Social networks at war

Transcriptie

1 Social networks at war door Olaf Koens leestijd: 5 min Het is oorlog. Zoveel is duidelijk. Maar wat voor oorlog? In het aanhoudende conflict in Oekraïne worden de regels herschreven. Wat waar is telt niet, beeldvorming is alles. En sociale media maken het alleen maar erger. De ruis is net echt. Wanneer je iets wilt zeggen, klinkt er een piepje. Via walkie-talkie-app Zello staan ze met elkaar in contact, de pro-russische rebellen in het oosten van Oekraïne. "Hallo? Er zijn beschietingen hier bij de brug, we hebben versterking nodig. Over." "Jongens, er is informatie dat er een luchtaanval komt. Zoek dekking. Over." Dan zingt iemand een liedje: "Poetin is een paardenlul, lalala! Over." Hij krijgt een ban.

2 Zello, de walkie-talkie-app of choice van rebellen in Oekraïne. Van de demonstranten op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev tot de informanten van de Russische geheime dienst op schiereiland de Krim, iedereen luistert mee via Zello. Het is de belangrijkste lijn van communicatie in het conflict in het oosten van Oekraïne. Soms springt de app offline, maar zelfs wanneer de dataverbinding hapert is de geluidskwaliteit goed. En belangrijk, de app is er ook voor Android. Daarmee kan het zelfs op de goedkoopste modellen smartphones geïnstalleerd worden. Sommige kanalen zijn besloten, andere openbaar. Wie een paar uur meeluistert, is volledig de weg kwijt. Het is een kakofonie aan wilde geruchten, halve informatie en leugens. Propagandamachine In Rusland draait de propaganda-afdeling van de staatstelevisie overuren. In de nieuwsbulletins zie je neergeschoten helikopters, huilende kinderen. De lijken stapelen zich op. Wat waar is weet niemand, vaak komt het beeldmateriaal uit Syrië. Zelfs een leek herkent het weggeblurde CNN logo in het beeldmateriaal van het Oekraïense leger dat zogenaamd fosforbommen gebruikt. Het is beeld uit Irak van tien jaar geleden.

3 Beeld: Wikimedia Commons Links pro-europese Oekraïners, rechts de Oekraïens oproerpolitie. De Oekraïense contrapropaganda is net zo erg. "Honderden terroristen om het leven gekomen, honderden op de vlucht geslagen!", claimen de autoriteiten. Maar er is geen bewijs. Er zijn geen lijken, geen begrafenissen, geen rouwende moeders. Om de paar dagen waarschuwen experts dat de invasie nabij is. Maar de invasie komt niet. De hoop dat sociale media de propagandamachine rechttrekt blijkt vals. YouTube-filmpjes van rollende tanks suggereren van alles, maar zeggen niets. Een tweet met een foto van een soldaat die een vrouw in het gezicht schopt zorgt voor verontwaardiging. Hoe durven ze, die Oekraïense schoften! Maar de foto komt uit Bosnië. De Russische en de Oekraïense geheime diensten lekken afgeluisterde telefoongesprekken op YouTube. Het brengt zelfs Victoria Nuland, de Amerikaanse onderminister van Buitenlandse Zaken, in verlegenheid. "Fuck the EU!" zegt ze in een gesprek met de Amerikaanse ambassadeur in Kiev. De Duitsers zijn verbolgen. Tientallen afgeluisterde gesprekken en gelekte s volgen. Maar zijn ze echt of vals? Niemand weet het. En dan is er nog het leger aan trolls dat door de Russische overheid is ingezet. Allerlei bedrijfjes werkten 24 uur per dag aan een reeks fictionele Twitter-accounts om de publieke opinie te bespelen. Vooral de Engelsen Duitstalige pers heeft er last van, maar ook in het Nederlands sijpelen de twijfelachtige berichten van Google Translate-kwaliteit door.

