Economische Berichten nr september 2013

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Economische Berichten nr. 10 24 september 2013"

Transcriptie

1 Economische Berichten nr september 213 Amerikaanse schalierevolutie met wereldwijde gevolgen De structurele stijging van de olieprijs van het voorbije decennium zorgde samen met nieuwe ontginningstechnologieën voor een investeringsexplosie in niet-conventionele energiebronnen. In de VS keerde de schalierevolutie de dalende trend in de olieproductie van de voorbije drie decennia. Samen met oliewinning uit de Canadese teerzanden, en op voorwaarde van aanzienlijke infrastructuurinvesteringen, stevent Noord-Amerika af op energieonafhankelijkheid tegen 22. Niettegenstaande de wereldwijde beschikbaarheid van grote gas- en schalievoorraden zorgt een unieke combinatie van factoren in de VS en Canada ervoor dat we op korte termijn in andere landen geen vervolg moeten verwachten op de Amerikaanse schalierevolutie. De macro-economische gevolgen van deze revolutie voor de VS zijn een terugval van het tekort op de lopende rekening met 1,5 à 1,7 procentpunt tegen 22, de creatie van 1,6 miljoen jobs en een appreciërende dollar. Van een echte herindustrialisering door de lagere gasprijzen is nog geen spoor zichtbaar, zelfs niet in de (petro)chemische nijverheid. Het toenemende wereldwijde olieaanbod tijdens de komende jaren kan de olieprijs richting 9 dollar per vat duwen. Voor de olie-importerende westerse en Aziatische landen is dat een goede zaak. Voor de OPEC-landen komt het bovenop het verdwijnen van de VS van hun klantenlijst. De begrotingstekorten dreigen er fors op te lopen. Het terugdringen van de sociale uitgaven bij een jonge bevolking met een hoge werkloosheid kan de start van een tweede Arabische Lente inluiden. In tegenstelling tot de gangbare mening neemt de globale aanvoer van olie tijdens de komende jaren sterker toe dan de consumptiegroei. Volgens een Harvard-studie kan dit leiden tot scherp lagere olieprijzen (1). Aangepast voor risico s verbonden aan de effectieve uitvoering van projecten in ontwikkeling in de verschillende landen evenals de uitputtingsgraad (2) van huidige olievelden, raamt de studie de netto bijkomende productiecapaciteit over de periode op 17,6 miljoen vaten per dag (mbd). De wereldwijde olieproductiecapaciteit klimt zo van 93 mbd naar 11,6 mbd (3). Dit vertegenwoordigt de sterkste productiestijging in een decennium sinds de jaren 8. Een noodzakelijke voorwaarde voor deze nieuwe productie is een langetermijnolieprijs van minimaal 7 dollar per vat. De hoge olieprijs heeft sinds 23 geleid tot een ongeziene investeringsgolf in de olie- en gasindustrie. De climax werd de voorbije jaren bereikt met een totale investering van naar schatting 1.5 miljard dollar in Rekening houdend met een investeringscyclus voor de exploratie en ontwikkeling van olieen aardgasdepots die schommelt tussen 8 en 12 jaar, mogen we ervan uitgaan dat de stijging van de productiecapaciteit de komende jaren alsmaar zal versnellen. Drie kwart van de verwachte groei van de productiecapaciteit vindt plaats in vier landen, in orde van belangrijkheid: Irak (netto toename olieproductie in : +5,1 mbd), de VS (+3,5 mbd), Canada (+2,2 mbd) en Brazilië (+2,5 mbd). Het potentieel van Irak is gigantisch. Niettegenstaande de olieproductie er aanving rond het begin van de 2ste eeuw, zijn er tot nog toe amper 2.3 putten (voor exploratie én productie) geboord tegenover bijvoorbeeld één miljoen in Texas. Geavanceerde technieken om nieuwe putten te ontdek- 1

2 Economische Berichten ken of ontginnen, zoals 3-D seismische exploratietechnieken of diepe en horizontale boringen en hydraulische fracturatie, zijn er nooit toegepast. Van de 8 ontdekte olievelden in Irak zijn er amper 21 deels ontwikkeld. De toekenning van nieuwe licenties aan grote internationale oliemaatschappijen tussen 29 en 211 kan de olieontginning in het land naar een nieuw tijdperk katapulteren. De beoogde productiedoelstelling van deze maatschappijen komen uit op 11,6 miljoen vaten per dag, een stijging van 9,6 miljoen vaten tegenover het huidige productieniveau. Rekening houdend met de politieke risicofactoren, het gebrek aan aangepaste (export)faciliteiten en infrastructuur, veiligheidsproblemen, enz. is een toename van de productiecapaciteit van de huidige 2,5 miljoen vaten per dag (inclusief Koerdische regio) tot 7,6 miljoen vaten tegen 22 geen onrealistisch scenario. Dé verrassing inzake oplopende productiecapaciteit in de komende jaren komt van de westelijke hemisfeer, namelijk de VS, Canada en Brazilië. Een nieuwigheid is dat de additionele oliestroom vanuit die landen afkomstig is van niet-conventionele oliewinning. Volgens de definitie van het Amerikaanse Energy Information Administration (EIA) refereert de productie van conventionele ruwe olie en aardgas naar gas en olie geproduceerd via een put geboord in een geologische formatie in dewelke de reservoir- en vloeistofkarakteristieken toelaten dat de olie en het aardgas vlot vloeit naar het boorgat. Niet-conventionele productie van koolwaterstoffen vertonen deze criteria niet ofwel omdat de geologische formatie een erg lage doorlaatbaarheid heeft, ofwel omdat de vloeistoffen een dichtheid hebben die in de buurt ligt of hoger is dan die van water. Het gevolg is dat de koolwaterstoffen niet geproduceerd, getransporteerd of geraffineerd kunnen worden aan de hand van conventionele methodes. Niet-conventionele olie en gas omvatten ultrazware olie en olie uit teerzanden (Canada), olie uit schalie- ( shale oil, VS) en siltgesteente ( tight oil ) evenals schaliegesteente rijk aan kerosine ( oil shale ). Dé verrassing inzake oplopende productiecapaciteit in de komende jaren komt van de westelijke hemisfeer. de gassector (zie kader op blz. 3). Begin 2 zag het ernaar uit dat de VS, bovenop zijn status van netto-importeur van olie, ook voor gas afhankelijk zou worden van het buitenland. De bruto gaswinning afkomstig van Amerikaanse conventionele gasvelden plafonneerde in de tweede helft van de jaren 9 rond 17.7 miljard kubieke voet (1 kubieke meter = 35,4 kubieke voet). Daartegenover stond een alsmaar toenemend gasverbruik. Over de periode van 1987 tot 2 nam de gasimport toe van 938 tot 3.63 miljard kubieke voet, met Canada als quasi enige leverancier. Honderd miljard dollar werd geïnvesteerd in terminals. LNG-import moest ervoor zorgen dat aan de stijgende behoefte tegemoet zou gekomen worden. De revolutionaire techniek van horizontale hydraulische boringen maakte de investeringen waardeloos. De productie van schaliegas in de VS klom van 3 miljard kubieke voet in 2 tot 9.6 miljard kubieke voet in 212. Schaliegas neemt daarmee 4% van de totale Amerikaanse aardgasproductie voor rekening. Van massale import van gas is geen sprake meer. Als gevolg van een niet optimale pijplijn- en afwezige exportinfrastructuur, zitten de VS vandaag opgeschept met een gasoverschot, wat de prijs onderuit heeft gehaald. De lage gasprijzen in combinatie met de oplopende olieprijzen zorgden ervoor dat horizontale hydraulische fracturatie de voorbije jaren ook zijn intrede deed in de olie-industrie. Het breakeven niveau voor het ontginnen van schalieolie schommelt tussen de 6 à 7 dollar per vat. De productie van schalieolie steeg van gemiddeld,2 miljoen vaten per dag in 2. naar gemiddeld 1,9 miljoen vaten per dag in 212 voor de 1 belangrijke formaties (4). In 212 lag de Amerikaanse ruwe-olieproductie 847. vaten per dag hoger dan in 211, wat veruit de snelste productiegroei is wereldwijd. Zijn de VS op weg hun in de jaren 7 verloren energieonafhankelijkheid opnieuw te heroveren? Voor de VS raamt de Harvard-studie de stijging van de olieproductiecapaciteit op 3,5 miljoen vaten per dag tot 11,6 miljoen vaten tegen 22. Daarmee zouden de VS de tweede grootste olieproducent ter wereld worden, na Saoedi-Arabië. De evolutie is opmerkelijk gegeven de continue daling van de Amerikaanse olieproductie tijdens de periode De hoge olieprijs in combinatie met de doorbraak eind jaren 9 van een revolutionaire boortechniek luidde een nieuw energiehoofdstuk in. Horizontale hydraulische boringen De nieuwe techniek van horizontale hydraulische boringen laat toe olie uit het dichte schaliegesteente te ontginnen. Hydraulische fracturatie of kraken werd initieel toegepast in Amerikaanse schalierevolutie De mature olie-industrie beleeft een tweede jeugd als gevolg van de schalieolie- en gasrevolutie. Door dalende opbrengsten uit conventionele gas- en oliebronnen kromp de Amerikaanse olie- en gasproductie in de periode van net geen 2 miljoen vaten olie-equivalent per dag naar een dieptepunt van 15 miljoen vaten. Die trend zette zich ook de voorbije jaren nog door. De daling wordt sinds 25 evenwel meer dan gecompenseerd door de stijgende productie van niet-conventionele gas- en oliebronnen, in het bijzonder schaliegas en olie. Schaliegas heeft de VS omgetoverd in een gaseiland waar gas overvloedig aanwezig is en de prijzen laag zijn. Het land is de grootste gasproducent ter wereld geworden, voor Rusland. 2

3 Geschiedenis van horizontale hydraulische fracturatie Al in het begin van de jaren 8 was George Mitchell uit Houston overtuigd van de mogelijkheid om gas te winnen uit compact schaliegesteente. Het duurde evenwel tot 199 vooraleer een eerste succes werd geboekt. De technologie die Mitchell toepaste, hydraulische fracturatie, is niet nieuw. Ze werd voor het eerst gebruikt in 1947 in Grant County (Kansas). Volgens een rapport van het National Petroleum Council werd de techniek in 211 gebruikt om 95% van de Amerikaanse putten te boren, goed voor 43% van de Amerikaanse olieproductie en 67% van de aardgasproductie. Bij hydraulische fracturatie of kraken wordt onder hoge druk water, zand en chemicaliën in de rotsen gepompt tot deze breken. De toevoeging van zand of kleine keramische deeltjes en een kleine hoeveelheid chemische producten dient om een beter stroomkanaal te creëren waarlangs het gas of de olie kan ontsnappen. Eens de breuken zijn gecreëerd, wordt de injectie stopgezet en sijpelen de vloeistoffen samen met het gas en de olie naar de oppervlakte. Via horizontale boringen kan naar gas- en oliebronnen gezocht worden honderden meters zijwaarts van de initiële boorput. Horizontale fracturatie gebeurt in verschillende stadia, soms Het is de integratie van het hydraulische fracturatieproces met horizontale boringen die geleid heeft tot een revolutionaire techniek voor het ontginnen van schaliegas. om de 1 meter, en elk stadium impliceert het herhalen van het pompen van zand, water en chemicaliën in een specifiek stuk van de (horizontale) boorarm. Het werken in verschillende stadia leidt tot een sterke toename van de recuperatiegraad (percentage dat uit de afzetting gewonnen kan worden in verhouding tot de totale aanwezige hoeveelheid koolwaterstof). Ook horizontale boringen zijn niet nieuw, met een eerste boring in 1929 in Texon (Texas). Het is de integratie van het hydraulische fracturatieproces met horizontale boringen die geleid heeft tot een revolutionaire techniek voor het ontginnen van schaliegas. Recent wordt de techniek ook toegepast voor schalieolie. Als gevolg van de hogere viscositeit van olie gas ontsnapt gemakkelijker via de breuken in de rotsformaties ligt de recuperatiegraad met 3 à 7% laag. Technologische verbeteringen kunnen die recuperatiegraad in de toekomst verhogen. De recuperatiegraad bij de ontginning van een conventionele oliebron schommelt tussen de 1 en 5% (maar het inzetten van hydraulische horizontale fracturatie kan die recuperatiegraad ook hier mogelijk nog naar boven halen). Voor schaliegas schommelt het percentage tussen 25 en 3%. Aan het ritme waaraan het de gasimport tussen 27 en 212 naar omlaag haalde van miljard kubieke voet naar miljard kubieke voet evolueren de VS tegen 216 van gasimporteur naar exporteur (grafiek 1). De daling van de olie-import is zo mogelijk nog spectaculairder. De totale netto import van ruwe olie en petroleumproducten piekte in 26 op 13,4 mbd en tuimelde daarna naar 6 à 7 mbd vandaag. Twee tegengestelde bewegingen liggen aan de basis. De olieconsumptie viel terug als gevolg van de demografische evolutie (een verouderende bevolking van babyboomers legt minder kilometers af dan een jonge bevolking), brandstofefficiëntie en een versnellende substitutie naar niet-oliegebaseerde brandstoffen zoals het goedkope gas. Daartegenover stond een toenemende olieproductie van 5 mbd in 28 naar ruim 7 mbd begin 213 (grafiek 2) (5). De daling van de netto-import met 6 mbd over de voorbije 7 jaar is enorm. Om dit in perspectief te zetten: enkel Saoedi-Arabië, Rusland en de VS zelf kunnen een hogere productie voorleggen. Verwacht wordt dat de toename van de Amerikaanse olie- en gasproductie zich de komende jaren zal doorzetten. Voor olie haalden we eerder de studie van Harvard aan. Daarin wordt uitgegaan van een toename van de olieproductie (inclusief NGL s) van 8,1 mbd tot 11,6 mbd over de periode Het Internationaal Energieagentschap (IEA) ziet de totale productie van olie en gas samen oplopen van ruwweg 17 miljoen vaten olie-equivalent per dag in 21 naar iets meer dan 2 miljoen vaten olie-equivalent per dag in 215. Een produc Bron: EIA Grafiek 1 - VS: Aardgasproductie en netto import (in miljard kubieke voet) Aardgasproductie (linkse schaal) Netto import (rechtse schaal)

