Strategisch. Integraal. Risicomanagement. voor. Pensioenfondsen > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > >

Transcriptie

1 Strategisch en Integraal Risicomanagement voor Pensioenfondsen

2 Voorwoord Risicomanagement staat bovenaan de agenda van pensioenfondsen. De introductie van het Financieel Toetsingskader (FTK) heeft pensioenfondsen bewuster gemaakt van financiële risico s. De financiële crisis heeft bovendien aangetoond dat pensioenen minder robuust waren dan velen dachten. Zekerheden zoals onvoorwaardelijke indexatie of de hoogte van het nominale pensioen zijn inmiddels verdwenen. In reactie daarop hebben pensioenfondsen hard gewerkt aan het versterken van hun risicomanagement. Visie Hoewel inmiddels al de nodige stappen zijn gezet, kan en moet het nog beter. In dit document zetten we uiteen hoe pensioenfondsen een beter risicomanagement kunnen realiseren. Risicomanagement moet strategisch én integraal zijn. Strategisch omdat het in dienst van de pensioendoelstellingen van het fonds staat. Integraal betekent dat strategie en uitvoering nauw met elkaar worden verbonden. Drie pijlers Daarmee zijn fondsen er nog niet. Essentieel is de aandacht voor drie pijlers onder strategisch en integraal risicomanagement: het onderkennen van gedragsmatige aspecten, begrip van de onzekerheid en fragiliteit van de economie en een voortdurende focus op dominante risico s. Deze pijlers worden uitgebreider behandeld in de white paper Strategisch en integraal risicomanagement voor pensioenfondsen. Dialoog We pretenderen niet dat we hiermee het laatste woord over risicomanagement hebben gezegd. Risicomanagement zal zich blijven ontwikkelen. Cardano gelooft in een vruchtbare uitwisseling van visies en ideeën, en we blijven dan ook graag in dialoog met de pensioensector. Samen kunnen we de volgende stap zetten naar een nog beter risicomanagement. 2 Strategisch en integraal risicomanagement voor pensioenfondsen

3 Strategisch én integraal risicomanagement voor pensioenfondsen De laatste jaren hebben pensioenfondsen maatregelen genomen om hun risicomanagement te versterken. Zo zijn pensioenambities beter geformuleerd, is de inrichting van het balansbeheer onder de loep genomen en zijn risicorapportages verbeterd. Voor een optimaal risicomanagement is echter meer nodig. Allereerst zullen pensioenfondsen hun risicomanagement expliciet in dienst moeten stellen van de pensioendoelstellingen van de deelnemers dat is strategisch risicomanagement. Risicomanagement kan verder alleen maar effectief zijn als elk onderdeel van de balans in verband wordt gebracht met de strategie dat is integraal risicomanagement. Risicomanagement is dus zowel strategisch als integraal van aard. Organisatie van risicomanagement door pensioenfondsen vraagt om duidelijkheid over de pijlers onder risicomanagement. Wij denken dat inzicht in gedrag, economische onzekerheid en fragiliteit, en dominante risico s deze pijlers vormen. Robuust Pensioenfondsen moeten bestand zijn tegen uiteenlopende vormen van economische tegenwind. Strategisch risicomanagement maakt pensioenfondsen robuust in instabiele en complexe financiële markten, ongeacht de demografische ontwikkelingen. Robuust betekent: vooraf maatregelen treffen en de balans zodanig sturen dat het pensioenresultaat - zelfs in de meest ongunstige economische scenario s acceptabel blijft. Daarnaast zorgt het ervoor dat het fonds voldoende kan profiteren van gunstige economische scenario s. Dat is van fundamenteel belang in een tijd waarin zichtbare en concrete resultaten meer dan ooit tellen. Houd rekening met gedragsmatige valkuilen Eén van de mythen waarmee de gedragswetenschap heeft afgerekend, is dat mensen zuiver rationeel handelen. We vinden het lastig goed om te gaan met onzekerheid en onbekendheid. Het blijkt dat mensen risico en onzekerheid stelselmatig verkeerd inschatten. Dit leidt tot beoordelingsfouten en verre van optimale beslissingen. Strategisch en integraal risicomanagement voor pensioenfondsen 3

