., J.M. Stam, P.W. de Jong, L. Hemerik & J.C. van Lenteren Winter survival of Harmonia axyridis in The Netherlands. Biological Control 60: Raemakers, I. & T. Faasen Bijzondere planten en insecten van de Curfsgroeve. Natuurhistorisch Maandblad 101:

16 16 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 54 (2011) Reemer, M Unravelling a hotchpotch. Phylogeny and classification of the Microdontinae (Diptera: Syrphidae). Proefschrift, Universiteit Leiden. Reemer, M., R. Beringen & W. van der Slikke De knautiabij, Andrena hattorfiana: bedreigde kroon op de beemd kroon. Entomologische Berichten 72: Rochette, F Leven met parasieten - Parasieten bij mens en dier. Een wonderlijke excursie door het parasietenland. KNNV Uitgeverij, Zeist. Roelofs-Ditters, B Cheiracanthium montanum L. Koch, 1877 (Araneae, Miturgidae) van het Kootwijkerzand. Nieuwsbrief SPINED 31: Schaffers, A.P., I.P. Raemakers & K.V. Sýkora Successful overwintering of arthropods in roadside verges. Journal of Insect Conservation 16: Schilthuizen, M Rapid, habitat-related evolution of land snail colour morphs on reclaimed land. Heredity (2012): 1-6. Schoelitsz, B Vliegen en stallen - een leerzame casus. Dierplagen Informatie 15 (2): Sijstermans, L Verslag Dipteraweekend 2011 in Goes. De Vliegenmepper 2012 (1): Smit, J Verwacht en uiteindelijk gevonden in de Gelderse Poort: de broedparasieten Nomada armata en Nomada sexfasciata (Hymenoptera: Apidae). Entomologische Berichten 72: Smit, J Missie geslaagd: heel Nederland veroverd! Hymeno Varia 4: Smit, J Wilde bijen in Deventer HymenoVaria 5: Smit, J., F. van der Meer, E. van der Spek & W. Klein Wilde bijen in Deventer. Eigen uitgave, 48 p. Smit, J. & E. van der Spek Hymenoptera Aculeata. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: Smit, J.T Nog een keer Palloptera scutellata (Diptera: Pallopteridae). De Vliegenmepper 2011 (2): Smit, J.T Een stukje Zuid-Limburg op de Brabantse wal. De Vliegenmepper 2011 (2): Smit, J.T Stylops frenzy. HymenoVaria 4: Sommeijer, M.J., J. Neve & Ch. Jacobusse The typical development cycle of the solitary bee Colletes halophilus. Entomologische Berichten 72: Spek, E. van der Effecten van honingbijen, Apis mellifera, op insecten in natuurterreinen. Entomologische Berichten 72: Spek, E. van der Voorjaarsexcursie 2011, Winterswijk e.o. HymenoVaria 4: 5-9. Spek, E. van der Zomerexcursie 2011, Fort Ruigenhoekse dijk e.o. HymenoVaria 4: Tempelman, D Borstelwormen in binnendijkse brakke wateren op Texel. Tussen Duin en Dijk 11: 4-6. Teunissen, A.P.J.A Sexueel dimorfisme bij de huismierkever, Tilus elongatus (Coleoptera: Cleridae). Entomologische Berichten 72: Teunissen, A.P.J.A. & C.F.P. Vendrig Een Nederlandse populatie van de zeldzame en beschermde vermiljoenkever Cucujus cinnaberinus (Coleoptera: Cucujidae). Entomologische Berichten 72: Troost, K., J. Drent, E.O. Folmer & M.R. van Stralen Ontwikkeling van schelpdierbestanden op de droogvallende platen van de Waddenzee. De Levende Natuur 113: Veer, R. van t Ongewervelde waterdieren. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad. Stichting Uitgeverij Noord-Holland: Veer, R. van t Nachtvlinders. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad. Stichting Uitgeverij Noord-Holland: Veer, R. van t Checklist macrofauna aangetroffen in Zaanstad. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad, CD-ROM-Bijlage 9. Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Veer, R. van t Checklist ongewervelde dieren Zaanstad. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad, CD-ROM-Bijlage 10. Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Veer, R. van t Checklist zweefvliegen en wapenvliegen van Zaanstad. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad, CD-ROM-Bijlage 11a. Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Veer, R. van t, R. de Bruyne & H. Roode Weekdieren (slakken en tweekleppigen). In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad. Stichting Uitgeverij Noord-Holland: Veer, R. van t, R. de Bruyne & H. Roode Checklist weekdieren van Zaanstad (Mollusca). In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad, CD- ROM-Bijlage 11e. Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Veer, R. van t, W. Ellis & R. de Vos, Checklist nachtvlinders van Zaanstad (Insecta: Lepidoptera). In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad, CD-ROM-Bijlage 11b. Stichting Uitgeverij Noord- Holland. Veer, R. van t & J. Noordijk Spinnen en hooiwagens in

17 Publicaties 17 Zaanstad. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad, CD-ROM-Bijlage 6. Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Veer, R. van t & J. Noordijk Sprinkhanen en krekels. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad: Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Veer, R. van t, J. Stuurman-Huitema, B. Kruijsen & R. de Vos Nachtvlinders in Zaanstad: extra documentatie. In: R. van t Veer, T. Kisjes & N. Sminia (red.), Natuuratlas Zaanstad, CD-ROM-Bijlage 12. Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Velthuis, H.H.W Diversiteit en concurrentie bij bijen. Entomologische Berichten 72: Verdonschot, P.F.M Bloedzuigende insecten deel 1. Steekmuggen. Dierplagen Informatie 15 (3): 4-7. Verdonschot, R.C.M Drainage ditches, biodiversity hotspots for aquatic invertebrates. Defining and assessing the ecological status of a man-made ecosystem based on macroinvertebrates. Alterra Scientific Contributions 40, Alterra, part of Wageningen UR, Wageningen. Verdonschot, R.C.M. & E.T.H. Peeters Preference of larvae of Enallagma cyathigerum (Odonata: Coena gri o- nidae) for habitats of varying structural complexity. European Journal of Entomology 109: Vermeer, J. (red.) Natuurfotopassie. Vermeer Publishing, Apeldoorn. Natuurfotopassie is een nieuw tweemaandelijks magazine dat zoals het zelf stelt een brug slaat tussen natuur en fotografie. Het blad wil vooral foto s van Nederlandse en Belgische fotografen, en de verhalen achter de betreffende opnames in beeld brengen. In elk nummer staat een diersoort centraal en wordt een Nederlands of Belgisch natuurgebied belicht. Maar er zijn ook reportages over buitenlandse natuur gebieden. Verder zijn er rubrieken als topshot en belicht, waarin speciale momenten en bijzonder diergedrag worden getoond, en tutorials over natuurfotografie. Meer informatie is te vinden op natuurfotopassie.nl. [EC] Vierbergen, A Thysanoptera - tripsen. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomologische Berichten 72: Vierbergen, G Acari - mijten. In: J.G.M. Cuppen (red.), Entomofauna van de Gooi- en Vechtstreek. Entomolo gische Berichten 72: 173. Visser, J Telostylinus lineolatus (Diptera, Neriidae) in Burgers Zoo. De Vliegenmepper 2011 (2): Vogels, J First record of the salticid spider Sibianor larae (Araneae: Salticidae) in The Netherlands. Entomologische Berichten 72: Voort, H.W. van der Ervaringen met mijn toevallige Nephila-kweek. Nieuwsbrief SPINED 31: Vorst, O A new invasive Ptinella Motschulsky from Europe and North America (Coleoptera: Ptiliidae). Zootaxa 3270: Vorst, O., F. van Nunen, C. van de Sande, J. Cuppen, J. Burgers, G. van Ee, H. Boonstra, C. Borghouts, T. de Goeij, J. Blommaart, Th. Breeschoten & E. Colijn Excursieverslag Barneveld - 7 mei Sektie Everts Info 95: Wallis de Vries, M.F. & M.J.M. Prick Effecten van hakhoutbeheer op de vlinders van hellingbossen. Natuurhistorisch Maandblad 101: 1-9. Weele, R. van der Opvallende vliegensoorten onder mijn microscoop gedurende het afgelopen jaar. De Vliegenmepper 2012 (1): 6-8. Williams, A.T Reuzenhooiwagen nu ook in Limburg gevonden. Natuurhistorisch Maandblad 101: Zekhuis, M. & N. de Vries Fauna van Rottum. Uitgeverij Profiel, Bedum. 207 pp. ISBN ,95 euro. De Fauna van Rottum geeft een systematisch overzicht van alle diersoorten die ooit op de onbewoonde eilanden Rottumeroog, Rottumerplaat en Zuiderduin zijn aangetroffen. Het begint met een woord vooraf van de schrijvers gevolgd door een inleidend hoofdstuk over de geschiedenis, het beheer en flora- en faunamonitoring op de eilanden. Het grootste deel van het rijk geïllustreerde boekje is gewijd aan de geannoteerde soortenlijsten. Vooral de vogels zijn nauwkeurig gevolgd. Ze vormen de groep die het meest uitgebreid, en gede tailleerd, in beeld komt. Maar er is ook aandacht voor ongewervelden! In totaal zijn tot nu toe bijna 1000 soorten onge wer velden aangetroffen op Rottum. Daarvan vormen de nachtvlinders, kevers en week dieren de soortenrijkste groepen. De schrijvers sluiten het naslagwerk af met een korte analyse van de biodiversiteit op de eilanden. Het feit dat meer dan de helft van de Nederlandse avifauna maar nog geen 4% van de Nederlandse ongewervelden op de eilanden zijn waargenomen doet vermoeden dat er voor de EIS-achterban nog vele soorten te ontdekken zijn op Rottum. Diverse EIS-werkgroepen stelden hun gegevens ter beschikking voor deze publicatie en bureaumedewerker André van Loon droeg bij met redactionele adviezen. [EC] Zonneveld, C Abortus Provocatus bij Dambordvliegen. De Vliegenmepper 2012 (1): 4-5. Zwakhals, C.J. & J.A.H. Smits Spectaculair grote Megarhyssa-sluipwespen in Nederland (Hymenoptera: Ichneumonidae: Rhyssinae). Entomologische Berichten 72:

18 18 Nieuwsbrief European Invertebrate Survey Nederland, 54 (2011) Publicaties buitenland Barnard, P.C The Royal Entomological Society book of British insects. Wiley-Blackwell, Chisester. 