4 Economische Berichten Grafiek 2 - VS: Olieproductie, netto import en consumptie (in mbd) Grafiek 3 - VS richting energie-onafhankelijkheid? (netto olie- en gasafhankelijkheid van import in selectie landen) Invoer gas EMU Japan China India Verenigde Staten Netto import (linkse schaal) Consumptie van olie (*) (rechtse Olieproductie (totaal, linkse schaal) schaal) (*) Consumptie door industriële, transport-, elektriciteits-, commerciële en residentiële sector Bron: EIA Uitvoer 2 gas Bron: EIA tiepiek van 22,5 miljoen vaten wordt bereikt in 225 en stabiliseert in het daaropvolgende decennium op een iets lager niveau. Het ramen van de toename van de productiecapaciteit over een lange periode is onderhevig aan tal van factoren. Sterke prijsbewegingen, een betere kennis van het oliereservoir naargelang de boringen vorderen, politieke risico s (al dan niet aanleggen van infrastructuur voor vervoer olie, toekennen licenties, enz.) en de technologische ontwikkeling zijn belangrijke elementen. Voor de lange termijn (2 jaar en meer) zijn ze echter moeilijk in te schatten. Gezien de lange investeringscyclus van 8 tot 12 jaar is uitgaan van de verwachte evolutie van de vraag, in de mate dat die al goed in te schatten is, evenmin een goed vertrekpunt. Om die moeilijkheden te omzeilen, gaat de eerder vermelde Harvard-studie voor zijn raming uit van een bottom-up analyse: de lopende olieprojecten wereldwijd worden veld per veld geanalyseerd en de productie tegen 22 wordt geraamd. Zowel op basis van de ramingen van het IEA als deze van de Harvard-studie stevent de VS af op een quasi-energieonafhankelijkheid (grafiek 3). In haar World Energy Outlook van 211 stelt het IEA: Terwijl de afhankelijkheid van geïmporteerde olie en gas toeneemt in vele landen, zwemt de VS tegen de stroom in. Tegen 235 is de Verenigde Staten al geruime tijd een netto gasexporteur. Ook haar afhankelijkheid van olieimport zal tot een minimum beperkt worden. De dagelijkse olieconsumptie door de verschillende sectoren (industrie, transport, elektriciteit, commercieel en residentieel) bedroeg in maart ,6 miljoen vaten per dag. De totale productie van olie en olieproducten liep in mei op tot 1,7 miljoen vaten (6). Het verschil van 8 miljoen vaten kan op drie manieren weggewerkt worden: via een stijging van de olieproductie, het terugdringen van de olieconsumptie via een toenemende energie-efficiëntie, en via de substitutie van olie naar andere energietypes (bijvoorbeeld aardgas waar nog voldoende ruimte is om de productie op te drijven). ports Crude Oil Production, Total Consumptie van olie* (RS) ie door industriële, transport -, electriciteits-, commerciële en residentiële sector In hoeverre dicht een hogere olieproductie de kloof? Over de periode gaat de Harvard-studie uit van een stijging met 3,5 mbd. Een toename met 9. vaten per dag werd gerealiseerd in De resterende 2,6 mbd brengen de bestaande kloof tegen 22 terug naar 5,4 mbd. Inzake energieconsumptie stellen 21 we een daling vast van 2,6 mbd naar 18,2 mbd over de periode mei 27 tot mei 29. Die daling is toe te schrijven aan de recessie. De consumptie beweegt sindsdien zijwaarts en kwam in maart 213 uit op 18,6 mbd. Een verdere herleving van de Amerikaanse economie zal dat cijfer licht hoger duwen, maar daartegenover staat de invoering van nieuwe efficiëntiestandaarden voor auto s. Het lagere benzineverbruik kan, afhankelijk van de bron, leiden tot een vermindering van de olieconsumptie met 1 à 2 miljoen vaten per dag tegen 22. Een dalende energieconsumptie zal 1 mbd bijkomend afknabbelen van de 5,4 mbd-kloof tegen 22. Oliekloof consumptie-productie Volledig onafhankelijkheid is echter onwaarschijnlijk. In 212 stond de Amerikaanse energieproductie in voor 83% van de consumptie, komende van een dieptepunt van 69% in 25. Het EIA verwacht een eigen energieproductie van 92% tegen 24. Substitutiepotentieel is er eveneens, maar voor sommige toepassingen blijft het een ver toekomstperspectief. Investeringen in gaspijplijnen moet het verbruik van stookolie in sommige regio s drastisch naar omlaag halen. Specialisten verwachten een vraagvermindering van zo n 6. olievaten per dag in het noordoosten van de VS (New York City, New England) zodra aardgas kan aangevoerd worden vanuit de schaliegasrijke Marcellus-bronnen in Pennsylvania. Tegen 215 kan de geleide- 4

5 lijke substitutie van diesel (voor zware trucks) door LNG leiden tot een bijkomende vraagvermindering van 6. vaten. Citigaat uit van een overschakeling van 3% van de vloot Amerikaanse zware trucks, goed voor een totaal verbruik van 2 mbd (7). Een conservatieve inschatting duwt die vraagvermindering snel naar 1 mbd. Het totale substitutiepotentieel loopt daarmee op tot 1,6 mbd, waardoor de consumptie-productie kloof krimpt tot 2,8 mbd. Daarmee zal de afhankelijkheid van de VS van olie-import tijdens de komende jaren verder dalen, maar echte olieonafhankelijkheid zit er niet in. Noord-Amerikaanse olieonafhankelijkheid Voor Noord-Amerika als continent ziet de situatie er nog rooskleuriger uit. De hoge olieprijs zorgde voor een schalierevolutie in de VS. In Canada leidde de prijsschok tot de ontwikkeling van een andere niet-conventionele oliebron: de teerzanden. Teerzand of oliezand bestaat uit zand, klei en water doordrongen van een extreme dik vloeibare vorm van olie, genaamd bitumen (= een soort teer). Hoge olieprijzen en de ontwikkeling van een nieuwe technologie hebben ertoe geleid dat ook deze reserves nu winstgevend ontgind en verwerkt kunnen worden. Tijdens de komende 1, volgens sommigen zelfs 2 jaar, dragen deze teerzanden jaarlijks zo n extra 2. vaten per dag bij. Citi raamt de oliebijdrage van deze onconventionele bron tegen 22 op 3,7 miljoen vaten per dag. De gecombineerde productie van alle soorten olie en NGL s (natural gas liquids, liquide bijproducten bij de winning van aardgas) in Canada bedraagt dan 6,5 miljoen vaten per dag. De Harvard-studie is iets conservatiever en gaat uit van een totale productiecapaciteit van 5,5 miljoen vaten. Het verschil heeft vooral te maken met milieuproblemen die de extra productiecapaciteit kan verhinderen of uitstellen. Daarnaast leidt het gebrek aan exportcapaciteit er mogelijk toe dat bedrijven verschillende van de huidige (14-tal) projecten uitstellen. Vooral de ontwikkeling van exportmogelijkheden naar de VS zijn hierbij cruciaal. 97% van de Canadese olie-export gaat naar de zuiderbuur. Canada staat in voor 9% van de gasimport en 25% van de olie-import van de VS. Cruciaal is de bouw van de Keystone XL-oliepijplijn die Canada moet verbinden met de Texaanse Golfstreek. De milieulobby verzet zich sterk tegen de bouw van een nieuwe pijplijn voor het vervoer van de sterk corroderende en vervuilende Canadese teerzandolie over Amerikaans grondgebied. In zijn klimaatstoespraak van juni 213 aan de Georgetown Universiteit in Washington stelde president Obama duidelijke voorwaarden voor de goedkeuring van het Keystone XL-project: Een toelating voor het bouwen van de Keystone-pijplijn is verbonden aan de bevinding dat dit in het belang is van onze natie. En onze nationale belangen zullen maar gediend zijn indien dit project het probleem van CO2-vervuiling niet significant uitvergroot. Het netto-effect van de pijplijn op ons klimaat zal zeker een criterium zijn waaraan de goedkeuring van dit project zal worden getoetst (8). Maar zelfs al wordt het Keystone-project goedgekeurd, dan nog volstaat het niet voor de ontwikkeling van voldoende importcapaciteit richting de VS. Het gros van de olieproductie afkomstig van westelijk Canada hangt af van dezelfde transportcorridor die dient voor het vervoer van de alsmaar toenemende productie van schalieolie vanuit onder meer de Bakken Shale schalieformatie in Noord-Dakota. Die pijplijnen volstaan nu al niet om de huidige olieproductie te transporteren richting de raffinaderijen in andere Amerikaanse staten (zie kader op blz. 6), en vooral dan richting de ultieme flessenhals: Cushing. Vandaar dat Canada alternatieve exportroutes overweegt voor zijn exploderende olieproductie. Dit is een opportuniteit die China en andere Aziatische landen niet zullen laten liggen. Het ondermijnt tevens de droom van een energieonafhankelijke Noord-Amerikaanse regio, een perspectief dat president Obama zeker zal laten meespelen in de uiteindelijke beslissing. Tot het probleem van de exportcapaciteit is opgelost, blijft het moeilijk voor Canada om zijn olieproductiepotentieel volledig te ontwikkelen. Wereldwijde energiereserves De EIA-studie toont aan dat ook in andere landen schalieolie en gas in overvloed beschikbaar zijn. De technologische revolutie onder impuls van de hoge olieprijs heeft de olie- en gasindustrie richting een nieuw tijdperk gekatapulteerd. Met de technische haalbaarheid van de schalieolie en gasontginning gingen ook de recupereerbare reserves de voorbije jaren de hoogte in. Het Amerikaanse EIA raamde die reserves voor de VS in 21 op 144 miljard vaten olie en biljoen kubieke voet aardgas. De meest recente raming van juni 213 gaat uit van 222 miljard vaten olie, een stijging met 54% (9). 58 miljard vaten zijn afkomstig van schalieolie. Toepassing van de nieuwste ontginningstechnieken op de huidige conventionele oliebronnen kan ook daar de technisch recupereerbare reserves nog doen toenemen. De totale gasreserves worden geraamd op biljoen kubieke voet, nagenoeg een verdubbeling tegenover 21. Schaliegas neemt hiervan 665 biljoen kubieke voet voor rekening. Aan een jaarlijkse consumptie van 25,5 biljoen kubieke voet gas per jaar d.i. de consumptie in 212 hebben de VS voorraad genoeg om een eeuw te doorstaan. De huidige olievoorraad dekt de oliebehoefte voor de volgende 32 jaar (aan een olieconsumptie van 18,6 miljoen vaten per dag). Die toename van de technisch recupereerbare reserves blijft niet beperkt tot de VS. De EIA-studie toont aan dat ook in andere landen schalieolie en gas in overvloed beschikbaar zijn (tabel 1 en 2). Een raming van 137 schalieformaties in 41 landen duwt de recupereerbare reserves ruwe olie buiten de VS 1% hoger naar miljard vaten olie. De geïdentificeerde scha- 5