4 Menselijk gedrag is daarom een complicerende factor bij besluitvormingsprocessen. Om een gedegen besluitvormingsproces te waarborgen, is het noodzakelijk dat alle betrokkenen zich daarvan bewust zijn en erop anticiperen. Valkuilen Er zijn gedragsmatige valkuilen waar iedereen van tijd tot tijd wel eens intrapt. Eén van de bekendste is de confirmation bias: de neiging om onbewust alleen informatie te zien die een mening bevestigt, en alles te negeren dat daartegen pleit. Het is een fout die snel wordt gemaakt, omdat we allemaal dagelijks enorme hoeveelheden informatie onder ogen krijgen. Het is verleidelijk om daaruit vooral die opinies te selecteren die de eigen mening ondersteunen. Een ander voorbeeld is de overconfidence bias of overmoed, die Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman één van de gevaarlijkste fouten van intelligente mensen heeft genoemd. Uit experimenten blijkt dat mensen de betrouwbaarheid van hun oordeel over een situatie veel hoger inschatten dan feitelijk gerechtvaardigd is. 4 Strategisch en integraal risicomanagement voor pensioenfondsen

5 Gedragsmatige valkuilen zorgen ervoor dat we situaties niet altijd scherp beoordelen, en verleiden om meer risico te nemen dan rationeel verdedigbaar is. Als mensen er collectief aan ten prooi vallen, introduceren ze systeemrisico s die leiden tot macro-instabiliteit. Zulke beoordelingsfouten spelen een rol bij de besluitvorming aan de bestuurstafel, maar beïnvloeden ook de perceptie die de deelnemer heeft van het pensioenresultaat. Uit onderzoek blijkt dat groepen vatbaar zijn voor groupthink : het verschijnsel dat in een groep al vlug een mening wordt gevormd waar niet voldoende kritisch over is nagedacht. Groupthink leidt weliswaar tot snelle en unanieme beslissingen, maar belemmert tegenwerpingen. Dit kan gebeuren doordat de groep te veel leunt op experts, door stress of door tijdsdruk. Met het inzicht in hoe groupthink tot stand komt kan de groep vóór ze een besluit neemt bewust nadenken over redenen waarom dat besluit verkeerd zou kunnen zijn. Het is een eenvoudige maar effectieve manier om de kans op overmoed en confirmation bias te verminderen. Onderken economische onzekerheid en fragiliteit De tweede pijler onder risicomanagement is een gedegen begrip van het verschijnsel onzekerheid. Het idee dat economieën en markten op langere termijn tenderen naar een evenwicht is nog altijd wijdverspreid. Het is een ideaalbeeld dat in de praktijk niet houdbaar blijkt. De economie en de financiële markten blijken inherent onvoorspelbaar en fragiel te zijn, en het is van essentieel belang om dat te onderkennen. De wereld is minder maakbaar dan we vanouds dachten. Economische ontwikkelingen zijn niet te vangen in wiskundige waarschijnlijkheidsmodellen. Het is verstandig om ervan uit te gaan dat de werkelijke wereld zich niet zo gedraagt als de modellen beschrijven, en te toetsen of de ambities dan nog kunnen worden waargemaakt. Het simpele maar moeilijk te accepteren feit dat we vaak minder weten dan we denken te weten, is een belangrijk uitgangspunt voor het sturen van de balans. Zo barstte de kredietcrisis plotseling los na een lange periode van economische groei. De IT-crisis rond de eeuwwisseling bleek slechts een kleine rimpeling te zijn geweest. Risicopremies en volatiliteit waren in Strategisch en integraal risicomanagement voor pensioenfondsen 5

6 historisch perspectief laag tot zeer laag, en vanuit de traditionele economische optiek was de situatie stabiel. De plotselinge uitbarsting van de kredietcrisis sluit aan bij een economische stroming die betoogt dat de fragiliteit van de economie binnen het financiële systeem zelf ontstaat. Het idee achter deze stroming is dat het gedrag van financiële instituties en consumenten gezamenlijk een sterke kredietgroei stimuleert en daarmee de risico s vergroot. Uiteindelijk bereikt het systeem een omslagpunt, met een financiële systeemcrisis als gevolg. De economie is daarmee vele malen instabieler dan veel gangbare modellen doen vermoeden. Houd de focus op dominante risico s Dominante risico s zijn die risico s die het realiseren van de strategische doelstellingen van het fonds in gevaar kunnen brengen. Ze zijn bepalend voor het pensioenresultaat en kunnen het fonds in een onacceptabele situatie brengen. Om dominante risico s te identificeren zijn geen geavanceerde modellen nodig. Wel nodig is een grondige kennis van: de samenstelling van de balans, het balansbeleid, de afspraken met deelnemers over indexatie en eventuele afspraken met de sponsor. Wat zijn de dominante risico s? Bij het identificeren van dominante risico s zijn twee vragen van belang: 1. Kan dit risico het pensioenresultaat op substantiële wijze beïnvloeden? 2. Is er een reële kans hoe klein die ook is dat dit risico optreedt? Bij beantwoording van de tweede vraag dient ook rekening te worden gehouden met scenario s die misschien één keer of zelfs nog nooit zijn voorgekomen, maar die wel denkbaar zijn. Denk bijvoorbeeld aan een langdurige periode met nauwelijks groei, of inflatieniveaus van meer dan 10%, of de opeenvolging van die beide scenario s. Risico s waarvoor beide vragen met ja beantwoord kunnen worden, zijn de dominante risico s. Deze risico s verdienen de meeste aandacht en dienen continu hoog op de agenda van het fondsbestuur te staan. 6 Strategisch en integraal risicomanagement voor pensioenfondsen

