Zzp ers in de bouw. dr P.H.G. Berkhout

Transcriptie

1 Zzp ers in de bouw dr P.H.G. Berkhout 10 februari 2010

2 INHOUDSOPGAVE 1 Zzp ers in de bouw: een profielschets 1 2 Aandachtspunten 4

3 1 Zzp ers in de bouw: een profielschets Werkgelegenheid De werkgelegenheid van zelfstandigen in de bouw is sedert 1995 meer dan verdubbeld. In 2008 kon al 20% van de bouwwerkgelegenheid worden toegeschreven aan zelfstandigen. Achter deze ontwikkeling gaat met name een grote groei schuil van de kleine zelfstandige zonder personeel: de zzp er. Driekwart van de zelfstandigen in de bouw was in 2008 zzp er. In totaal ging het om 79 duizend mensen; zij namen 15% van de bouwwerkgelegenheid voor hun rekening. Uit cijfers van het CBS blijkt dat van alle bedrijfstakken in de Nederlandse economie de groei van het aantal zelfstandigen in de bouw in het afgelopen decennium het grootst was. Kijken we naar de diverse onderdelen van de bouwsector, dan valt op dat de penetratie van zzp ers behoorlijk varieert. Tabel 1.1 geeft voor de diverse sectoren in de bouw het aantal zzp ers en hun aandeel in de werkgelegenheid weer. Tabel 1.1 Het aantal zzp ers in sectoren van de bouw en hun aandeel in de werkgelegenheid 1999 (x1000) 2009 (x1000) B&U 10,8 27,3 7% 18% GESPECIALISEERDE AANNEMERIJ 13,6 38,6 12% 29% * timmeren 4,8 11,9 28% 55% * metselen en voegen 1,0 3,5 7% 28% * stukadoren, afwerking wand/vloer 3,0 8,7 15% 37% * schilderen en glaszetten 2,9 9,2 8% 22% * dakdekken 0,6 1,7 6% 16% * overig gespecialiseerd 1,4 3,5 7% 17% GWW 2,1 5,7 2% 6% * grondverzet 0,5 1,4 6% 14% * aanleg wegen, spoor e.d. 0,3 0,7 1% 2% * straatmaken 0,5 2,0 5% 19% * verhuur bouw en sloopmachines 0,4 0,8 5% 9% * overig gww 0,4 0,8 1% 3% INSTALLATIESECTOR 3,4 7,2 3% 5% * elektrotechnische installaties 1,3 2,6 2% 4% * loodgieten, sanitair en cv 1,8 4,1 3% 6% * overig installatie 0,3 0,5 2% 3% TOTAAL BOUW % 15% Bron: EIB Zzp ers in de bouw 1

4 Zzp ers in de bouw zijn vrijwel allemaal man. Met een gemiddelde leeftijd van 44 jaar zijn ze wat ouder dan werknemers (gemiddeld 41 jaar). Met name in de leeftijdcategorie nemen we relatief veel zzp ers waar. Het opleidingsniveau van de zzp ers lijkt sterk op dat van werknemers. Onder zzp ers zijn wat minder mensen met alleen basisonderwijs of een hogere opleiding. Het merendeel van de zzp ers heeft evenals de werknemers een vmbodiploma. Het opleidingsniveau van zzp'ers is in het afgelopen decennium gestegen. Het merendeel (83 %) van de zzp ers was voordien in loondienst. De gemiddelde overstapleeftijd is 35. Als reden om zelfstandige te worden meldt driekwart van de zzp ers dat zelf graag te hebben gewild. Een vijfde zegt door de omstandigheden tot die keuze te zijn gekomen en minder dan 5 % voelt zich echt gedwongen. Tussen de 60 en 70 procent van de zzp ers noemt meer vrijheid de belangrijkste reden om het bedrijf te starten. De drie grootste voordelen zijn volgens de zzp er: 1) eigen verantwoordelijkheid, 2) de vrijheid om zelf te bepalen hoeveel hij werkt en 3) loon naar werken. De grootste nadelen vindt hij: 1) zelf voorzieningen moeten treffen, 2) schommelingen in inkomen en 3) moeten wachten op geld. Opdrachtgevers en acquisitie De bouw-zzp er is niet, zoals vaak wordt gedacht, voor het merendeel van zijn omzet afhankelijk van aannemers in de bouw, die hem inhuren voor hun flexibele arbeidscapaciteit. 80% verricht wel eens werk voor particulieren; voor bijna de helft van de zzp ers zijn particulieren zelfs de belangrijkste opdrachtgevers (zie Figuur 1). Aannemers in de bouw vormen ook een belangrijke opdrachtgeverscategorie. Zes van de tien zzp ers hebben hen als opdrachtgever. Voor een derde is dit de belangrijkste opdrachtgever. In het afgelopen decennium is het aantal zzp ers dat meerdere typen opdrachtgevers bedient toegenomen. Figuur 1 De belangrijkste opdrachtgever van zzp ers in de bouw collega zzp'ers overig overige bedrijven leveranciers bouwmaterialen overheid woningbouwverenigingen particulieren aannemers in de bouw Bron: EIB 2 Zzp ers in de bouw