6 Economische Berichten Infrastructuur- en andere uitdagingen voor Amerikaans schalieolie De gebrekkige infrastructuur voor olietransport en -raffinage legt ook in de VS een hypotheek op de toekomstige productie. Verder dienen de bestaande regels voor het binnenlands olietransport dringend aangepast te worden. De VS zijn grote voorvechters van vrijhandel en vrije toegang tot olie voor alle landen. Binnen de VS kan olie evenwel niet vrij bewegen en ook uitvoer buiten de VS is onmogelijk. Verschillende redenen liggen aan de basis van die paradox. Een tweede probleem is de aard van olie afkomstig van schalieproductie. Het gros betreft light sweet crudes, olie met een lichte dichtheid en laag zwavelgehalte. De Amerikaanse referentie-index voor dit type olie is de West Texas Intermediate (WTI). De meeste Amerikaanse raffinage-installaties hebben de voorbije jaren echter massaal geïnvesteerd om de ingevoerde heavysour crude of zware olie met een hoog zwavelgehalte te kunnen verwerken. Voor deze bedrijven impliceert het overschakelen naar lichte olie een daling van de marges en technische problemen, tenzij de prijs van de lichte olie terugvalt richting die van zware olie. De flessenhals in de pijplijncapaciteit gekoppeld aan het raffinageprobleem verklaren waarom WTI-olie de voorbije jaren aan een stevige discount noteerde tegenover Brent-olie. Voor Amerikaanse raffinaderijen in het overbevoorrade middencontinent en de golfstreek was de discount op de WTO-olieprijs tijdens de voorbije jaren een zegen. Niet alleen profiteerden ze van een lagere WTI-prijs, bovendien zorgt de originele schalierevolutie in aardgas voor goedkope brandstof. De voorbije maanden is het prijsverschil teruggevallen door de oplevering van enkele pijplijnen. Vooreerst bestaat de Amerikaanse oliemarkt in feite uit drie markten: de Oostkust, de Westkust en het Middencontinent, en de Golfzone (nabij de Golf van Mexico). Tussen deze drie markten zijn er amper pijplijnen. Het gevolg is dat de olieproductie afkomstig van het westen van Canada en Noord-Dakota via de noord-zuid pijplijn moet die loopt van Canada naar Amerikaanse golfstaten met Cushing in Oklahoma als kritiek punt. Dit is de belangrijkste doorslag- en olieopslagplaats van de VS. De route kan nu al de oplopende toevoer van Canadese onconventionele teerzand en -schalieolie vanuit Noord-Dakota niet aan. Maar ook Montana en andere Amerikaanse staten passeren via dezelfde route. Het gevolg is dat een deel van de productie afkomstig van het Bakken schaliebekken vervoerd wordt via trein en vrachtwagens, een erg inefficiënte en dure transportwijze. Minsten drie substantiële uitbreidingsprojecten (Seaway die loopt van Cushing naar Freeport, TransCanada Keystone XL en Flanagan South, parallel aan de huidige Spearhed South) zouden tegen 215 voltooid moeten zijn. Gezamenlijk voegen ze een extra transportcapaciteit toe van 2 miljoen vaten per dag. Zelfs dat zal niet volstaan om de bijkomende olieproductie afkomstig van westelijk Canada en Noord- Dakota te verwerken. En zoals aangegeven laat de goedkeuring voor de Keystone XL-pijplijn nog altijd op zich wachten. In theorie zou de uitvoer van de lichte olie een oplossing kunnen bieden voor het transportprobleem en het overschot aan lichte olie. De Amerikaanse wet, die dateert van het Arabische olieembargo van de jaren 7, verbiedt evenwel de uitvoer van ruwe olie tenzij voor beperkte hoeveelheden. Bovendien bepaalt de wet Jones dat elk scheepsvervoer langs Amerikaanse wateren moet gebeuren door schepen die varen onder de Amerikaanse vlag, gebouwd zijn in de VS en voornamelijk bemand door Amerikanen. Deze uit 192 daterende wet maakt olietransport via schepen van de ene naar de ander Amerikaanse haven erg duur. Een wijziging van de uitvoerregels is waarschijnlijk. Adam Sieminski, hoofd van het EIA, liet zich onlangs ontvallen dat olie-uitvoer voordelig kan zijn voor de VS. Het is voor de VS trouwens onhoudbaar om zich enerzijds voor te doen als de bewaarder van vrijhandel maar anderzijds olie-uitvoer niet toe te laten. De wijziging van de wetgeving evenals de constructie van de benodigde infrastructuur (pijplijnen, LNG-uitvoer terminals, enz.) doen vermoeden dat effectieve uitvoer pas over enkele jaren mag worden verwacht. Op korte termijn kan dit in de VS lopende projecten tijdelijk op hold zetten Grafiek 4 - Bestaande en geplande pijplijnen voor olietransport in de VS en Canada Bron: Canadian Association of Oil Producers 6

7 Tabel 1 - Top-1 landen met technisch winbare schalie-olie Rangschikking Land Rusland V.S. (1) China Argentinië Libië Australië Venezuela Mexico Pakistan Canada Totaal Wereld (1) EIA schattingen voor rangorde. ARI schattingen tussen haakjes Bron: US Energy Information Administration Schalie-olie (miljard vaten) (48) (335) Tabel 2 - Top-1 landen met technisch winbaar schaliegas Rangschikking Land China Argentinië Algerije V.S. (1) Canada Mexico Australië Zuid-Afrika Rusland Brazilië Totaal Wereld (1) EIA schattingen voor rangorde. ARI schattingen tussen haakjes Bron: US Energy Information Administration Schalie gas (biljoen kubieke voet) (1.161) (7.795) liegasbronnen duwen de voorraad aardgas 48% hoger naar biljoen kubieke voet. Ruim de helft van de schaliegasbronnen buiten de VS bevindt zich in vijf landen: China, Argentinië, Algerije, Canada en Mexico. Voor schalieolie verdelen volgende vier landen meer dan de helft: Rusland, China, Argentinië en Libië. De VS staat tweede gerangschikt na Rusland voor de aanwezige voorraad aan schalieolie en vierde, na Algerije, Argentinië en China voor schaliegasbronnen in de lijst van 41 onderzochte landen. De ontginning van niet-conventionele oliebronnen duwt het gangbare Peak Oil -doemscenario verder in de toekomst. Peak Oil, of de Hubbertpiek, is het moment waarop een piek wordt bereikt in de olieproductie. Geofysicus King Hubber voorspelde op basis van zijn model dat de olieproductie in de VS eind jaren 6 - begin 7 op haar hoogtepunt zou zijn om daarna te dalen. Hij kreeg gelijk. Op wereldwijde schaal stellen tal van marktexperts dat er een piek zal plaatsvinden in de periode Een productieboom in andere landen dan de VS en Canada kan deze theorie helemaal onderuit halen. Op korte termijn moeten we daar echter niet op rekenen. Tegen het einde van dit decennium wordt slechts een beperkt productievolume in het vooruitzicht gesteld in China, Argentinië en nog enkele andere kandidaten. Met uitzondering van Canada profiteert geen enkel ander land van de unieke combinatie van factoren die tot het Amerikaanse succes hebben geleid: geologie, overvloed aan water, mineraalrechten, mature oliedienstenindustrie, snelle groei van kleine onafhankelijke upstream operatoren, een unieke structuur van de kapitaalmarkten die gewend is exploratierisico te financieren, en een (nog onvoldoende uitgebreid) netwerk van pijnlijnen of andere infrastructuur. Met uitzondering van Canada profiteert geen enkel ander land van de unieke combinatie van factoren die tot het Amerikaanse succes hebben geleid. Combinatie van gunstige factoren De VS zijn gezegend met een gunstige geologie en overvloedige waterbronnen. Dat laatste is belangrijk omdat er tijdens de schaliegasproductie enorme hoeveelheden water worden verbruikt. Bij de extractie van schaliegas wordt multi-stage fracturatie toegepast in tegenstelling tot de single-stage fracturatie bij een conventionele gas- of olieontwikkeling (zie kader op blz. 3). Het verschil in de hoeveelheid gebruikt water bedraagt een factor 1 tot 2. De waterconsumptie bij de ontwikkeling van het schaliebekken Eagle Ford in Texas is illustratief. Per afgewerkte boorput bedroeg de gemiddelde consumptie eind ,6 miljoen liter. Eagle Ford heeft de toelating om 2.8 putten aan te boren. Dat komt neer op een totale waterbehoefte van 38 miljard liter, goed voor,2% van de jaarlijkse waterconsumptie van heel de staat Texas, of zo n 12% van de jaarlijkse waterconsumptie van Dallas. Het grote waterverbruik is trouwens één van de grote bezorgdheden inzake milieu-effecten. We komen daar verder op terug. Een tweede troef van de VS is een extensieve kennis van de ondergrond. Twee eeuwen van olie- en gaswinning zorgden tevens voor een uitgebreide infrastructuur. Het pijplijnsysteem minimaliseert het risico op gestrande voorraden. De extractie van schaliegas en olie deed ook de vraag naar boormateriaal en fracturatiecapaciteit exploderen. De beschikbaarheid van de benodigde tools in de VS (evenals in Canada) is onovertroffen. Zo bezitten de VS en Canada zo n 65% van alle bestaande booruitrustingen wereldwijd. Uniek is ook de aanwezigheid van duizenden onafhankelijke oliebedrijven, gaande van erg kleine tot multimiljardenbedrijven. Zij spelen historisch een pioniersrol inzake nieuwe technieken, waarbij ze in tegenstelling tot de grote geïntegreerde multinationale bedrijven vooral zoeken naar opportuniteiten 7

8 Economische Berichten met een hoog risico/return-profiel. De beschikbaarheid van hoogtechnisch-geschoold personeel stimuleert de oprichting van onafhankelijke upstream bedrijven. Die massale toestroom van ondernemers wordt dan weer verklaard door de relatief lage kostenstructuur van schaliegas (en olie). De kost van de boorputten bedraagt slechts 1/1ste tot 1/1de van diepwaterboringen. Voor de financiering kunnen de ondernemers rekenen op liquide kapitaalmarkten met een lange historiek van financiering van exploratierisico Grafiek 5 - Handelsbalans olie VS Cruciaal voor schalieactiviteiten is tot slot het bestaand regime van mineraal- en landrechten dat eigen is aan de VS. In de meeste landen zijn de mineraalrechten in handen van de overheid. In de VS en Canada bezit de landeigenaar ook het recht op de mineralen onder de grond. Dit is een enorme stimulans voor landeigenaars om hun eigendomsrechten te verpachten of verkopen aan de olie-industrie. Dit is waarschijnlijk de belangrijkste factor waarom in een land als het VK met ondernemende onafhankelijke upstream operatoren en dienstenbedrijven, een liquide kapitaalmarkt en aanzienlijke schaliereserves zich geen gelijkaardige revolutie heeft voorgedaan. Bovenop de rigide overheidswetgeving komt ook de bezorgdheid over de impact van hydraulische fracturatie op seismische activiteiten (met recent enkele aardbevingen in de omgeving van Blackpool) en problemen met watervervuiling. Dalend handelstekort, stijgende dollar De impact van de schalierevolutie op de handelsbalans van de VS verloopt vooral via de handel in olie en olieproducten. De netto-invoer van olie(producten) neemt sinds 2 een vijfde tot bijna de helft van het totale handelstekort in goederen voor zijn rekening. Niettegenstaande de forse terugval van de olieinvoer vinden we daar op het eerste gezicht weinig van terug (grafiek 5). De netto-invoerpiek van gemiddelde 12,4 mbd in 26 viel samen met een oliedeficit van 271 miljard dollar. In 212 was de netto-invoer teruggevallen naar 7,4 mbd maar het tekort opgelopen naar 291 miljard dollar. De hoge olieprijs deed het positieve effect van de dalende invoer volledig teniet. 25) In reële termen, dus gecorrigeerd voor de wijziging in de olieprijs, verbeterde de oliehandelsbalans met 18 miljard dollar Handelsbalans olie (in miljard dollar, linkse schaal) Handelsbalans olie (in miljard dollar, reële prijzen 25, linkse schaal) Olieprijs (WTI, USD per vat, rechtse schaal) Bron: Thomson Reuters Financial Een constante olieprijs van 6 dollar per vat zou het tekort op de oliehandsbalans en daarmee ook de totale lopende rekening van de VS,8 procentpunt lager hebben gehaald. Eerder rekenden we voor dat de huidige kloof tussen de productie en verbruik van olie en olieproducten tegen het einde van het lopende decennium met 5,2 mbd kan worden gedrukt. Aan een olieprijs van 1 dollar per vat (WTI) levert dit de VS een besparing op van 19 miljard, goed voor 1,2% van het bbp. Dat duwt het tekort op de lopende rekening van -3% naar -1,8% van het bbp. Indien als gevolg van het gestegen olieaanbod op de markten de prijs terugzakt naar een evenwichtniveau van 9 dollar per vat (zie verder), dan vermindert dit de invoerfactuur voor de VS aanvullend met ruim 2 miljard dollar of een extra,1% van het bbp. Handelsbalans olie Een (in sterkere miljard dollar) daling van het tekort op de lopende rekening is niet uitgesloten. Zoals eerder aangegeven kan de VS zich in de tweede helft van het lopende decennium ontpoppen Handelsbalans olie tot (in exporteur miljard dollar, in plaats reële van prijzen importeur van aardgas. Het plan bestaat om de amper gebruikte invoerterminals om te Crude Oil-WTI Spot bouwen Cushing tot U$/BBL uitvoerterminals - DS MID PRICE om zo te profiteren van het grote prijsverschil tussen de aardgasprijzen in de VS en elders Tabel 3 - Kritische succesfactoren voor de winning van schalieolie en -gas Privé-eigendom van minerale rechten Hoge aantallen ondernemers Booreilanden en fracking capaciteit Financiële markt Milieu < commerciële belangen Pijpleidingen en andere infrastructuur Reële situatie in: Noord Amerika Europa Rusland China Geologische omstandigheden geschikt voor schalieolie en -gas??? Bron: DNB Markets? 8