383 pp. ISBN ,00 euro. Dit nieuwe boek van Peter Barnard bevat een schat aan informatie over de insecten (en Entognatha) van de Britse Eilanden. Het is niet bedoeld om insecten op welk taxo nomische niveau dan ook te determineren (er staat geen enkele sleutel of tabel in), maar vooral om een overzicht te geven van alle Britse insectengroepen en de litera tuur die voor determinatie beschikbaar is. Elke orde wordt in een apart hoofdstuk behandeld, vaak met een flink stuk tekst vol wetens waardigheden. Daar naast heeft elke familie (!) nog een eigen tekst gekre gen. Familie-informatie heeft meestal betrek king op naamgeving en biologie; er worden maar zelden kenmerken gegeven die een familie definiëren. Daarnaast worden alle subordes, super- en subfamilies opgesomd en eindigt de tekst met een lijst van alle Britse genera. Verder worden de soorten met een natuurbeschermingsstatus genoemd en eindigt elk hoofdstuk met een lijst literatuurreferenties en websites. Er zijn wel een paar minpuntjes te ontdekken. Zo ontbreekt belangrijke niet-engelstalige determinatieliteratuur en zijn de foto s niet altijd even fraai en representatief. Het boek is echter een mooi overzichtswerk dat absoluut relevant is voor entomologen, al was het maar om de soortenaantallen per orde en familie te vergelijken met de Nederlandse situatie. [JN & PK] Collen, B., M. Böhm, R. Kemp & J.E.M. Baillie (eds.) Spineless - status and trends of the world s invertebrates. Zoological Society of London, Londen. 86 pp. ISBN Gratis beschikbaar op: secure/files/spineless-report-10mb-2039.pdf. De Zoological Society of London bracht dit jaar een fraai rapport uit over bedreiging en bescherming van ongewervelden. Vele auteurs (waaronder Vincent Kalkman van het EIS-bureau) droegen er aan bij en de publicatie werd samen met de International Union for Conservation of Nature (IUCN) en Wildscreen geproduceerd. Met name het werk van de Specialist Species Groups van het IUCN heeft een stempel op de teksten gedrukt. Het IUCN brengt internationale rode lijsten uit en inmiddels zijn hiervoor ongewervelden geëvalueerd, een miniem aandeel van het totale aantal soorten. Van deze soorten is 3% uitgestorven, 6% sterk bedreigd, 6% bedreigd, 14% kwets baar en 7% bijna bedreigd. Voor 37% van de soorten is er niet veel reden tot zorg ( least concern ), terwijl voor 27% er te weinig data voorhanden is. Op de website iucnredlist.org kan gelezen worden hoe deze categorieën bepaald worden. De resul taten van het werk aan de rode lijst zijn een leidraad voor de in dit rapport gepubliceerde gegevens en worden gebruikt om inzichtelijk te maken hoe groot de bedreigingen zijn voor de ongewervelde dieren in het zoetwater-, terrestrische en mariene milieu. Het rapport staat vol met mooie foto s en overzichtelijke diagrammen. [JN] Kalkman, V.J., R.M.J.C. Kleukers & J. Tiago Tavares First well documented records of Orthetrum trinacria for Greece and Turkey (Odonata: Libellulidae). Libellula: 31: B. Massa, P. Fontana, F.M. Buzzetti, R. Kleukers & B. Odé Orthoptera. Fauna d Italia 48: 1-563, met dvd. Prijs ca. 50,00 euro, te bestellen bij Het eerste overzichtswerk van de Italiaanse sprinkhanenfauna. Alle 380 taxa (349 soorten) worden in woord en beeld behandeld. Het boek is grotendeels in het Italiaans, maar de determinatiesleutels en een samen vatting van de soortbespre kingen zijn in het Engels beschikbaar. De sleutels zijn bovendien voorzien van vele foto s, die speciaal voor deze uitgave vervaardigd werden. De geluidsdiagrammen en verspreidingskaarten zijn bij elkaar