5 De meeste zzp ers gebruiken bij acquisitie niet één manier, maar passen een mix van strategieën toe om opdrachten te verwerven. Het merendeel werft voornamelijk informeel binnen een netwerk van klanten en connecties. Mond-op-mond-reclame is de meest gebruikte strategie. Gemiddeld bedient de bouw-zzp er zo n 15 opdrachtgevers in een jaar. De mediaan ligt rond 10 opdrachtgevers per jaar. Twintig procent van de zzp ers in de bouw had in of minder opdrachtgevers. Marktsegmenten De bouwproductie kan in drie categorieën worden ingedeeld: woningbouw, utiliteitsbouw en infrastructuur. Binnen deze groepen wordt onderscheid gemaakt tussen enerzijds nieuwbouw en anderzijds onderhoud/renovatie. De omzet van zzp ers is vooral gerelateerd aan de woningbouw. Bij alle categorieën ligt voor de zzp er het accent op renovatie en onderhoud. Uurtarief, omzet en inkomen Zzp ers in de bouw maken in vergelijking met werknemers veel uren. Gemiddeld werken zij 48 uur per week en 45 weken per jaar. Per jaar maken zij gemiddeld 2175 uur, waarvan 75 procent declarabel. Het uurtarief (exclusief btw) dat zzp ers hun opdrachtgever in rekening brengen bedraagt in 2008 gemiddeld 29. In 90 procent van de gevallen ligt het tarief tussen 20 en 38 per uur. Zzp ers met particulieren als belangrijkste opdrachtgever vragen gemiddeld bijna één euro per uur meer dan zij die aannemers in de bouw als hun belangrijkste opdrachtgever noemen: respectievelijk 29,7 en 28,8 per uur exclusief btw. Ook in de diverse sectoren van de bouw nemen we verschillen waar in het uurtarief. In de b&u is het tarief lager dan gemiddeld ( 28,1), in de overige sectoren hoger dan gemiddeld. In de gww brengen zzp ers het hoogste tarief in rekening ( 31,4). De zzp er investeert in zijn bedrijf. Gemiddeld werd in 2007 op jaarbasis 7,7 duizend geïnvesteerd, waarvan de helft in transportmiddelen en 30 procent in gereedschap en machines. De gemiddelde jaaromzet (2007) wordt geschat op 68 duizend. De mediaan ligt rond 55 duizend. Een kleine 20 procent had bij een voltijd werkweek een omzet van minder dan 30 duizend per jaar. Het gemiddelde bruto jaarinkomen van zzp ers in de bouw bedraagt naar schatting 42 duizend. Het gemiddelde netto maandinkomen is Ongeveer 20% heeft naast zijn bedrijf nog een andere bron van inkomsten. Verzekeringen Een vergelijking van bouw-zzp ers met werknemers in de bouw laat zien dat zzp ers meer bereid zijn tot het nemen van risico s. Dat neemt niet weg dat de meerderheid zich verzekert voor risico s die zelfstandigheid met zich meebrengt. In Tabel 1.2 is weergegeven welke verzekeringen bouw-zzp ers hebben afgesloten. Een kwart van de zelfstandigen blijkt geen van de genoemde verzekeringen te hebben afgesloten. Deze groep neemt de risico s die voortvloeien uit de uitoefening van het ondernemerschap geheel voor eigen rekening. De meeste zzp'ers hebben echter wel één of meer verzekeringen afgesloten. Tot de meest voorkomende behoren verzekeringen voor bedrijfsaansprakelijkheid (68%) en arbeidsongeschiktheid (57%). Hoewel wettelijk verplicht geeft ongeveer de helft van de zzp ers aan voor ziektekosten te zijn verzekerd. Het is denkbaar dat respondenten hierbij doelen op aanvullende verzekeringen. Het afsluiten van een pensioenverzekering wordt door zzp'ers minder urgent of te duur gevonden. Slechts drie van de tien zijn hiervoor verzekerd. Over het algemeen komt uit Tabel 1.2 het beeld naar voren dat zzp ers zich met name verzekeren als het gaat om risico s die de continuïteit van het bedrijf in gevaar kunnen brengen: aansprakelijkheid en arbeidsongeschiktheid. Zzp ers in de bouw 3