9 Milieu-impact De milieubelasting bij de ontginning van schalieolie en gas is, abstractie makend van het waterverbruik, grosso modo gelijkaardig als die bij conventionele olie- en gasbronnen. Hydraulische fracturatieoperaties inclusief het gebruik van chemicaliën worden wereldwijd toegepast voor het verhogen van de recuperatiegraad, en dat zonder noemenswaardige problemen. In de VS alleen al is er een geschiedenis van meer dan één miljoen fracturatie-operaties zonder bewijs van vervuiling. De intensiteit en de grotere schaal waarop het winnen van de niet-conventionele energiebronnen gebeurt, zorgt niettemin ook in de VS voor groeiende tegenstand. Om tegemoet te komen aan de bekommernissen van het publiek, worden de bestaande wetgeving en praktijken verstrengd. Het IEA publiceerde recent een lijst van Gouden Regels die de milieuimpact moeten beperken. De implementatie ervan doet de kosten met naar schatting 7% stijgen. De eruit voortvloeiende voordelen voor de verdere ontwikkeling van schaliegas zijn volgens de industrie echter belangrijker. Het is de enige manier om de of-of mentaliteit om te buigen tot en-en : milieubehoud is niet enkel mogelijk door een drastische beperking van de ontwikkeling van schalieformaties. Beide zijn tegelijk haalbaar door de verdere ontwikkeling van nieuwe technologieën. De regels van het IEA hebben betrekking op zeven aspecten: 1. Meten en vrijgeven van belangrijke data (verbruik water, gebruikte chemische substanties, enz.); betrekken en vertrouwen winnen van lokale bevolking; 2. Zorgvuldige keuze van de boorsites; 3. Isoleren van de boorputten en het voorkomen van lekken; 4. Een verantwoorde behandeling van het afvalwater; 5. Eliminatie van ontsnappende gassen (o.a. methaan), minimaliseren van verbranden van aardgas en andere emissies; 6. Implementatie van een constant hoog niveau van milieuprestatie; 7. Nastreven van schaalvoordelen. In Europa is de niet-conventionele olie- en gasindustrie nog relatief nieuw. Het wetgevend kader is er onderontwikkeld wat grote risico s inhoudt voor ontwikkelaars. Bovendien belemmert de hogere bevolkingsdichtheid vaak de exploitatie van de aanwezige schaliereserves. Ook wegen milieubelangen in de meeste Europese landen zwaarder door dan commerciële belangen. In Nederland, Frankrijk, Luxemburg, Tsjechië, Bulgarije geldt er zelfs een verbod of moratorium op het winnen van schaliegas. Enkel Polen heeft niet af te rekenen met hevig verzet vanuit milieuhoek. Het land is erop gebrand zijn afhankelijkheid van Russisch gas te verminderen. In vergelijking met de VS kampt Polen wel met een minder gunstige geologie, een tekort aan boorinstallaties, een gebrekkige infrastructuur en een minder gunstige belastingsomgeving. Tot nog toe hebben testboringen niet geleid tot de ontdekking van een sweet spot (gebieden met een hoge opbrengst). Met respectievelijk 148 biljoen kubieke voet en 33 miljoen vaten zit Polen volgens het EIA op de grootste reserves aan schaliegas en de tweede grootste reserves aan schalieolie in Europa. Verschillende projecten zijn lopende en wachten op goedkeuring van het ministerie van Energie (DOE). Zodra die goedkeuring er is, kan de verdere ontwikkeling van de faciliteiten snel gaan en is uitvoer van grote hoeveelheden LNG vanuit de VS over enkele jaren mogelijk. Ook een stijgende productie en uitvoer in energiegerelateerde industrieën ((petro)chemie, staal, enz.) kan het tekort verder drukken. Dat kan volgens onze berekeningen de verbetering van de lopende rekening snel doen oplopen van de voorheen vermeldde 1,3 procentpunt naar 1,5 à 1,7 procentpunt. Een structurele verbetering van de lopende rekening blijft niet zonder gevolgen voor de Amerikaanse munt. Sinds begin jaren 8 was de lopende rekening van de VS bijna aanhoudend negatief, vooral door een oplopend tekort op de goederenbalans. Vooral Aziatische landen financierden de consumptieboom en bouwden grote muntreserves in Amerikaans schuldpapier op. De handelsgewogen dollarindex halvereerde sinds de piek van Het structureel terugdringen van de lopende rekening tijdens de komende jaren zou het omgekeerde effect hebben en de dollar hoger duwen. De koopkracht van de Amerikanen neemt toe. Beslist de Amerikaanse consument die gestegen koopkracht te spenderen in plaats van te sparen, dan neutraliseert de stijgende invoer een deel van de verbetering van de lopende rekening. Ook het relatief krimpende olietekort van de VS tegenover dat van Duitsland wijst in de richting van een aantrekkende dollarkoers (grafiek 6). Het verschil in olie-invoer tussen de twee landen piekte in 28 bij een olieprijs van 15 dollar per vat. De dollar bereikte een top van 1,57 dollar per euro. Het invoerverschil is sindsdien teruggevallen, de laatste jaren vooral als gevolg van de oplopende olieproductie in de VS. De verwachte verdere krimp van de Amerikaanse olie-invoer zal dat verschil nog verder doen terugvallen. Eens de tijdelijke factoren met een verzwakkend effect op de dollar wegvallen zoals de aankopen van obligaties door de Federal Reserve kan de verbeterende oliepositie van de VS zich vertalen in een verder aantrekkende dollar. 9

10 Economische Berichten 4 Grafiek 6 - VS-Duitsland oliedeficit versus euro/dollar wisselkoers 1,8 Grafiek 7 - VS: Verschil werkgelegenheidsgroei in olie- en gassector versus totale economie 2% (in procentpunten) ,6 1,4 15% 1% 5% 2 1,2 % ,8-5% -1% -15% VS-Duitsland oliedeficit (linkse schaal) Euro-dollar wisselkoers (rechtse schaal) Bron: Thomson Reuters Financial,6-2% Bron: Thomson Reuters Financial Positieve micro-effecten De macro-economische impact van de Amerikaanse schalieboom blijft niet beperkt tot de lopende rekening en de dollar. De positieve invloed op de Amerikaanse olie- en gasindustrie en de werkgelegenheid aldaar is evident. Sommigen kondigen zelfs een nakende herindustrialisering van de Amerikaanse economie aan als gevolg van de lage gasprijzen. We gaan op beide dieper in. In augustus 211 rapporteerde het Amerikaanse Bureau of Economic Analysis de evolutie van de persoonlijke inkomsten voor de 366 hoofdstedelijke gebieden in de VS. Van de 2 agglomeraties met de snelste inkomensgroei droeg de mijnindustrie (inclusief olie- en gaswinning) meer bij dan eender welke industrie in Midland (Texas), Odessa (Texas) en Williamsport (Pennsylvania, in de Marcellus regio). Bovenop de inkomensgroei nam ook de werkgelegenheid VS-Duitsland fors oliedeficit toe in staten met belangrijke schalieactiviteiten. In Noord-Dakota steeg het aantal werknemers in de mijnindustrie over de periode oktober 29 tot april 213 met 311,6%. In Pennsylvania, Texas, New Mexico en Oklahoma liep die stijging op tot 59,4%, 48,5%, 39,9% en 39,2%. De gemiddelde stijging in de Amerikaanse mijnindustrie bedroeg over die periode 3,9%. De totale werkgelegenheidsgroei in de VS (exclusief de landbouw) strandde op 4,8%. De positieve bijdrage van de gas- en oliewinning aan de totale Amerikaanse werkgelegenheid ving begin 2 aan. Sindsdien creëerde de sector cumulatief banen, een cumulatieve stijging van 112%. De totale Amerikaanse werkgelegenheid nam over dezelfde periode toe met 5,196 miljoen banen of 4%. De onderinvestering in de sector in de jaren 9 had een krimp van de werkgelegenheid met 87.8 banen tot gevolg. De trendkering tijdens de eeuwwisseling komt duidelijk tot uiting in grafiek 7. Voor 2 overtrof de algemene werkgelegenheidsgroei (jaar-op-jaar) die in de olie- en gassector, na 2 ligt die in laatstgenoemde sector veel hoger. Sinds 29 is met de explosie van de schalie-olieactiviteiten dat groeiverschil nog opgelopen. De voorbije vier jaar steeg de werkgelegenheid in de olie- en gassector met 19. banen. Gas- en oliewinning staan in voor,44% van de totale Amerikaanse werkgelegenheid. Voor de totale mijnindustrie klimt dat cijfer naar,6%. Het Amerikaanse consultingbedrijf IHS raamt echter de tewerkstellingsmultiplicator voor de olieen gasindustrie op meer dan 3: voor elke bijkomende job in deze industrieën worden er 3 extra gecreëerd in gerelateerde sectoren. Voor schalieolie komt die multiplicator zelfs uit op 4. Zet de schalieboom zich door, dan ramen we het extra aantal gecreëerde banen in de sector op 4. tegen 22. Rekening houdende met een conservatieve multiplicatorfactor van 3 komen daar nog eens 1,2 miljoen banen bovenop in aanverwante sectoren. Die extra 1,6 miljoen banen houdt geen rekening met een industriële renaissance en de daarbij horende banengroei die sommigen voorspellen voor de VS (zie verder). Het positieve effect van de schalieboom blijft niet beperkt tot de gestegen werkgelegenheid. Het arbeidsinkomen in de mijnindustrie ligt met gemiddeld 27 dollar per uur ruim 1% boven het nationaal gemiddelde en 35% boven het gemiddeld uurinkomen in de privésector. In de olie- en gasextractie- activiteiten bedraagt het inkomen zelfs 29 dollar per uur. Lokale economieën in de omgeving van olie- en gasontwikkeling profiteren hiervan. De schalieboom heeft op microschaal ongetwijfeld een gunstig effect gehad op de Amerikaanse economie. Mogen we spreken van een algemene industrieel réveil in de VS volgend op de desindustrialisatie van de voorbije decennia en de versnelde offshoring van de voorbije tien jaar? De marktomgeving is zeker gewijzigd. Twaalf jaar geleden, in 21, trad China toe tot de Wereldhandelsorganisatie. De prijs voor ruwe olie bedroeg 1

11 2 dollar en was stabiel sinds de start van de jaren 9. Lage transportkosten en goedkope Chinese arbeidskrachten leidden tot het verplaatsen van arbeidsintensieve activiteiten naar lagelonenlanden. De Amerikaanse bedrijfswinsten afkomstig van de rest van de wereld totaliseerden 1,7% van het bbp in 21. In het vierde kwartaal van 212 was dat 4,3%. De voorbije 1 jaar gingen de loonkosten in de groeilanden fors de hoogte in. De transportkosten zijn vervijfvoudigd. De VS daarentegen beschikken vandaag over goedkope energie (gas) en een overschot aan arbeidskrachten. Vraag is of dat volstaat voor de omgekeerde beweging. Geen herindustrialisatie De goedkope gasprijzen zijn ontegensprekelijk. De overvloed aan gas heeft de Amerikaanse prijzen teruggebracht naar een derde van het Europese tot zelfs een kwart van het Japanse niveau (grafiek 8). Er zijn verschillende kanalen via dewelke de industrie daarvan kan profiteren: via directe kostenbesparingen afkomstig van de huidige gasconsumptie, via potentiële besparingen door over te schakelen van olie naar gas, en via andere besparingen als gevolg van lagere elektriciteitsprijzen die onrechtstreeks voortvloeien uit de lagere gasprijzen. Voor industriële gebruikers was er over de periode een daling van de kostprijs van 9,65 dollar per duizend kubieke voet naar 3,83 dollar. Dat verlaagde de jaarlijkse energiefactuur van de Amerikaanse industriële sector met 33 miljard dollar. Een aanzienlijk bedrag, maar het vertegenwoordigt amper,6% van de sectoromzet. De belangrijkste gasverbruikers zijn de raffinage- en chemiesector met 46% van de industriële gasconsumptie. In de chemiesector vertegenwoordigt de gasrekening 14,3% van de personeelskosten. In de raffinagesector loopt dat op tot 54,1%. Als de lagere gasprijzen ergens een positief effect hebben gehad op de Amerikaanse industrie, dan zou het vooral in deze sectoren zichtbaar moeten zijn. Grafiek 8 - Evolutie gasprijzen VS versus Europa & Japan /25 3/6 3/7 3/8 3/9 3/1 3/11 3/12 3/13 Gas VS Prijs gasimport Japan Gas Europa Bron: KBC Dat is niet het geval. Grafiek 9 toont geen duidelijk positief productie-effect in de meest energie-intensieve sectoren zoals aluminium, plastiek, staal, basischemie, meststoffen en andere landbouwproducten. De sectoren die veruit het meest gasintensief zijn, de basischemie en raffinage, blijven zelfs wat achter. Definitieve conclusies mogen hier niet uit worden getrokken. Er gaat immers een aanzienlijke tijd over de beslissing tot de capaciteitsuitbreiding en het effectief opstarten van een fabriek. Maar het resultaat tot nog toe oogt pover. Wat met de potentiële besparingen die doorgevoerd zouden kunnen worden door de overschakeling van een duurderde energievorm naar gas? Merk op dat gas als brandstof altijd voordeliger is geweest dan een oliederivaat. In de periode 2-25 was gas 1 à 2 maal zo voordelig als olie. Het vooruitzicht van de VS als netto-gasimporteur zette sommige bedrijven toch aan voor olie te kiezen waardoor het gasaandeel in de industriële energieconsumptie terugviel van 35,9% naar 31,8% (grafiek 1). Het aandeel van olie klom met 2 US GAS EURO GAS Japan import price Grafiek 9 - Energie-intensieve productie versus totale industriële productie (27 = 1) 4% 35,9% 35% 3% 25% 2% 15% Grafiek 1 - Aandeel aardgas, olie en elektriciteit in industriële energieconsumptie 31,5% 36,5% Totale industriële productie Basischemie en raffinage Energie-intensieve productie Bron: Thomson Reuters Financial 1% 5% % Aardgas Elektriciteit Olie Bron: EIA 11