aan het eind van het boek geplaatst. Op de bijgelever de dvd staan de geluidsbestanden en een interactieve sleutel. [RK] Bureau EIS-Nederland Bereikbaarheid bureau en medewerkers Let op: de telefoonnummers zijn recent veranderd. Bureau EIS-Nederland / , eis@naturalis.nl Ed Colijn (ma-do) , ed.colijn@naturalis.nl Vincent Kalkman (geen vaste dagen) , vincent.kalkman@naturalis.nl Roy Kleukers (ma, di, do, vr) , roy.kleukers@naturalis.nl Bram Koese (ma-vr) , bram.koese@naturalis.nl Annemarie Kroon (vr) , annemarie.kroon@naturalis.nl André van Loon (di, wo, (do)) , andre.vanloon@naturalis.nl Jinze Noordijk (ma, di) , jinze.noordijk@naturalis.nl Menno Reemer (ma-wo) , menno.reemer@naturalis.nl John Smit (ma-do) , john.smit@naturalis.nl

19 19 Publicaties EIS-Nederland (zie ook Bestellen kan per of per post (EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden). De rekening wordt met de bestelde publicaties meegestuurd. Nederlandse Faunistische Mededelingen prijs (EUR): Oude reeks 1a. Moller Pillot, H.K.M. De larven der Nederlandse Chironomidae. Inleiding, Tanypodinae & Chirono mini (1984) 9,00 1b. Moller Pillot, H.K.M. De larven der Nederlandse Chironomidae. Ortho cladiinae (1984) 9,00 2. Lefeber, Br. V. Verspreidingsatlas van 64 soorten Nederlandse graafwespen (1979) 3,00 3. Zanden, G. van der Tabel en verspreidingsatlas van de Nederlandse niet-parasitaire Megachilidae (1982) 3,00 4. Lefeber, Br. V. & P. van Ooijen Verspreidingsatlas van de Nederlandse spinnendoders (Hymenoptera: Pompilidae) (1988) 3,00 5. artikelen over faunistiek van Syrphidae (zweefvliegen), Microlepidoptera en landpissebedden (Isopoda) plus naamlijsten van de Nederlandse kevergroepen Chrysomelidae en Curculionoidea (1993) 3,00 6. Stuyvenberg, F. van Tabel en verspreidingsatlas van de Nederlandse Steninae (Coleoptera: Staphylinidae) (1997) 3,00 7. artikelen over een hooiwagen (Opilionida), zweefvliegen (Syrphidae), dansmuggen (Chironomidae), kortschildkevers (Staphylinidae) en pissebedden (Isopoda) (1997) 3,00 Nieuwe reeks (1998-heden); zie voor inhoudsopgaven Reguliere nummers 8-9, 11-12, 14-31, ,00 Speciale nummers 10. Catalogus van de Nederlandse spinnen (1999) 16, Atlas van de Nederlandse watermijten (Acari, Hydrachnidia) (2000) 16, Overzicht van de Nederlandse Leptolida (= Hydroida) (Cnidaria: Hydrozoa) (2009) Nederlandse Faunistische Mededelingen jaarabonnement 22,50 Entomologische Tabellen Supplement bij Nederlandse Faunistische Mededelingen. Uitgegeven i.s.m. Nederlandse Entomologische Vereniging I. De Nederlandse steenvliegen (Plecoptera) 15,00 II. De Nederlandse boktorren (Cerambycidae) 15,00 III. De Nederlandse hooiwagens (Opiliones) 15,00 IV. De Nederlandse prachtkevers (Buprestidae) 12,50 V. De Nederlandse boorvliegen (Tephritidae) 15,00 VI. De Nederlandse rivierkreeften (Astacoidea en Parastacoidea) 12,50 Nieuwsbrief EIS-Nederland 10. Methods and results of EIS mapping in the Netherlands (met 18 artikelen, meeste in Engels) (1981). 2, Mol, A.W.M. Limnofauna Neerlandica, een lijst van meercellige onge wervelde dieren aangetroffen in binnenwateren van Nederland (1984). 5, , 20-33, 37-47, info werkgroepen, literatuur. 2, met overzicht van EIS-gegevensbestanden (2002). 2, met discussie over rode lijsten (2002). 