7 Uitgangspunten risicomanagement De drie pijlers die we hier hebben benoemd, horen de basis te zijn van het risicomanagement van elk pensioenfonds. Daarnaast gelden voor goed risicomanagement in de praktijk tal van uitgangspunten. De belangrijkste daarvan zetten we hier op een rij. Goed risicomanagement: zorgt voor een toekomstbestendig pensioen; begint met een concrete formulering van strategische doelstellingen en risicotolerantie; verbindt theorie en praktijk; heeft een integrale aanpak, zowel top-down als bottom-up. Al deze uitgangspunten moeten in samenhang worden bekeken, wil het risicomanagement werkelijk impact hebben. Er gebeurt zo veel op pensioengebied dat het niet altijd vanzelf spreekt om hier voortdurend aandacht aan te besteden. Toch is het noodzakelijk om dat te doen. Anders is het fonds kwetsbaar, alle inspanningen van het fonds en de uitvoerders ten spijt. Toekomstbestendigheid Vanzelfsprekend moet een pensioenfonds toekomstbestendig zijn. Een pensioenfonds is toekomstbestendig als de verschillende generaties deelnemers binnen een specifiek fonds zicht hebben op een goed pensioen tegen aanvaardbare risico s. Om toekomstbestendig te zijn moet een pensioenovereenkomst zo compleet, transparant en evenwichtig intergenerationeel neutraal zijn als mogelijk is. Het huidige pensioencontract is niet compleet. Zowel buffers als tekorten hebben geen eigenaar. Recent zijn het met name tekorten die tot discussie leiden en die spanning opleveren tussen sponsors en deelnemers, maar vooral ook tussen deelnemers onderling. Een pensioencontract dat vooraf zo compleet mogelijk is gedefinieerd voorkomt een dergelijke spanning. Strategisch en integraal risicomanagement voor pensioenfondsen 7

8 Transparantie betekent dat de verdeling van gelden over deelnemers en generaties helder en begrijpelijk is. In onzekere tijden is er meer behoefte aan duidelijkheid vooraf. Intergenerationele neutraliteit bestaat uit een evenwichtige verdeling van de pensioenen over de generaties. Die verdeling moet worden geregeld bij het vaststellen van de regeling en de spelregels. Verschillen tussen groepen deelnemers achteraf zouden moeten vallen binnen de verzekeringssolidariteit zoals die vooraf tussen de generaties wordt afgesproken. Strategische doelstellingen en risicotolerantie Strategisch én integraal risicomanagement begint met een heldere formulering van de strategische doelstellingen en de risicotolerantie. Daarmee wordt een leidraad gegeven voor het handelen, waarmee veel gedragsmatige valkuilen kunnen worden vermeden. Vaak ligt de focus echter op het operationele risicomanagement, en wordt er vooral aandacht besteed aan beleggingen en afzonderlijke portefeuilles. Bij monitoring en sturing dienen juist helder geformuleerde strategische uitgangspunten leidend te zijn. Bij het formuleren van concrete en expliciete doelstellingen en risicotolerantie verdienen maatstaven, horizon en uitvoerbaarheid specifieke aandacht. De focus dient niet alleen te liggen op een langetermijnhorizon, maar juist ook op de korte termijn. Kortetermijnresultaten kunnen namelijk sterk bepalend zijn voor de langere termijn, bijvoorbeeld door gedwongen aanpassingen van beleid bij onvoldoende buffers. Nominale en reële dekkingsgraden lenen zich veelal het best als maatstaven. Die kunnen direct gestuurd worden via het financiële beleid. Tot slot dienen de doelstellingen en de risicotolerantie realistisch te zijn, ofwel tot een praktisch uitvoerbaar beleid te leiden. Theorie en praktijk Theoretische modellen hebben hun nut bij het ontwerpen, implementeren en beheren van strategisch beleid. Maar ze moeten steeds worden verbonden met kennis van de praktijk. Om de impact van marktrisico s snel en effectief te beheersen is realtime praktijkkennis nodig, evenals inzicht in modellen en implementatieprocessen. Risicomanagement vereist de positie van een giraffe: men moet niet alleen overzicht hebben over de doelstelling en alle relevante risico s, maar ook met de poten in de modder staan, dus midden in de 8 Strategisch en integraal risicomanagement voor pensioenfondsen