12 Economische Berichten procentpunten. Het voordeel van gas liep sinds 27 echter snel op tot een factor 2 à 3 en sinds 21 zitten we op 5 maal het kostenvoordeel. Het leverde gas de voorbije 7 jaar een bijkomend aandeel op van een schamele 5 procentpunten tot 36,5%. Het behaalde kostenvoordeel van de omschakeling voor de Amerikaanse industrie blijft beperkt. Een onveranderd aandeel van 31,8% had een extra kost van amper 4 miljard dollar opgeleverd in 212, een peulschil in verhouding tot de totale industriële omzet van 5.5 miljard dollar. De laatste voorspelling van het EIA voor het komende decennium gaan uit van een stabiel gasaandeel in de industriële energiemix Grafiek 11 - Evolutie elektriciteitsprijs versus gasprijs Een laatste kanaal via hetwelke de industrie kan profiteren van lagere gasprijzen, is onrechtstreeks via een daling van de elektriciteitsprijzen. Het gasaandeel in de totale elektriciteitsproductie steeg van 16% naar 25% over de periode 2-211, ten nadele van kolen. De dalende gasprijs komt echter niet tot uiting in de elektriciteitsprijs die de industriële sector wordt aangerekend (grafiek 11). De gemiddelde prijs steeg van 5,11 cent per KwH in 23 naar 6,7 cent in 212. De gemiddelde gasprijs over de voorbije drie jaar is lager dan die over de periode Toen schommelde de elektriciteitsprijs rond 4,8 cent. Met de stabiliserende prijzen van de voorbije vijftal jaar komen industriële klanten er trouwens nog relatief goed vanaf. De elektriciteitsfactuur van de particuliere consument zette de stijgende trend door ondanks de lagere gasprijzen. Voor de volgende vijf jaar gaat het EIA uit van stabiele reële elektriciteitsprijzen voor industriële gebruikers. Natural Gas-Henry Hub $/MMBTU De lagere gasprijzen leiden niet naar de herindustrialisering van de VS. Wat niet is, kan nog komen. Maar indien de daling van de gasprijzen een game changer is, dan zou daar vier jaar na de piek in de gasprijzen toch al ergens een teken van te vinden moeten zijn. Het prijsvoordeel van de VS zal daarenboven ook niet zo groot blijven als vandaag het geval is. De lage Amerikaanse aardgasprijs van de voorbije jaren was het gevolg van overvloedige binnenlandse aanvoer en efficiënte productiemethodes. De EIA schat dat de ontginningskosten in de toekomst zullen toenemen. De gemakkelijk bereikbare gasbronnen geraken uitgeput waarna producenten moeilijker te ontginnen bronnen moeten aanboren. Een stijgende uitvoer zal bovendien het productieoverschot afkalven. De eerstvolgende jaren blijven de gasprijzen nog laag, maar na 215 verwacht het EIA een geleidelijke stijging tot 7,83 dollar per 1. kubieke voet (in dollars van 211) tegen 24 (grafiek 12) Natural Gas-Henry Hub $/MMBTU Gemiddelde elektriciteitsprijs, industrie (in cents per KwH) Gemiddelde elektriciteitsprijs, residentieel (in cents per KwH) Bron: EIA toe, dan zakt de olieprijs doorgaans, en vice versa. De toegenomen olieprijs is tevens gelinkt aan de marginale kost van de olieproductie. De goedkoop te ontginnen olie uit toegankelijke conventionele oliebronnen volstond niet langer om aan de vraag te voldoen. Olieproducenten moesten zich in toenemende mate richten op diepwaterwinning, oliezanden, schalieolie en andere duurdere bronnen. De fors oplopende olieprijzen zorgden voor de economische leefbaarheid van deze olieprojecten. Het gevolg was een verzesvoudiging van de globale kapitaalinvesteringen in de upstream olieactiviteiten vanaf 22. Gemiddelde elektriciteitsprijs, residentieel (in cents per KwH) Gemiddelde elektr Sinds enkele jaren worden langzaam de vruchten geplukt van die investeringen. De toenemende output van schalieolie, de heropstart van diepwater oliewinning na de ramp met Deepwater Horizon in de Golf van Mexico, de Canadese teerzanden: stuk voor stuk leiden ze tot een verminderde vraag naar OPEC-olie. De reservecapaciteit neemt daardoor toe even Grafiek 12 - Evolutie (verwachte) gasprijs (Henry Hub Spot Price, 211 dollar per miljoen Btu) Lagere olieprijzen De Amerikaanse gasprijzen zullen langzaam stijgen. Voor de (internationale) olieprijzen gaan we voor de lange termijn uit van een daling. De stijging tijdens het voorbije decennium vloeide voort uit de opgelopen risicopremie. Die premie is verbonden aan de evolutie van de reservecapaciteit, de beschikbare buffer bij de OPEC om de productie te verhogen teneinde aanbodschokken op te opvangen. Neemt die reservecapaciteit Bron: EIA 12

13 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % Grafiek 13 - Evolutie (verwachte) reservecapaciteit OPEC Bron: KBC als door de gestaag stijgende olieproductie in Irak (grafiek 13). Dat, in combinatie met de dood van de piekolie -theorie, zal de risicopremie in de olieprijs naar omlaag halen. Hoe sterk kan de olieprijs terugvallen? We kunnen de langetermijnolieprijs op verschillende manieren ramen. Een eerste manier is door te kijken naar de future prijzen als voorspellers voor de olieprijs tijdens de komende jaren. Van midden 198 tot 22 keerden de future prijzen voor levering van WTI-olie over 6 maanden altijd terug naar hun gemiddelde van 21 dollar per vat. Daarna zaten de futures in de lift met een piek van meer dan 14 dollar per vat in de zomer van 28. De laatste tijd stabiliseert de prijs zich rond 9 dollar. Dat is het benodigde prijsniveau om nieuwe aanvoer richting markt te garanderen. Een tweede manier is door na te gaan wat de marginale breakevenprijs is voor een project. Voor diepwaterprojecten schommelt die tussen 5 à 7 dollar per vat, voor schalieprojecten is dat 5 à 8 dollar en voor oliezanden 9 dollar. Een laatste waarderingsmethode vertrekt van de langetermijnrelatie tussen olieprijzen en de eenheidskosten voor de olieproductie. Deze relatie neemt de projectkosten in rekening, de snelheid waaraan de olieproductie uit de bron terugvalt evenals de rente waaraan de opbrengst verdisconteerd wordt. Citigroep komt op basis van deze werkwijze uit op een olieprijs van 65 à 7 dollar per vat. Een faire prijs ramen voor olie is één zaak. Verstoringen in de olieaanvoer of toekomstige kosteninflatie in de olie- en gassector zorgen soms voor grote afwijkingen van die prijs. Het lopende jaar was dat niet anders. De olieproductie in de VS en Canada neemt gestaag toe. Saoedi-Arabië, de grootste olieproducent ter wereld, produceert vandaag bijna 1 mbd, een extreem hoog niveau naar historische standaarden. En toch klom de Brent-olieprijs sinds de start van het jaar van iets minder dan 1 dollar naar recent meer dan 11 dollar per vat (ondanks de vrees in de eerste helft van het jaar voor een forse groeivertraging in China, en bij uitbreiding in Azië). De verklaring moet worden gezocht bij aanvoerproblemen. Van oliediefstal in Nigeria over de sluiting van havens in Libië tot vervoersgeschillen in Zuid-Soedan: niet-geplande storingen zitten in de lift. Consultant Energy Aspects raamt dat tegen september met 3,4 mbd een piek van de voorbije 1 jaar bereikt wordt. Dat stemt overeen met bijna 4% van de globale vraag. Bij een verdere toename kan dit de opwaartse druk op de olieprijzen nog vergroten, maar op iets langere termijn betreffen het hier geen structurele problemen. Dan kan de olieprijs evolueren richting de bovenstaande ramingen. Stuk voor stuk wijzen die ramingen op een aanzienlijk lagere prijs dan vandaag. De bodem van 9 dollar onder de olieprijzen van de voorbije jaren wordt misschien het prijsplafond van de toekomst (grafiek 14). Pessimisten zetten hiertegenover dat het schalieolieverhaal, de belangrijkste katalysator voor lagere prijzen op lange termijn, slechts een beperkt leven beschoren is. De productiegroei mag daarom ook niet worden geëxtrapoleerd. Ze stellen dat eerst de sweet spots, de meest beloftevolle schalieoliebronnen, worden aangeboord en pas later de minder goede. Verder staat tegenover de snelle initiële stijging van de olieproductie een even snelle terugval nadien. Het aanhouden of doen stijgen van de productie vergt voortdurend nieuwe boringen. Bij conventionele olieontginning daarentegen impliceert het vinden van een olieader een stroom van olie voor de daaropvolgende jaren. Ten derde is ook de recuperatiegraad, het percentage van bewezen reserves in de bron dat kan worden opgehaald, erg laag. Volgens de EIA schommelt die bij schalieolie doorgaans tussen 3 à 7%. Een verbetering van de nog jonge technologie moet oliebedrijven wel in staat stellen die recuperatiegraad de hoogte in te duwen. Ze besluiten hieruit dat na een eerste periode van groei, de productie onherroepelijk naar beneden zal gaan. Pas over jaren zullen we zien wie de waarheid aan zijn kant had. Tot op vandaag blijft de olieproductie Grafiek 14 - Evolutie (verwachte) olieprijs (Brent, in dollar per vat) Bron: Thomson Reuters Financial, ramingen KBC

14 Economische Berichten uit schalieolievelden evenwel voortdurend positief verrassen. Een belangrijke macro-economische implicatie van de lagere olieprijs is het effect op de inflatie. In de EMU heeft de energiecomponent een weging van iets minder dan 1% van de inflatiekorf. In 211 leidde een stijging van de olieprijs met 1 euro tot een toename van de energiecomponent met 4 procentpunten. De directe impact op het inflatiepeil van een olieprijsstijging of daling schommelt dan ook rond de,4 procentpunt. In de VS heeft de energiecomponent min of meer eenzelfde weging. Grafiek 15 toont het nauwe verband tussen de beweging van de olieprijs en het algemene inflatiepeil in de VS. Een simulatie waarbij we de olieprijs geleidelijk laten dalen naar 9 dollar, leidt tot een algemeen inflatiepeil dat structureel onder 2% blijft. In dit scenario en rekening houdende met de nog altijd hoge werkloosheidsgraad hoeven de centrale bankiers zich de komende jaren weinig zorgen te maken over een ontsporende inflatie. Merk op dat de Federal Reserve in haar beleid in het verleden doorgaans weinig rekening hield met een hoge inflatie puur als gevolg van een hoge olieprijs. De ECB zag de oplopende olieprijs minder als een tijdelijk fenomeen. Impact energieonafhankelijkheid Noord- Amerika Schalieolie, de Canadese teerzanden en diepwater olieproductie in de Golf plaveien de weg richting energieonafhankelijkheid voor Noord-Amerika. Dat betekent niet dat de VS daardoor automatisch isolationist zullen worden. Het biedt het land wel meer opties in zijn buitenlands beleid. Zullen de VS blijven instaan voor de veiligheid van hun bondgenoten en energiebronnen? Neemt China de plaats in van de VS op de klantelijst daar waar deze laatste geen aanvoer meer van doen heeft? De strategische keuzes die de VS maken, kunnen de globale geopolitieke relaties de komende jaren grondig wijzigen. Een duidelijk voordeel van de toenemende onafhankelijkheid is een grotere energieveiligheid. Bij een internationale crisis of aanbodschok kan VS de consumptieprijzen uitvoer worden ingeperkt. Een (%JoJ) prijsdiscrepantie kan ontstaan tussen het lager geprijsde binnenlandse olieaanbod en het internationale aanbod. Dit is een extreme situatie en gaat mogelijk zelfs in tegen internationale handelsafspraken. Het illustreert wel dat een situatie van netto-uitvoer voordelen kan bieden voor de onderliggende economie en haar burgers. Gekoppeld aan de robuuste strategische oliereserves biedt dit de VS een aanzienlijke bescherming tegen externe geopolitieke schokken, een bescherming die concurrent China niet geniet Grafiek 15 - VS: inflatie versus olieprijzen (wijziging jaar-op-jaar) VS consumptieprijzen (linkse schaal) Brent olieprijs (rechtse schaal) Bron: Thomson Reuters Financial, ramingen KBC De impact van de schalierevolutie blijft natuurlijk niet beperkt tot de VS. Op korte termijn blijft het verbod op de olie- en gasexport van kracht in de VS. Maar grote energie-importeurs zullen al snel profiteren van de zoektocht naar nieuwe afzetmarkten door voormalige leveranciers aan de VS. Belangrijke nettoimporteurs van olie en gas (meer dan 5% van hun bbp) zijn onder meer Zuid-Korea, Taiwan, Thailand, India, Hong Kong, Turkije, Hongarije, Griekenland en Polen. Olie- en gasexporteurs zien hun inkomen mogelijk slinken naarmate de VS van de klantenlijst verdwijnt. Belangrijke exporteurs (netto export > 2% bbp) zijn onder meer Turkmenistan, Azerbeidzjan, Saoedi- Arabië, Koeweit, Kazachstan, Algerije, Trinidad en Tobago, Venezuela, VAE, Noorwegen en Rusland. OPEC het belangrijkste slachtoffer Alle olie- en gasexporteurs zullen de concurrentie van de Noord-Amerikaanse regio voelen. Het meest uitdagend ziet de toekomst eruit voor de OPEC. De beperkte investeringen en productie in de jaren 9 tot begin 2 in combinatie met de explosief stijgende vraag vanuit de BRIC-landen (Brazilië, Rusland, Indië, China), duwde de olieprijs van een dieptepunt van 1 dollar per vat in 1998 naar bijna 15 dollar in 28. De inkomsten van de OPEC-landen zwollen aan van 251 miljard dollar in 2 naar 771 miljard dollar in 21. In 212 liepen de olie-inkomsten Brent olieprijs op tot een (%JoJ, record van rechterschaal) 1,5 miljard dollar. De bevolking van de OPEC-landen mocht mee genieten van de inkomstenexplosie via extreem lage energieprijzen. Zo bedraagt de benzineprijs in sommige OPEC-landen amper 9 tot 1 cent per liter. De vraag naar raffinageproducten in de OPEC-landen steeg hierdoor van 5,4 mbd naar 8,3 mbd over de periode In Saoedi-Arabië alleen al kan de elektriciteitsgeneratie via de verbranding van olie tijdens de zomerpiek oplopen tot 8. à 9. vaten per dag. In combinatie met de stagnerende productiecapaciteit knibbelt dit aan het exporteerbare surplus in koolwaterstoffen. Het globale marktaandeel van het kartel daalt en zijn macht wordt uitgehold. De Arabische Lente drong de olieproducenten daarenboven in het defensief. Hogere sociale en economische uitgaven zijn zoethouders voor de binnenlandse bevolking. Maar hogere