2, met discussie over rode lijsten (2003). 2, jubileumnummer met overzicht inventarisatie Naturalis-terrein (2009). 2,50 Verspreidingsatlassen Aukema, B. et al. Verspreidingsatlas van de Nederlandse wantsen I (waterwantsen) 10,00 Aukema, B. & D.J. Hermes Verspreidingsatlas van de Nederlandse wantsen II 10,00 Berg, M.P. et al. Verspreidingsatlas Nederlandse landpissebedden, duizendpoten en miljoenpoten (Isopoda, Chilopoda, Diplopoda) 12,50 Higler, L.W.G. Verspreidingsatlas Nederlandse kokerjuffers (Trichoptera) 15,00 Teunissen, A.P.J.A. Verspreidingsatlas Nederlandse boktorren (Cerambycidae) 15,00 Overige uitgaven EIS-Nederland Odé, B. Bedreigde en kwetsbare sprinkhanen en krekels in Nederland (Orthoptera) Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst (1999) 2,00 Wasscher, M. Bedreigde en kwetsbare libellen in Nederland (Odonata) Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst (1999) 2,00 Peeters, T.M.J. & M. Reemer. Bedreigde en verdwenen bijen in Nederland (Apidae s.l.) Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst (2003); alleen nog als pdf beschikbaar via de Bruyne, R.H. et al. Bedreigde en verdwenen land- en zoetwater - mollusken in Nederland (Mollusca) Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst (2003) 6,00 Reemer, M. et al. (red.). Changes in ranges: invertebrates on the move. Proceedings of the 13th international colloquium of the European Invertebrate Survey, Leiden, 2-5 September 2001 (2003) 10,00 Kleukers, R. et al. (red.). Passie voor kleine beestjes - 33,3 jaar Stichting EIS-Nederland (2008) 10,00 Rapporten EIS-Nederland Sommige rapporten die in opdracht door EIS zijn gepubliceerd zijn als pdf te downloaden op Nederlandse Fauna e.a. Te bestellen via: natuurenboek@naturalis.nl; prijzen excl. verzendkosten Turin, H. De Nederlandse loopkevers (2000) 61,50 Nederlandse Vereniging voor libellenstudie De Nederlandse libellen (2002) 74,50 Kleukers, R.M.J.C. et al. De sprinkhanen en krekels van Nederland (herdruk, 2004) 49,95 Gittenberger, E. et al. De Nederlandse zoetwatermollusken (herdruk, 2004) 49,95 Bos, F. et al. De dagvlinders van Nederland (2006) 49,95 Reemer, M. et al. De Nederlandse zweefvliegen (2009) 49,95 Noordijk, J. et al. (red.) De Nederlandse biodiversiteit (2010) 49,95 Peeters, T.M.J. et al. De Nederlandse bijen (2012) 49,95 Turin, H. et al. (red.). The genus Carabus in Europe (2003) 95,00 Formulieren Entomologie; sprinkhanen; zweefvliegen gratis Projecthandleidingen gratis Handleiding project sprinkhanen en krekels EIS, NJN & sectie Diptera Handleiding voor het project Zweefvliegen van Nederland

20 werkgroepen EIS-Nederland 20 Vlinders Nieuwsbrief van schorren European Invertebrate Survey Nederland, 54 (2011) M.G.M. Jansen, Appelgaard 9, 4033 JA Lienden ( ), ZOETWATERFAUNA (MACROFAUNA) Platwormen (Tricladida), bloedzuigers (Hirudinea), garnalen en kreeften (Decapoda) G. van der Velde, Radboud Universiteit, Lab. v. Aquatische Oecologie, Toernooiveld 1, 6525 ED Nijmegen ( ), Kieuwpootkreeften (Branchiopoda: Anostraca, Notostraca, Conchostraca, Cladocera) M. Soesbergen, De Kringloop 83, 2614 WJ Delft ( ), Vlokreeften (Amphipoda) D. Platvoet, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden , Watermijten (Acari: Hydrachnellae) H. Smit, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), Libellen (Odonata) J. Bouwman (NVL), Groene Weide 62, 6833 BE Arnhem ( ), Haften (Ephemeroptera) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen ( ), Steenvliegen (Plecoptera) B. Koese, Dorpstraat 27, 3461 CP Linschoten ( ), Kokerjuffers (Trichoptera) D. Tempelman, Grontmij Team Ecologie, Postbus 95125, 1090 HC Amsterdam ( ), K. Lock, Merelstraat 27, B-9000 Gent, België, Dansmuggen (Chironomidae) H.K.M. Moller Pillot, Leyparkweg 37, 5022 AA Tilburg ( ) Waterkevers: Haliplidae B.J. van Vondel, Roestuin 78, 3343 CV Hendrik Ido Ambacht ( ) Waterkevers: Dryopidae M.B.P. Drost, Lingedijk 35, 4014 MB Wadenoyen ( ), BODEMFAUNA Landpissebedden (Isopoda), duizendpootachtigen (Myriapoda: Chilopoda en Diplopoda), primitieve insecten (Apterygota, o.a. Collembola (springstaarten)) M.P. Berg, Zuideinde 56, 1551 EK Westzaan ( ), Bastaardschorpioenen (Pseudoscorpionida) J.N.A. Hoffer, Jan van Galenstraat 95-1, 1056 BJ Amsterdam ( ), GALLEN Plantengallen H. Roskam, Instituut voor Evolutionaire en Ecologische Wetenschappen, Universiteit Leiden, Postbus 9516, 2300 RA Leiden ( ), MOLLUSKEN (SLAKKEN, MOSSELS, INKTVISSEN) Weekdieren, zee, zoetwater en land (Mollusca) R. de Bruyne (Atlasproject Nederlandse Mollusken), Dr. Schaepmanstraat 8, 1165 GP Halfweg ( ), S. van Leeuwen (Atlasproject Mariene Mollusken), Van der Helstlaan 19, 3723 EV Bilthoven ( ), SPINACHTIGEN Spinnen (Arachnida) P.J. van Helsdingen, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), Hooiwagens (Opiliones) J. Noordijk, Roghorst 118, 6708 KR Wageningen ( ), OVERIGE INSECTEN Sprinkhanen, krekels, kakkerlakken en oorwormen (Orthoptera) R. Kleukers, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), Wantsen (Hemiptera) B. Aukema, Kortenburg 31, 6871 ND Renkum ( ), Cicaden: spoorcicaden (Delphacidae) C.F.M. den Bieman, t Hofflandt 48, 4851 TC Ulvenhout ( ), [cdbieman@planet.nl] Waaiervleugeligen (Strepsiptera) J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht ( ) [john.smit@naturalis.nl] Netvleugeligen (Neuroptera) M. Liefting, Palmstraat 258, 3812 XM Amersfoort ( ) [maartje.liefting@gmail.com] Vlinders (Lepidoptera) Vlinderfaunistiek R. de Vos, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [rob.devos@naturalis.nl] Micropterigidae, Nepticulidae, Incurvarioidea E.J. van Nieukerken, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [erik.vannieukerken@naturalis.nl] Momphidae en Cosmopterigidae e.a. J.C. Koster, Bakkerskamp 100, 7582 HC Losser ( ), [sjaak.koster@planet.nl] Vedermotten (Pterophoridae en Alucitidae) C. Gielis, Mr. Haafkensstraat 36, 4128 CT Lexmond ( ), [c.gielis@net.hcc.nl] Vliegen (Diptera) Dazen (Tabanidae), sluipvliegen (Tachinidae), horzels (Oestridae) en paardenhorzels (Gasterophilidae) Th. Zeegers, Eikenlaan 24, 3768 EV Soest ( ), [th.zeegers@xs4all.nl] Roofvliegen (Asilidae), blaaskopvliegen (Conopidae) wolzwevers (Bom byliidae), viltvliegen (Therevidae), snavelvliegen (Rhagionidae), hout vliegen (Xylophagidae), geurvliegen (Coenomyidae) M. van Veen, Zonnelaan 166, 3712 XH Huis ter Heide ( ), [mp.van.veen@hccnet.nl] Wapenvliegen (Stratiomyidae) B. Brugge, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden, ( ), [ben.brugge@naturalis.nl] Fruitvliegjes (Drosophilidae) en dansvliegen (Empidoidea) P.L.Th. Beuk, Lemoen 37, 6245 PG Eijsden ( ), [paul.beuk@home.nl] Boorvliegachtigen (Tephritoidea): Boorvliegen (Tephritidae), Prachtvliegen (Ulidiidae), Platystomatidae en Pallopteridae J.T. Smit, Wolvenstraat 62, 3512 CH Utrecht ( ), [john.smit@naturalis.nl] Slankpootvliegen (Dolichopodidae) M. Pollet, Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Kliniekstraat 25, B-1070 Brussel, België ( ), [marc.pollet@inbo.be] Zweefvliegen (Syrphidae) W. van Steenis, Vogelmelk 4, 3621 TP Breukelen ( ), [w.v.steenis@casema.nl] A. Barendregt, Bijschoterweg 22, 3781 LP Voorthuizen ( ), [a.barendregt@geo.uu.nl] Dambordvliegen (Sarcophagidae) L.E.N. Sijstermans, Poppelenburgerstraat 7, 4191 ZS Geldermalsen ( ), [liekele@wxs.nl] Bromvliegen (Calliphoridae) J. Huijbregts, Virulypad 65, 2316 ZT Leiden ( ), [hanshuijbregts@tiscali.nl] Echte vliegen (Muscidae & Fanniidae) H.J. Prijs, Bosland 4, 9753 EV Haren ( ), [h.j.prijs@hccnet.nl] Grasvliegen (Opomyzidae) J.W. van Zuijlen, Mendelssohnstraat 62, 5144 GH Waalwijk ( ), [JeWe.vZ@gmail.com] Kevers (Coleoptera) Loopkevers (Carabidae) H. Turin, Esdoorndreef 29, 6871 LK Renkum ( ), [h.turin@hccnet.nl] Boktorren (Cerambycidae) A.P.J.A. Teunissen, Venuslaan 349A, 5632 HJ Eindhoven ( ), [dre.teunissen@onsneteindhoven.nl] Kortschildkevers (Staphylinidae) F. van Stuivenberg, Emmastraat 199, 7513 BC Enschede ( ) [fvstuivenberg@home.nl] Bladsprietkevers (Scarabaeoidea) H.C. Pijpers, Nassaustraat 10, 9422 GS Smilde ( ), [hcpijpers@hetnet.nl] Bladkevers (Chrysomelidae) J.K. Winkelman, Waverstraat 36-III, 1079 VM Amsterdam ( ), [winkelman114@zonnet.nl] Lieveheersbeestjes (Coccinellidae) J.G.M. Cuppen, Buurtmeesterweg 16, 6711 HM Ede ( ), [jancuppen@hccnet.nl] Snuittorren (Curculionoidea) Th. Heijerman, Tarthorst 597, 6708 HV Wageningen ( ), [theodoor.heijerman@wur.nl] Scydmaenidae en knotskevers (Pselaphidae) O. Vorst, Poortstraat 55, 3572 HD Utrecht ( ), [vorst@xs4all.nl] Aaskevers (Silphidae) E. Colijn, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [ed.colijn@naturalis.nl] Wespen, Bijen e.d. (Hymenoptera) Blad-, hout- en halmwespen (Symphyta) A.W.M. Mol, Marie Koenenstraat 12, 5242 EA Rosmalen ( ), [awm.mol@hccnet.nl] Schildwespen (Braconidae) C. van Achterberg, Naturalis Biodiversity Center, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [cees.vanachterberg@naturalis.nl] Sluipwespen (Ichneumonidae) C.J. Zwakhals, Dr. Dreeslaan 204, 4241 CM Arkel ( ), [keeszwakhals@yahoo.com] Bijen (Apoidea), knotswespen (Sapygidae), keverdoders (Tiphiidae), mierwespen (Mutillidae) T.M.J. Peeters, Bachlaan 752, 5011 BR Tilburg ( ), [ptheo@xs4all.nl] Goudwespachtigen (Chrysidoidea) J. de Rond, Beukenhof 96, 8212 EB Lelystad ( ), [jeroen@naturalmedia.nl] Spinnendoders (Pompilidae) H. Nieuwenhuijsen, Frans Halsstraat 10, 1816 CN Alkmaar ( ), [hnieuwenhuijsen@zonnet.nl] Graafwespen (Sphecidae) W. Klein, 't Zand 32, 4823 HP Breda ( ), [wimklein@worldonline.nl] Plooivleugelwespen (Vespidae) J. Smit, Voermanstraat 14, 6921 NP Duiven ( ), [smit.jan@hetnet.nl] Mieren (Formicidae) A.J. van Loon, EIS-Nederland, Postbus 9517, 2300 RA Leiden ( ), [andre.vanloon@naturalis.nl]