4 Aan den lijve ondervinden Ik kom er zelf mee in de problemen. Een onhandig fotobijschrift in De Volkskrant laat een man met een swastika-achtig symbool zien op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev. Een Oekraïense nationalist, maar per ongeluk staat er 'Russische nationalist'. Iemand maakt een foto van de foto in de krant. "Zie je wel, zo werkt de westerse propagandamachine!" schrijft hij. Het bericht gaat als een lopend vuurtje over Facebook, waar het ruim honderd keer gedeeld wordt. In de comments zijn mijn telefoonnummer, foto's en mijn adres in Moskou te lezen. "Die zullen we eens te grazen nemen!" Beeld: Wikimedia Commons Groene mannetjes in de Krim: nergens dragen de militairen een insigne. Het Russische leger? Het domme mechanisme werkt ook de andere kant op. In dezelfde krant schrijf ik een paar weken later een stuk over de uitdagingen voor de Oekraïense president Petro Porosjenko. Vier actuele politieke problemen, met een collage van vier foto's. De pasgekozen president achter een rode gloed, en beelden van doden en gewonden in de straten van Donetsk. Wie de tekst niet leest denkt: daar is deze man verantwoordelijk voor. "Ik kan het niet geloven, eindelijk een westerse krant die de waarheid durft te zeggen", klinkt het nu. Ik krijg een golf aan complimenten, berichten en bedankbriefjes. Wat er werkelijk speelt is onbelangrijk. Het kan nog heftiger. De Russische journalist Pavel Kanygin wordt door de pro-russische rebellen gekidnapt. Niet omdat de artikelen die hij schrijft in de Novaja Gazeta hen niet zinnen, maar omdat er op zijn Facebook-muur kritische berichten staan. Hij moet zijn telefoon en computer afstaan, en voor het gemak maken ze hem een paar duizend euro afhandig.

5 Inspelen op onduidelijkheid Het is een hybride oorlog. Het klassieke conflict, met twee strijdende partijen, een oorlogsverklaring en een duidelijke lijn is misschien wel voorgoed voorbij. Rusland stuurde 'groene mannetjes' naar de Krim, professionele soldaten in groene camouflagepakken - maar zonder insignes. Zijn het Russen? Natuurlijk zijn het Russen, maar het is lastig te bewijzen. Langzaam maar zeker is duidelijk dat behalve groene mannetjes het Kremlin ook boze mannetjes heeft laten invliegen. De emotionele burgers die om het hardst riepen dat ze bij Rusland willen horen. Nu blijkt dat dat helemaal geen buurtbewoners waren, maar gauwdieven, criminelen of politieagenten uit verschillende delen van Rusland. Met een duidelijke instructie. Hetzelfde gebeurt in het oosten van Oekraïne. De pro-russische vrijwilligers komen grotendeels uit Rusland, sommigen zijn veteranen bij de veiligheidsdiensten, anderen geronseld binnen nationalistische kringen. Legermateriaal wordt illegaal de grens over geloodst, het Kremlin ontkent alles. Wanneer het Oekraïense leger een militaire basis in de buurt van het belegerde stadje Slavjansk inneemt, scheert er een straaljager over de hoofden van de opstandelingen. Zello ontploft. "Het zijn de Russen. Ze zijn er eindelijk. Over", roept iemand. In de verte is rook te zien. "Het was een Oekraïense straaljager, onze jongens hebben 'm neergehaald. Over", klinkt het elders. Dan maakt de jachtvlieger een scherpe bocht en landt op de militaire basis. Het zijn de Russen niet, en het toestel is niet neergehaald. Een van de rebellen pakt gefrustreerd zijn telefoon. Hij kijkt een tijd lang naar Zello en drukt op delete. Over en uit. AUTEUR Olaf Koens (@obk) staat als correspondent in Rusland middenin het conflict met Oekraïne. Koens woont sinds 2007 in Moskou en schrijft over Rusland en omgeving voor onder meer de Volkskrant en doet verslag voor RTL Nieuws RTL Nederland BV Gebruikersvoorwaarden Privacy- en cookie-statement FAQ Bright Ideas v1.3 ideas@bright.nl