15 Gefaseerde uitrol Amerikaanse olieonafhankelijkheid Landen die de voorbije jaren al de gevolgen aan de lijve ondervonden, zijn de exporteurs van light sweet oil of lichte olie richting de VS. Vooral landen uit West-Afrika en het Middellands Zeegebied zagen hun uitvoer afnemen. De Nigeriaanse export richting VS daalde van 1,8 mbd in 27 naar gemiddeld,77 mbd in 211. Angola zag zijn uitvoer richting de VS terugvallen van 513. vaten naar 335. over de periode Ergens tijdens de zomermaanden van 213 zal de ingevoerde lichte olie voor raffinage in de Amerikaanse Golfstreek de belangrijkste importbestemming binnen de VS volledig vervangen zijn door binnenlandse schalieolie. Raffinaderijen langs de Amerikaanse Oostkust worden dan weer in toenemende mate bevoorraad door olie vanuit het Amerikaanse middencontinent. Trouwens, ook de export van lichte olie vanuit Afrika en de Noordzee richting Canada staat onder druk als gevolg van een toenemende oliestroom vanuit de Amerikaanse Golfstreek. Canada is het enige land waarvoor in de VS geen exportverbod geldt. In een tweede fase zien exporteurs van zware olie hun lucratieve Amerikaanse afzetmarkt krimpen. In zijn nieuwe pijplijnen en extra spoorwegcapaciteit gerealiseerd voor het vervoer van Canadese olie richting raffinaderijen in de Amerikaanse golfstreek gerealiseerd. De zware Canadese olie verdringt langzaam andere exporteurs van dit type olie zoals Saoedi-Arabië, Irak, Koeweit, Venezuela en Mexico. Rond het midden van het huidige decennium, breekt dan het moment van oliesupersaturatie aan voor het Noord- Amerikaanse continent. De eigen Amerikaanse olieproductie neemt verder toe. Dat geldt tevens voor de Canadese olieproductie met als enige uitvoermogelijkheid de VS. De oplopende productie overstijgt de krimpende consumptie. Vanuit de golfkuststreek in de VS exporteren de VS olie. In de mate dat de VS het verbod op uitvoer nog niet hebben opgeheven, kan in eerste instantie Canadese ruwe olie van daaruit uitgevoerd worden, eventueel richting Europa. Volgen de Amerikaanse politici de economische logica, dan ligt tegen dan echter ook de weg vrij voor de uitvoer van light sweet crude afkomstig vanuit de VS. Uiteindelijk zal de realisatie van twee belangrijke naar het westen van Canada gerichte pijplijnen (Trans Mountain, +45. vaten per dag aan capaciteit en Northern Gateway, vaten per dag) een exportroute creëren via de Grote Oceaan. Dat opent de toegang voor Canadese producenten voor de afzet van hun lichte syncrude -olie richting de landen gelegen aan de Pacific, de snelst groeiende markten ter wereld (waaronder China) (1). Voor de Russen betekent dat een belangrijke concurrent erbij. De zwaardere olie zou nog altijd richting raffinaderijen in de Amerikaanse golfkuststreek gaan. Deze zijn gebouwd voor het verwerken van dit type van meer zwavelhoudende olie. Een al bij al ironische uitkomst gezien de protesten vanwege milieugroeperingen tegen de invoer van Canadese syncrude en de constructie van nieuwe pijplijnen vanuit Canada richting de VS. Die protesten hadden vooral een verbod van de invoer van vervuilende synthetische ruwe olie (met een grote ecologische voetafdruk) voor ogen. Merk op dat in bovenstaand scenario de verdere ontwikkeling van de pijplijninfrastructuur een cruciale rol speelt. uitgaven vereisen wel hogere inkomsten. De impliciet budgettaire breakeven -prijs voor olie, de benodigde olieprijs om de begroting in evenwicht te houden, overstijgt in tal van landen 11 dollar per vat (grafiek 16). Daartegenover staat een wereld die zich de voorbije jaren heeft aangepast aan de hoge olieprijzen. Kapitaaluitgaven aan upstream exploratie en productie verzesvoudigden tussen de jaren 9 en 212. Investeringen in alternatieve energiebronnen en energie-efficiëntie namen toe. Substitutie van oliegerelateerde producten door aardgas drukte de vraag naar olie. Daaraan toe te voegen zijn de demografische wijzigingen in mature economieën. Het gevolg is een seculiere daling van de olievraag vanuit de OESO-landen van 47,6 mbd in 28 naar 44,9 mbd voor 215. De meest ingrijpende wijziging, recent en voor de toekomst, is echter de aanbodexplosie afkomstig van niet-conventionele energiebronnen. De toenemende concurrentie vanuit de VS en Canada werd mogelijk gemaakt door de hoge olieprijzen. Hoe langer die prijzen hoog blijven, hoe meer er geïnvesteerd zal worden in het ontdekken en ontginnen van nieuwe bronnen. Voorlopig beperkt de revolutie zich grotendeels tot de VS en Grafiek 16 - Budgettaire breakeven prijs (*) voor bepaalde olieproducerende landen Yemen Bahrein (in dollar per vat) Iran Libië Irak Rusland Algerije Arabische Emiraten Oman (*) Benodigde olieprijs om begroting in evenwicht te houden Bron: IMF Saoedi-Arabië Koeweit Qatar 15

16 Canada. Maar ook Brazilië maakt zich op voor de ontwikkeling van de olierijke Pre-Salt formaties voor haar kuststreek (11). Ramingen gaan uit van een bijkomende olieproductie van 1 mbd tegen 22. Dit stelt de OPEC voor een dilemma. De budgettaire breakeven -olieprijs stijgt in de OPEC-landen. Dat zet hen aan tot een productiebeperkende politiek om de prijzen op een stabiel hoog niveau te houden. Die hoge olieprijs stimuleert evenwel de olieproductie vanuit niet-conventionele bronnen. Dat in combinatie met de potentiële aanbodgroei van binnen de OPEC (vooral vanuit Irak met een geschatte bijkomende productie van 5,1 mbd tegen 22, maar mogelijk ook Venezuela in het post-chavez tijdperk) zal de coherentie van de OPECpolitiek in gevaar brengen. De zelfopgelegde productiebeperking bij een stijgende aanbod door niet-opec leden kan voor sommige leden moeilijk om slikken worden. Een gevoelige prijsdaling (door een overaanbod van olie) leidt dan weer tot een inkomstenschok en indien niet gecompenseerd door lagere uitgaven fors oplopende begrotingstekorten en overheidsschulden. Een olieprijs van 9 dollar per vat tegenover het effectieve prijsniveau van 112 dollar voor 212 haalt het inkomen (in procent van het bbp) in landen zoals de Verenigd Arabische Emiraten, Nigeria, Koeweit, Saoedi-Arabië, Angola en Irak met 5% tot 15% onderuit. Een olieprijs die aanhoudend lager blijft dan het budgettair breakeven niveau noopt uiteindelijk toch tot het terugschroeven van de sociale uitgaven. Dat kan de spanning in landen met een lage arbeidsparticipatiegraad en een erg jonge bevolking doen oplopen. De mogelijkheid van een nieuwe ronde in de Arabische Lente en/of het ineenklappen van een staat mag dan niet worden uitgesloten. Koen De Leus koen.deleus@kbc.be (1) Maugeri, L. (212), Oil: The Next Revolution, Discussion Paper 212-1, Belfer Centre for Science and International Affairs, Harvard Kennedy School. (2) De uitputtingsgraad is de natuurlijke daling van de oliestroom na jaren van productie. (3) Olieproductie omvat de productie van ruwe olie evenals Natural Gas Liquids of NGL s. Deze laatste omvatten etheen, propaan, butaan en pentaan en zijn bijproducten bij de ontginning en verwerking van aardgas. (4) De 1 geologische formaties zijn Austin Chalk, Bakken, Bones Springs, Eagle Ford, Granite Wash, Monterey, Niobrara/Codell, Spraberry, Wolfcamp en Woodford. (5) Het betreft hier de productie van ruwe olie exclusief NGL s. Inclusief NGL s steeg de olieproductie van 6,8 mbd naar 9,5 mbd. (6) Waarvan 7,2 miljoen vaten per dag ruwe olie, 2,5 miljoen vaten NGL s of Natural Gas Liquids (vloeistoffen opgehaald bij de productie van aardgas) en,9 miljoen vaten biobrandstoffen. (7) Citi, Energy 22: Independence Day, February 213 (8) (9) US Energy Information Administration (213), Technically recoverable shale oil and shale gas resources: an assessment of 137 shale formations in 41 countries outside the United States, juni. (1) Syncrude is een intermediair product geproduceerd om extra zware olie, of olie van een niet-conventionele oliebron, om te zetten in een transporteerbare product. De synthetische olie wordt dan verscheept naar olieraffinaderijen waar het verder verwerkt wordt tot een afgewerkt product. (11) De Pre-Salt laag is een geologische olierijke structuur voor de kust van Afrika en Brazilië. Volgens Petrobras bevinden olie en aardgas zich onder een 2 kilometer dikke laag zout die op zijn beurt ligt onder een 2 kilometer dikke laag rotsgesteente, en dat alles 2 à 3 kilometer onder de Atlantische Oceaan. Dit maakt de ontginning van deze energiebron vanuit technologisch en milieustandpunt moeilijk en duur. U bent al KBC-Online-cliënt? Dan kunt u gratis onze Economische Berichten ontvangen per . Surf naar en registreer uw gegevens. Voor vragen i.v.m. de inhoud van deze publicatie kunt u terecht bij: Johan Van Gompel (32) () johan.vangompel@kbc.be Verantwoordelijke uitgever: Johan Van Gompel, Havenlaan 2, B-18 Brussel Correspondentieadres & abonnementenbeheer: KBC Groep NV, Global Services, GCE, Havenlaan 2, 18 Brussel, economic.research@kbc.be Deze publicatie komt tot stand op de Chief Economist Department van KBC Groep. Noch de mate waarin de voorgestelde scenario s, risico s en prognoses de marktverwachtingen weerspiegelen, noch de mate waarin zij in de realiteit zullen tot uiting komen, kunnen worden gewaarborgd. De prognoses zijn indicatief. De gegevens in deze publicatie zijn algemeen en louter informatief. Ze mogen niet worden beschouwd als beleggingsadvies conform de Wet van 6 april 1995 inzake secundaire markten, het statuut van en het toezicht op beleggingsondernemingen, de bemiddelaars en beleggingsadviseurs. KBC kan niet aansprakelijk worden gesteld voor de juistheid of de volledigheid ervan. Alle historische koersen, statistieken en grafieken zijn actueel tot en met 23 september 213, tenzij anders vermeld. De beschreven meningen en vooruitzichten zijn die zoals ze gelden op 23 september 213.

Schaliegas in Europa. Ideeën over de haalbaarheid van deze onconventionele energiebron

Schaliegas in Europa. Ideeën over de haalbaarheid van deze onconventionele energiebron Schaliegas in Europa Ideeën over de haalbaarheid van deze onconventionele energiebron Agenda Introductie schaliegas Wat is het eigenlijk & hoe wordt het gewonnen Wat zijn de risico s De Schaliegas Revolutie

Nadere informatie

World oil production & peaking outlook. Bio energie in de industrie, 11 mei 2006, Eindhoven

World oil production & peaking outlook. Bio energie in de industrie, 11 mei 2006, Eindhoven World oil production & peaking outlook Bio energie in de industrie, 11 mei 2006, Eindhoven Inschattingen olievoorziening complex Gegevens OPEC & Rusland geheim Gegevens moeilijk beschikbaar ($$$) Complex

Nadere informatie

Olie crisis? 24 juni 2014

Olie crisis? 24 juni 2014 24 juni 2014 Olie crisis? De prijs van olie heeft invloed op financiële markten. Een stijgende olieprijs verhoogt de inflatie en heeft een remmend effect op de economische groei. In de jaren 2006-2011

Nadere informatie

Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN

Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN Mondiale perspectieven voor energie, technologie en klimaatbeleid voor 2030 KERNPUNTEN Referentiescenario De WETO-studie (World Energy, Technology and climate policy Outlook 2030) bevat een referentiescenario

Nadere informatie

ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA

ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA ENERGIEPRIORITEITEN VOOR EUROPA Presentatie door de heer J.M. Barroso, Voorzitter van de Europese Commissie, voor de Europese Raad van 4 februari 2011 Inhoud 1 I. Waarom energiebeleid ertoe doet II. Waarom

Nadere informatie

De evolutie van de olieprijs in de context van de energiemarkten DEEL 1

De evolutie van de olieprijs in de context van de energiemarkten DEEL 1 De evolutie van de olieprijs in de context van de energiemarkten DEEL 1 September 2006 Eric Raets Portfolio Manager Energy and Cyclical Sectors Active Equity Fund Management KBC Asset Management Inhoud

Nadere informatie

Internationale varkensvleesmarkt 2012-2013

Internationale varkensvleesmarkt 2012-2013 Internationale varkensvleesmarkt 212-213 In december 212 vond de jaarlijkse conferentie van de GIRA Meat Club plaats. GIRA is een marktonderzoeksbureau, dat aan het einde van elk jaar een inschatting maakt

Nadere informatie

Voorspellingen Peakoil Nederland. Realisten of doemdenkers?