6 Tabel 1.2 Percentage zzp ers dat één of meer verzekeringen heeft afgesloten verzekeringen % geen verzekering 25 één of meer verzekeringen 75 - bedrijfsaansprakelijkheid 68 - arbeidsongeschiktheid 57 - ziektekosten 47 - ongevallen 45 - rechtsbijstand 44 - pensioen 30 - kredietverzekering 2 Bron: EIB Professionals, maar soms kwetsbaar Over het algemeen komt bij de bouw-zzp er een beeld naar voren van een zelfstandige met professionele inslag. Hij verzekert zich, hij investeert in zijn bedrijf en hij bedient veelal vier of meer verschillende opdrachtgevers, die hij met een mix van acquisitiestrategieën weet te vinden. Sommigen specialiseren zich in marktsegmenten of in bepaalde typen opdrachtgevers, anderen zijn jacks of all trades. Voor bijna de helft (46 procent) zijn particulieren de belangrijkste opdrachtgevers, voor een op de drie (33 procent) zijn aannemers de belangrijkste opdrachtgevers. Een groep van naar schatting procent van het totaal mag als kwetsbaar worden aangemerkt. Zij zijn afhankelijk van slechts enkele opdrachtgevers of hebben een bruto jaaromzet van minder dan 30 duizend bij een gemiddelde werkweek van 32 of meer uren. Zelfstandigheid tegen wil en dank komt slechts in beperkte mate voor. Zo n 5 procent zegt gedwongen te zijn de overstap te maken. 2 Aandachtspunten Averechtse selectie Het gemiddelde uurtarief van bouw-zzp ers en de gemiddelde kosten van werknemers per gewerkte uur ontlopen elkaar nauwelijks. Beide worden voor 2008 geschat op rond 30 (excl btw) per uur. Een gemiddelde bouwwerknemer kost per uur zijn bruto loon plus daar bovenop nog eens 50% aan premies. Met die premies worden werknemersverzekeringen en bedrijfstakregelingen betaald, zoals pensioen, scholing en uitkeringen bij arbeidsongeschiktheid of werkloosheid. Inherent aan de collectieve aard van deze regelingen is het feit dat iedereen dezelfde prijs betaalt, terwijl mensen er niet allemaal precies hetzelfde bedrag voor 4 Zzp ers in de bouw