9 praktijk staan om risico s tijdig te signaleren. De modellen waar pensioenfondsen eind 2007 mee werkten, gaven als slechtste uitkomst bijna allemaal een scenario dat beter was dan het scenario dat zich daarna in werkelijkheid ontvouwde. Fondsen die destijds naar stress scenario s keken, waren zich doorgaans wel bewust van wat er kon gebeuren. Belangrijker: bij veel van die fondsen was sturen op die scenario s onderdeel van het beleid. Zij hebben daardoor risicomitigerende maatregelen getroffen om tot een robuuste strategie te komen. Het gebruik van dergelijke scenario s is essentieel voor de totstandkoming en het toetsen van het beleid. Ze maken duidelijk in welke mate doelstellingen in gevaar komen in verschillende, uitdagende economische omstandigheden. Goede stress scenario s laten zien of het fonds echt robuust is. Dit betekent dat niet alleen de strategie maar ook de uitvoering robuust moet zijn. Integrale aanpak Integraal risicomanagement legt zeer bewust een verbinding tussen strategie en uitvoering. De uitvoering moet altijd voortvloeien uit de strategie, en staat ook in dienst daarvan. De verbinding tussen strategie en uitvoering moet zowel top-down als bottom-up worden gelegd. Het is een effectieve manier om risico s te beoordelen op hun relevantie voor de uiteindelijke doelstellingen. Top-down Het bestuur formuleert de doelstellingen en de risicotolerantie van het fonds. Die moeten worden vertaald in mandaten en financiële producten die de strategie ondersteunen. De risicomanager legt de richtlijnen vast die daarvoor nodig zijn, en zorgt voor toetsing van de praktische uitwerking. Bottom-up In de praktijk wordt risicomanagement vaak al gedeeltelijk bottom-up aangepakt. Afzonderlijke portefeuilles en risico s worden gemonitord op basis van de limieten en triggers die in het mandaat zijn vastgelegd. Of en hoe er een aansluiting is bij de strategische doelstellingen en de risicotolerantie wordt daarin onvoldoende meegenomen. Om overzicht te krijgen zal een risicomanager ook kijken naar risico s over portefeuilles heen. Strategisch en integraal risicomanagement voor pensioenfondsen 9

10 Ondersteuning van het bestuur door de risicomanager Het opzetten en uitvoeren van strategisch en integraal risicomanagement vergt tijd en investeringen. Pensioenfondsbestuurders spelen daarin een leidende rol. Risicomanagement strekt zich uit over tal van expertises en disciplines. Die breedte vraagt om ondersteuning van het bestuur. De risicomanager biedt die ondersteuning. Een goede risicomanager is een partner op alle fronten en is kritisch, constructief en flexibel. Hij zorgt ervoor dat het bestuur gefocust blijft op de dominante risico s, voorkomt inefficiëntie en verspilt geen bestuurstijd aan niet-dominante risico s. Zo verhoogt hij de effectiviteit van het bestuur. Hoewel de risicomanager hier wordt aangeduid als een hij, zou het eigenlijk beter zijn om te spreken van een functie. De taken van de risicomanager zijn te breed en te gespecialiseerd om door één persoon te worden vervuld. Een fonds kan die taken intern of extern beleggen, of kiezen voor een combinatie van beide. Welke keuze een fonds maakt, hangt af van de behoeften en de omstandigheden. Geen twee fondsen zijn immers hetzelfde: risicomanagement is altijd maatwerk. Naar een robuust pensioen Pensioenfondsen en hun besturen moeten streven naar een robuust pensioen, ongeacht wat de onzekere financieel-economische en demografische ontwikkelingen brengen. In onze visie valt het doel van risicomanagement samen met dat van het pensioenfonds zelf. Daarom verdient het een centrale plaats in het besturen en managen van een pensioenfonds. Voor meer informatie verwijzen we graag naar onze white paper Strategisch en integraal risicomanagement voor pensioenfondsen, waarin we deze onderwerpen uitgebreider aan de orde stellen en met voorbeelden illustreren. We zijn van harte bereid persoonlijk met u verder te spreken over onze visie op risicomanagement. 10 Strategisch en integraal risicomanagement voor pensioenfondsen

11 Strategisch en integraal risicomanagement voor pensioenfondsen 11

12 Postbus 19293, 3001 BG Rotterdam T , info@cardano.com,