Voorspellingen Peakoil Nederland. Realisten of doemdenkers? Voorspellingen Peakoil Nederland Realisten of doemdenkers? Lievelde, Erve Kots, 27 Mei 2009 World Oil Production & Peaking Outlook *Eerste Rapportage Peakoil Nederland met analyse van de toekomstige olieproductie

Nadere informatie

WE KUKELEN DE AFGROND IN

WE KUKELEN DE AFGROND IN Fietsers komen de pont af bij steiger De Ruyterkade, februari 1951 Foto Ben van Meerendonk/Algemeen Hollands Fotopersbureau, collectie IISG, Amsterdam Heeft u wel eens van EROEI gehoord? De meeste mensen

Nadere informatie

USD / 1.16 1.15 1.14 1.13 1.12 1.11

USD / 1.16 1.15 1.14 1.13 1.12 1.11 Energiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse Marktprijzen Macro-economie Markten in mineur Afgelopen week De angst voor een wereldwijde economische vertraging is weer toegenomen na een slechte

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juli 2013

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juli 2013 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juli 2013 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

D r Thomas Chaize Analyse Strategie Hulpbronnen Prijsontwikkeling van het vat aardolie sinds een eeuw. Mailing n

D r Thomas Chaize Analyse Strategie Hulpbronnen  Prijsontwikkeling van het vat aardolie sinds een eeuw. Mailing n Analyse Strategie Hulpbronnen Prijsontwikkeling van het vat aardolie sinds een eeuw. Mailing n 3-15 31.10.2004 Dr Thomas Chaize Site : Email & Mailing gratis : http:///mailing%20list/mailinglistfr.htm

Nadere informatie

Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso,

Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso, Prioriteiten op energiegebied voor Europa Presentatie door de heer J.M. Barroso, Voorzitter van de Europese Commissie, voor de Europese Raad van 22 mei 2013 Nieuwe omstandigheden op de wereldwijde energiemarkt

Nadere informatie

Energie, technologie en milieuproblemen: Europees onderzoek schetst somber wereldbeeld in 2030

Energie, technologie en milieuproblemen: Europees onderzoek schetst somber wereldbeeld in 2030 IP/3/661 Brussel, 12 mei 23 Energie, technologie en milieuproblemen: Europees onderzoek schetst somber wereldbeeld in 23 In 23 zal het wereldenergieverbruik verdubbeld zijn; fossiele brandstoffen, voornamelijk

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - December Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services.

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - December Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - December 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - December 2015

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - December 2015 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - December 2015 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Energiemarktanalyse voor Groenten & Fruit door Powerhouse. Olie

Energiemarktanalyse voor Groenten & Fruit door Powerhouse. Olie Energiemarktanalyse voor Groenten & Fruit door Powerhouse Olie 12 Olie (volgende maand) 11 Prijs/vat 1 9 8 96,92 76,21 7 Brent (Dollar) Brent (EUR) Afgelopen week We zagen de afgelopen ween een lichte

Nadere informatie

De macro-economische vooruitzichten voor de wereldeconomie: evenwichtige groei in Europa, terugval in de Verenigde Staten en Japan

De macro-economische vooruitzichten voor de wereldeconomie: evenwichtige groei in Europa, terugval in de Verenigde Staten en Japan Economie en onderneming De macro-economische vooruitzichten 2006-2012 voor de wereldeconomie: evenwichtige groei in Europa, terugval in de Verenigde Staten en Japan Meyermans, E. & Van Brusselen, P. (2006).

Nadere informatie

Statistisch Magazine Internationale economische ontwikkelingen in de periode 2010 tot en met 2012

Statistisch Magazine Internationale economische ontwikkelingen in de periode 2010 tot en met 2012 Internationale economische ontwikkelingen in de periode 2010 tot en met 2012 Inleiding Lorette Ford De economische ontwikkeling van een land kan door middel van drie belangrijke economische indicatoren

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juni 2012

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juni 2012 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juni 2012 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

ING Investment Office. Dalende olieprijs. Niets nieuws onder de zon. Door Friso Rengers, Investment Manager van het ING Investment Office

ING Investment Office. Dalende olieprijs. Niets nieuws onder de zon. Door Friso Rengers, Investment Manager van het ING Investment Office ING Investment Office Publicatiedatum: 6 januari 2015 Dalende olieprijs Niets nieuws onder de zon Door Friso Rengers, Investment Manager van het ING Investment Office Deze analyse schetst de factoren die

Nadere informatie

Geachte mevrouw Franke,

Geachte mevrouw Franke, Retouradres:, Aan de griffier van de vaste commissie voor Economische Zaken, Landbouw & Innovatie T.a.v. mevrouw drs. M.C.T.M. Franke Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG 2500EA Onderwerp Rondetafelgesprek inzake

Nadere informatie

Slechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)!

Slechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)! Slechts 1 antwoord is juist, alle andere zijn fout (en bevatten heel vaak onzin)! Vragen aangeduid met een * toetsen in het bijzonder het inzicht en toepassingsvermogen. Deze vragenreeksen zijn vrij beschikbaar.

Nadere informatie

DE PIEK KOMT ERAAN 1

DE PIEK KOMT ERAAN 1 DE PIEK KOMT ERAAN 1 Ook al praat niemand over een naderende oliekrapte, de prijs per vat wil maar niet onder de 100 dollar zakken. Kopers van olie hebben kennelijk iets door wat de rest van ons lijkt

Nadere informatie

Energie Monitor november

Energie Monitor november Energie Monitor november De grillige gasmarkt Economisch Bureau 8 november 2013 Olieprijzen dalen, maar Brent daalt minder snel dan WTI 2014: Olieprijzen blijven onder druk waar een gemengd beeld ontstaat

Nadere informatie

Olie : korte of lange termijn correctie?

Olie : korte of lange termijn correctie? Olie : korte of lange termijn correctie? Prijsval We kunnen er niet omheen, de olieprijs kende de voorbije maanden een enorme duikvlucht. In de zomer noteerde een vat ruwe olie in Europa nog 110 USD, midden

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - september 2015

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - september 2015 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - september 2015 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Eindexamen economie vwo II

Eindexamen economie vwo II Beoordelingsmodel Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 2 Voorbeelden van een

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - maart 2014

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - maart 2014 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - maart 2014 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - mei 2012

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - mei 2012 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - mei 2012 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Oktober 2015. Macro & Markten. 1. Rente en conjunctuur :

Oktober 2015. Macro & Markten. 1. Rente en conjunctuur : Oktober 2015 Macro & Markten 1. Rente en conjunctuur : VS Zoals al aangegeven in ons vorig bulletin heeft de Amerikaanse centrale bank FED de beleidsrente niet verhoogd. Maar goed ook, want naderhand werden

Nadere informatie

INVINCO BENELUX. Chaos in Irak maakt de oliemarkt bloednerveus

INVINCO BENELUX. Chaos in Irak maakt de oliemarkt bloednerveus Chaos in Irak maakt de oliemarkt bloednerveus 2 Amper een week geleden viel de stad Mosul in handen van ISIS strijders. ISIS is een geradicaliseerde afsplitsing van Al Qaida. Sindsdien is het allemaal

Nadere informatie

Winstgroei en buffers ondersteunen investerings herstel

Winstgroei en buffers ondersteunen investerings herstel Na de snelle daling van de bedrijfswinsten door de kredietcrisis, is er recentelijk weer sprake van winstherstel. De crisis heeft echter geen gat geslagen in de grote financiële buffers van bedrijven.

Nadere informatie

Perscommuniqué. Het Federaal Planbureau evalueert de gevolgen van de duurdere dollar en de hogere olieprijzen voor de Belgische economie

Perscommuniqué. Het Federaal Planbureau evalueert de gevolgen van de duurdere dollar en de hogere olieprijzen voor de Belgische economie Federaal Planbureau Economische analyses en vooruitzichten Perscommuniqué Brussel, 15 september 2000 Het Federaal Planbureau evalueert de gevolgen van de duurdere dollar en de hogere olieprijzen voor de

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - April 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - April 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - April 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

De afnemende vrees voor een Amerikaanse interventie in Syrië zorgde voor lagere olieprijzen. Ten opzichte van vorige week is de prijs 1,7 % gedaald.

De afnemende vrees voor een Amerikaanse interventie in Syrië zorgde voor lagere olieprijzen. Ten opzichte van vorige week is de prijs 1,7 % gedaald. Energiemarktanalyse Powerhouse Olie Olie (volgende maand) De afgelopen week waren de ogen van beleggers vooral gericht op een eventuele aanval van de VS op Syrië. Omdat het lijkt dat Obama steeds meer

Nadere informatie

NOTA (Z)140109-CDC-1299

NOTA (Z)140109-CDC-1299 Commissie voor de Regulering van de Elektriciteit en het Gas Nijverheidsstraat 26-38 1040 Brussel Tel.: 02/289.76.11 Fax: 02/289.76.09 COMMISSIE VOOR DE REGULERING VAN DE ELEKTRICITEIT EN HET GAS NOTA

Nadere informatie

Veranderingen in de petrochemische industrie VS-Lezing. Theo Olijve 27 maart 2014

Veranderingen in de petrochemische industrie VS-Lezing. Theo Olijve 27 maart 2014 Veranderingen in de petrochemische industrie VS-Lezing Theo Olijve 27 maart 2014 Wake-up call! De Europese chemie staat voor een enorme uitdaging De chemie is een motor van de economie; die positie mogen

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - januari 2013

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - januari 2013 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - januari 2013 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Rabobank Food & Agri. Druk op varkensvleesmarkt blijft. Kwartaalbericht Varkens Q2 2015

Rabobank Food & Agri. Druk op varkensvleesmarkt blijft. Kwartaalbericht Varkens Q2 2015 Rabobank Food & Agri Kwartaalbericht Varkens Q2 2015 Druk op varkensvleesmarkt blijft De vooruitzichten voor de Nederlandse varkenshouderij voor het tweede kwartaal 2015 blijven mager. Ondanks de seizoensmatige

Nadere informatie

Overzicht en perspectieven voor een duurzame ontwikkeling van asfalt in een economie in voortdurende verandering. Wim Teugels Nynas N.V.

Overzicht en perspectieven voor een duurzame ontwikkeling van asfalt in een economie in voortdurende verandering. Wim Teugels Nynas N.V. Overzicht en perspectieven voor een duurzame ontwikkeling van asfalt in een economie in voortdurende verandering Wim Teugels Nynas N.V. Een economie in beweging In een tijdspanne van 2 jaar is de olie

Nadere informatie

Nationale Energieverkenning 2014

Nationale Energieverkenning 2014 Nationale Energieverkenning 2014 Remko Ybema en Pieter Boot Den Haag 7 oktober 2014 www.ecn.nl Inhoud Opzet van de Nationale Energieverkenning (NEV) Omgevingsfactoren Resultaten Energieverbruik Hernieuwbare

Nadere informatie

Internationale Economie. Doorzettend, maar mager groeiherstel, veel neerwaartse risico s

Internationale Economie. Doorzettend, maar mager groeiherstel, veel neerwaartse risico s Internationale Economie Doorzettend, maar mager groeiherstel, veel neerwaartse risico s Wim Boonstra, 27 november 2014 Basisscenario: Magere groei wereldeconomie, neerwaartse risico s De wereldeconomie

Nadere informatie

Visie op Windenergie en solar Update 2014

Visie op Windenergie en solar Update 2014 Visie op Windenergie en solar Update 2014 De vooruitzichten voor hernieuwbare energie zijn gunstig Succes hangt sterk af van de beschikbaarheid van subsidies Naast kansen in Nederland kan de sector profiteren

Nadere informatie

CRB CCR SR/LVN Conclusies van de sociale gesprekspartners op basis van de documentatienota Macro economische context

CRB CCR SR/LVN Conclusies van de sociale gesprekspartners op basis van de documentatienota Macro economische context CRB 2016-0510 SR/LVN 03.02.2016 Conclusies van de sociale gesprekspartners op basis van de documentatienota Macro economische context 2 CRB 2016-0510 Overzicht groei sinds 1996 Onder invloed van de conjuncturele

Nadere informatie

Callon Petroleum Co. TIP 2:

Callon Petroleum Co. TIP 2: TIP 2: Callon Petroleum Co. Beurs New York Stock Exchange Land Verenigde Staten Ticker Symbol CPE ISIN Code US13123X1028 Sector Energy Independent Oil & Gas Callon Petroleum (CPE) is een Amerikaans bedrijf

Nadere informatie

Olieprijs en economische groei zijn richtinggevend

Olieprijs en economische groei zijn richtinggevend , 14.30 uur Update grondstoffen Olieprijs en economische groei zijn richtinggevend In 2016 werd nog een mooi rendement geboekt met grondstoffen. Kunt u de komende tijd rekenen op goede rendementen op deze

Nadere informatie

CO 2 -uitstootrapportage 2011

CO 2 -uitstootrapportage 2011 Programmabureau Klimaat en Energie CO 2 -uitstootrapportage 2011 Auteurs: Frank Diependaal en Theun Koelemij Databewerking: CE Delft, Cor Leguijt en Lonneke Wielders Inhoud 1 Samenvatting 3 2 Inleiding

Nadere informatie

De buitenlandse handel van België

De buitenlandse handel van België De buitenlandse handel van België 1 ste kwartaal 2010 1 De buitenlandse handel van België na het eerste kwartaal van 2010 (Bron: NBB communautair concept*) Analyse van de cijfers van het eerste kwartaal

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - November 2015

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - November 2015 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - November 2015 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Wijnimport Nederland naar regio

Wijnimport Nederland naar regio DO RESEARCH Wijnimport Nederland naar regio Sterke opmars wijn uit Chili Jeroen den Ouden 1-10-2011 Inleiding en inhoudsopgave Pagina I De invoer van wijn in Nederland 1 II De invoer van wijn naar herkomst

Nadere informatie

Eindexamen vwo economie II

Eindexamen vwo economie II Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke. Opgave 1 1 maximumscore 2 Een antwoord waaruit blijkt dat de particuliere

Nadere informatie

De jonge uitkeringstrekkers ten laste van de RVA

De jonge uitkeringstrekkers ten laste van de RVA De jonge uitkeringstrekkers ten laste van de RVA Vooraf Door de aanbevelingen van de Europese Unie is de aandacht momenteel vooral gericht op de werkgelegenheidsgraad van de oudere uitkeringstrekkers.