7 over hebben. Wanneer mensen deze collectieve voorzieningen niet nodig achten (bij voorbeeld omdat ze hun eigen kans op werkloosheid of arbeidsongeschiktheid heel laag inschatten), dan is het voor hen voordelig om het collectief te verlaten en de premies te gelde te maken. Dat is precies wat de zzp er doet, want zijn uurtarief is gemiddeld zo n 50% hoger dan het werknemers bruto uurloon. Het gevolg kan zijn dat een selectieve groep van good risks de collectiviteit verlaat en de bad risks overblijven. Hierdoor moeten op termijn de premies omhoog en wordt de collectiviteit duurder voor de achterblijvers. Bij de overstap naar zzp geeft een werknemer een pakket aan voorzieningen op. Sommige voor hem minder waardevol dan andere. Wil hij op bepaalde vlakken toch voorzieningen treffen (bijv. voor arbeidsongeschiktheid of pensioen) dan is hij als individu duurder af, omdat hij de schaalvoordelen van het collectief mist. Met andere woorden: de individuele koopkracht van de te gelde gemaakte premies is kleiner. Pensioenbreuk De overstap naar zzp heeft gevolgen voor het individuele pensioen. Werknemers bouwen pensioenaanspraak op doordat jaarlijks premies worden afgedragen. Die premies zijn in beginsel een vast percentage van het brutoloon. Om ervoor te zorgen dat elk dienstjaar aan het einde van de loopbaan een gelijk deel bijdraagt aan het benodigde eindkapitaal, is in theorie een oplopende jaarpremie afdoende. De logica daarachter is dat de inleg van het eerste jaar veel langer kan oprenten dan de inleg van het laatste dienstjaar. In de praktijk is de pensioenpremie echter niet oplopend, maar een vast percentage van het loon. Dit betekent dat voor jonge werknemers een te hoge premie wordt afgedragen en voor oudere werknemers een te lage premie. Er vindt dus in het huidige systeem met een constant premiepercentage een overheveling plaats van jong naar oud. Het voordeel hiervan is dat de loonkosten van oudere werknemers niet de pan uit rijzen; het nivelleert het verschil in loonkosten tussen jonge en oude werknemers. Zzp ers zijn in de meeste gevallen in hun jonge jaren werknemer geweest in de bouw. De stereotype bouwzzp er heeft circa 15 jaar in loondienst gewerkt en maakt rond zijn 35 e de overstap naar zelfstandigheid. Dat betekent dat hij in die jaren teveel premie afdraagt aan het pensioenfonds. Hij draagt in zijn jonge jaren bij aan de loonkostensolidariteit met ouderen, maar als zelfstandige op hogere leeftijd ziet hij daar niets van terug. Een ruwe schatting van de orde van grootte van de financiële schade die de stereotype zzp er hierdoor lijdt is 25 duizend. Dat komt neer op ruwweg 1600 per in loondienst gewerkt jaar. Vakopleidingen Zzp ers zijn vakmensen die, net als bouwwerknemers, in veel gevallen een beroepspraktijkopleiding nodig hebben om het vak te leren. In de bouw, maar ook in andere sectoren van de Nederlandse economie, worden de beroepspraktijkopleidingen (BBL-opleidingen) voor een groot deel bekostigd uit fondsen die door de sector zelf worden gevuld. In de bouw komen de middelen voor dat fonds beschikbaar door een heffing op de loonsom van werknemers onder de CAO-bouwnijverheid. De sector schiet in dit bekostigingsmodel de kosten van de opleiding in wezen voor en verhaalt ze weer over de jaren dat de opgeleide als werknemer werkzaam is onder CAO. De zzp er onttrekt zich aan dit model. Hij draagt niet (of voor een beperkte periode) bij aan het fonds, maar heeft vaak wel de door de sector bekostigde BBLopleiding gevolgd. Dit model van bekostiging van het praktijkonderwijs komt onder druk te staan als het aantal zzp ers in een sector toeneemt. Dit probleem wordt omzeild als alle bedrijven in een bedrijfstak worden gerekend tot een bedrijfschap, zoals in de bouw geldt voor afbouw, schilders en stukadoors. In dat geval vinden heffingen voor collectieve fondsen plaats op de omzet. Zzp ers in de bouw 5