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - oktober 2014

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - oktober 2014 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - oktober 2014 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Alternatieve energiebronnen en gevolgen voor de haven Havendebat, 2 november 2017, Coby van der Linde

Alternatieve energiebronnen en gevolgen voor de haven Havendebat, 2 november 2017, Coby van der Linde Alternatieve energiebronnen en gevolgen voor de haven Havendebat, 2 november 2017, Coby van der Linde Plan De veranderingen in de internationale oliemarkten Gevolgen voor ARA, rol van energiehub Energietransitie,

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Maart 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Facts & Figures. over de lokale besturen n.a.v. de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 2018

Facts & Figures. over de lokale besturen n.a.v. de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 2018 Facts & Figures over de lokale besturen n.a.v. de gemeenteraadsverkiezingen van 14 oktober 2018 Facts & figures De lokale overheden zijn een zeer belangrijke speler in ons land. De bevoegdheden die ze

Nadere informatie

De nieuwe energie-efficiëntierichtlijn - Uitdagingen & oplossingen -

De nieuwe energie-efficiëntierichtlijn - Uitdagingen & oplossingen - De nieuwe energie-efficiëntierichtlijn l - Uitdagingen & oplossingen - DG Energie 22 juni 2011 ENERGIEVOORZIENING NOG AFHANKELIJKER VAN IMPORT Te verwachten scenario gebaseerd op cijfers in 2009 in % OLIE

Nadere informatie

Opkomst onconventioneel gas

Opkomst onconventioneel gas Aan De Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie De heer drs. M.J.M. Verhagen Postbus 20101 (A/149) 2500 EC Den Haag Datum 8 februari 2011 Onderwerp Briefadvies opkomst onconventioneel gas

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Vooral opwaartse bijstelling overheidsconsumptie. Kwartaal-op-kwartaalgroei 0,6 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Vooral opwaartse bijstelling overheidsconsumptie. Kwartaal-op-kwartaalgroei 0,6 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB05-144 21 december 2005 9.30 uur Groei economie derde kwartaal 2005 hoger dan eerder geraamd De Nederlandse economie is in het derde kwartaal van 2005 met

Nadere informatie

De buitenlandse handel van België - 2009 -

De buitenlandse handel van België - 2009 - De buitenlandse handel van België - 2009 - De buitenlandse handel van België in 2009 (Bron: NBB communautair concept*) Analyse van de cijfers van 2009 Zoals lang gevreesd, werden in 2009 de gevolgen van

Nadere informatie

Opdrogende bronnen en internationale spanning

Opdrogende bronnen en internationale spanning Opdrogende bronnen en internationale spanning NW-symposium 2008, Eindhoven, 1 November 2008 Inhoud De vraag naar energie en de menselijke natuur De beschikbaarheid van fossiele brandstoffen Energie, macht

Nadere informatie

Shell lijdt onder lage olieprijs, maar schrijft wel miljarden bij

Shell lijdt onder lage olieprijs, maar schrijft wel miljarden bij Shell lijdt onder lage olieprijs, maar schrijft wel miljarden bij 4 februari 2016 - Energeia's stemming behandelt achtereenvolgens de prijsontwikkeling op de markt voor olie, steenkool, CO2-emissierechten,

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Juni 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Juni 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Juni 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Februari 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Februari 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Februari 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 33 400 XIII Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (XIII) voor het jaar 2013 Nr.

Nadere informatie

ABN AMRO Energy De schalierevolutie

ABN AMRO Energy De schalierevolutie ABN AMRO Energy De schalierevolutie ABN AMRO Group Economics Sector & Commodity Research Hans van Cleef Sector Econoom Energie Energie: gevolgen van winning schalieolie en -gas Worden de Verenigde Staten

Nadere informatie

Energiemonitor. Recordhoogte olieproductie VS. Economisch Bureau. 8 maart Economisch Bureau: Enabling smart decisions

Energiemonitor. Recordhoogte olieproductie VS. Economisch Bureau. 8 maart Economisch Bureau: Enabling smart decisions Energiemonitor Economisch Bureau Recordhoogte olieproductie VS 8 maart 2018 Hans van Cleef Sr. Energie Econoom Tel: 020 343 4679 hans.van.cleef@nl.abnamro.com VS op afzienbare termijn grootste olieproducent

Nadere informatie

De mogelijke effecten van het boren naar en het winnen van schaliegas op de Nederlandse leefomgeving Robin Hummel

De mogelijke effecten van het boren naar en het winnen van schaliegas op de Nederlandse leefomgeving Robin Hummel De mogelijke effecten van het boren naar en het winnen van schaliegas op de Nederlandse leefomgeving Robin Hummel R.C.A. Hummel. Alle rechten voorbehouden. Overzicht Doel van het onderzoek Wat is schalie(gas)

Nadere informatie

De handelsbetrekkingen van België met Mozambique

De handelsbetrekkingen van België met Mozambique De handelsbetrekkingen van België met Mozambique Algemeen: 2010 (schattingen) BBP 9,9 miljard USD Groeipercentage van het BBP 7,0% Inflatie 13,0% Uitvoer van goederen (FOB) Invoer van goederen (FOB) Handelsbalans

Nadere informatie

Het 4 e kwartaal van 2014.

Het 4 e kwartaal van 2014. 1 Het 4 e kwartaal van 2014. Zoals werd aangegeven aan het einde van het derde kwartaal van 2014 zou voorzichtigheid betracht worden bij het investeren in aandelen. De kansen op topvorming werden zo groot

Nadere informatie

Export-update Noord- en Zuid-Amerika - juli 2014

Export-update Noord- en Zuid-Amerika - juli 2014 Export-update Noord- en Zuid-Amerika - juli 2014 1. Samenvatting en conclusies De Nederlandse uitvoerwaarde is in 2013 met 1,0% gestegen t.o.v. dezelfde periode in 2012 tot 433,8 miljard euro. De bescheiden

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - februari 2015

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - februari 2015 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - februari 2015 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Mei 2016

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Mei 2016 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - Mei 2016 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Nut en noodzaak van schaliegas vanuit energieperspectief

Nut en noodzaak van schaliegas vanuit energieperspectief Nut en noodzaak van schaliegas vanuit energieperspectief Jeroen de Joode Schaliegasbijeenkomst provincie Noord-Brabant s-hertogenbosch, 27 september 2013 www.ecn.nl Hoofdboodschap Rol gas in NL energiesysteem

Nadere informatie

Persinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten

Persinformatie. Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen. Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Persinformatie Uitdagende marktomgeving biedt ook kansen Nieuwe directievoorzitter wil groei voortzetten Mario Mehren: strategie Wintershall blijkt succesvol 2 juni 2015 Michael Sasse Tel. +49 561 301-3301

Nadere informatie

Duurzame energie in Japan

Duurzame energie in Japan Duurzame energie in Japan Rob Stroeks (Project Officer, TWA Tokio) - 8-3-2004 Samenvatting Japan heeft van oudsher weinig natuurlijke energiebronnen. De daarmee samenhangende afhankelijkheid van buitenlandse

Nadere informatie

Banken ondermijnen de toekomst Over de investerings- en financieringspraktijk van banken in fossiele brandstoffen en duurzame energie

Banken ondermijnen de toekomst Over de investerings- en financieringspraktijk van banken in fossiele brandstoffen en duurzame energie Banken ondermijnen de toekomst Over de investerings- en financieringspraktijk van banken in fossiele brandstoffen en duurzame energie Een samenvatting van de bevindingen voor Nederland van een onderzoek

Nadere informatie

Internationale handel visproducten

Internationale handel visproducten Internationale handel visproducten Marktmonitor ontwikkelingen 27-211 en prognose voor 212 Januari 213 Belangrijkste trends 27-211 Ontwikkelingen export De Nederlandse visverwerkende industrie speelt een

Nadere informatie

Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Cisco-enquête IoE Value Index (Index voor IoE-waarde) onder besluitvormers uit 12 landen

Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Cisco-enquête IoE Value Index (Index voor IoE-waarde) onder besluitvormers uit 12 landen Internet of Everything (IoE) Top 10 inzichten uit de Cisco-enquête IoE Value Index (Index voor IoE-waarde) onder 7.500 besluitvormers uit 12 landen Joseph Bradley Jeff Loucks Andy Noronha James Macaulay

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - augustus 2014

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - augustus 2014 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - augustus 2014 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juni 2015

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juni 2015 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - juni 2015 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Olie: is de kentering ingezet?

Olie: is de kentering ingezet? Olie: is de kentering ingezet? De olieprijs ging vorige week vrijdag weer voorbij de kaap van 60 dollar, althans de Europese variant, en dat was alweer een tijdje geleden. Vooral de speculatie dat de Amerikaanse

Nadere informatie

2. ECONOMISCHE SITUATIE IN DE ZUIVEL IN 2018

2. ECONOMISCHE SITUATIE IN DE ZUIVEL IN 2018 2. ECONOMISCHE SITUATIE IN DE ZUIVEL IN 2018 VOORUITZICHTEN VOOR 2019 2.1. WERELD 2.1.1. Toename melkproductie in 2018 op niveau langjarig gemiddelde Nadat de wereldmelkproductie in 2014 een uitzonderlijk

Nadere informatie

Les Ons gas raakt op

Les Ons gas raakt op LESSENSERIE ENERGIETRANSITIE Les Ons gas raakt op Werkblad Les Ons gas raakt op Werkblad Aardgas bij Slochteren In 1959 deed de Nederlandse Aardolie Maatschappij (NAM) in opdracht van de regering een proefboring

Nadere informatie

Energiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse. Olie

Energiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse. Olie Energiemarktanalyse Groenten & Fruit door Powerhouse Olie 1 Olie (volgende maand) 1 Prijs/vat 9 8 82,4 7 65,54 Brent (Dollar) Brent (EUR) Afgelopen week OPEC secretaris-generaal Abdullah al-badri liet

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - september 2014

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - september 2014 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - september 2014 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 2,9 procent in Economische groei vierde kwartaal 2,7 procent

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie groeit 2,9 procent in Economische groei vierde kwartaal 2,7 procent Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB07-010 13 februari 2007 9.30 uur Economie groeit 2,9 procent in 2006 De Nederlandse economie is in 2006 met 2,9 procent gegroeid. Dit is bijna twee keer

Nadere informatie

Olie en opkomende markten: Een tweesnijdend zwaard

Olie en opkomende markten: Een tweesnijdend zwaard Olie en opkomende markten: Een tweesnijdend zwaard Date : december 29, 2014 De olieprijs stortte dit jaar in elkaar als gevolg van de volatiliteit op de meeste markten en een tijdelijke onbalans tussen

Nadere informatie

Care IS klantbijeenkomst. Hotel Van der Valk oktober 2015

Care IS klantbijeenkomst. Hotel Van der Valk oktober 2015 Care IS klantbijeenkomst Hotel Van der Valk oktober 2015 Welkom Wij heten u van harte welkom in Van der Valk Hotel 2 Programma 19.00 uur Ontvangst 19.30 uur Opening 19.40 uur Chinese groeivertraging 20.00

Nadere informatie

Conjunctuur enquête. Technologische Industrie Nederland

Conjunctuur enquête. Technologische Industrie Nederland Conjunctuur enquête Technologische Industrie Nederland Gunstig beeld met internationale onzekerheden Het CBS kopt donderdag 16 februari dat het ondernemersvertrouwen in Nederland nog nooit op zo n hoog

Nadere informatie

Gasproductie in Nederland

Gasproductie in Nederland Schaliegas Winning in Nederland Een Introductie Rien Herber KNAW Minisymposium 12 Juni 2013 Gasproductie in Nederland Slochteren Slochteren Offshore Offshore Land Land Gas Consumptie (41.5 BCM) industrie

Nadere informatie

Vraag en Aanbod in de Goudmarkt

Vraag en Aanbod in de Goudmarkt Vraag en Aanbod in de Goudmarkt Beleggen in goud is een populair onderwerp sinds de financiële crisis zijn intrede heeft gedaan. In 2011 bereikte de goudprijs een all time high van $1900 per troy ounce.

Nadere informatie

Energiemarktanalyse voor Groenten & Fruit

Energiemarktanalyse voor Groenten & Fruit Energiemarktanalyse voor Groenten & Fruit door Powerhouse Marktvisie Macroeconomisch Nu Vorige keer Verwachting komende week Hoogste 14/15 AEX is jaarwinst kwijt. Chinese overheid kan niet voldoende ingrijpen.

Nadere informatie

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009

Centraal Bureau voor de Statistiek. Persbericht. Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009 Centraal Bureau voor de Statistiek Persbericht PB09-038 15 mei 2009 9.30 uur Economie krimpt 4,5 procent in eerste kwartaal 2009 Grootste krimp na de Tweede Wereldoorlog Export en investeringen vallen

Nadere informatie

Orderboekje historisch gezien op vrij hoog niveau

Orderboekje historisch gezien op vrij hoog niveau jun-11 sep-11 dec-11 mrt-12 jun-12 sep-12 dec-12 mrt-13 jun-13 sep-13 dec-13 mrt-14 jun-14 sep-14 dec-14 mrt-15 jun-15 sep-15 dec-15 mrt-16 jun-16 sep-16 dec-16 mrt-17 jun-17 Perscontact Frederik Bronckaerts

Nadere informatie

Energieprijzen in vergelijk

Energieprijzen in vergelijk CE CE Oplossingen voor Oplossingen milieu, economie voor milieu, en technologie economie en technologie Oude Delft 180 Oude Delft 180 611 HH Delft 611 HH Delft tel: tel: 015 015 150 150 150 150 fax: fax:

Nadere informatie

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - januari 2014

M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - januari 2014 M A R K T M O N I T O R E N E R G I E - januari 2014 Geachte relatie, Bijgaand ontvangt u de maandelijkse marktmonitor van Energy Services. De Marktmonitor is een maandelijkse uitgave van Energy Services.

Nadere informatie

Voorjaarsprognoses : Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's

Voorjaarsprognoses : Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's IP/11/565 Brussel, 13 mei 2011 Voorjaarsprognoses 2011-2012: Europees herstel houdt aan ondanks nieuwe risico's Het geleidelijke herstel van de EU-economie zet door, zo blijkt uit de vooruitzichten voor

Nadere informatie