Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

Transcriptie

1 Middelnederlands

2 1. Inleiding

3 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Het Middelnederlands = een verzameling streekgebonden talen

4 NOORD- OOSTELIJKE DIALECTEN HOLLANDS UTRECHTS ZEEUWS BRABANTS RIJNLANDS VLAAMS LIMBURGS

5 Oer-West-Germaans Ingweoons Oudwest-Germaans Continentaal Oudwest-Germaans Angelsaksische dialecten Oudfriese dialecten Oudsaksische dialecten Ingweoons kustdialect Oudnederfrankische dialecten Oudhoogduitse dialecten (Nederduitse en) Noordoostelijke dialecten Hollands Zeeuws Vlaams Brabants Utrechts Limburgs Rijnlands

6 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Cf. geopolitieke situatie: het gebied dat nu bekend staat als de Lage Landen was een lappendeken van graafschappen, bisdommen en hertogdommen

7

8 2. Van lappendeken tot algemene taal

9 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Vanaf wanneer kan gesproken worden van een algemene Nederlandse taal?

10 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Vanaf wanneer kan gesproken worden van een algemene Nederlandse taal? In de 14 de -15 de eeuw werd het gebied dat nu bekend staat als de Lage Landen verenigd tot één rijk door de Bourgondiërs. Die eenwording bevorderde het ontstaan van een algemene taal. (een geleidelijk proces bij de Bourgondiërs de basis gelegd)

11 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Vanaf wanneer kan gesproken worden van een algemene Nederlandse taal? Groeiende politieke eenheid => cultureel verkeer tussen verschillende gewesten Uitvinding van de boekdrukkunst => Behoefte aan een algemene taal

12 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Vanaf wanneer kan gesproken worden van een algemene Nederlandse taal? Tot 1500: streektalen van cultuurcentra! Vanaf ca. 1500: ontstaan en groei van een algemene Nederlandse taal (die in 1482 voor het eerst wordt aangeduid met de naam Nederlands)

13 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands FRANS: taal van het centrale bestuur NEDERLANDS (de volkstaal): stond niettemin sterk => symbool van verzet van de steden en gewesten tegen het centrale gezag (De Nederlanden belangrijk onderdeel van Bourgondië!!)

14 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Filips de Goede (Dijon, 31 juli 1396 Brugge, 15 juni 1467) door: Rogier van der Weyden

15 Bourgondië

16 Bourgondië

17 3. Belangrijke cultuurcentra in de middeleeuwen 1. Maastricht en omstreken (oostelijk) 2.Gent, Brugge, Ieper (Vlaanderen) 3.Antwerpen, Brussel, Leuven (Brabant) 4.Amsterdam en omstreken (Holland)

18 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

19 1 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

20 1 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Hendrik van Veldeke 2 de helft 12 de eeuw Vroegste literaire fragmenten Nederlands / Duits Maastricht!

21 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

22 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

23 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Van den vos Reynaerde (13 de eeuw) Jacob van Maerlant (13 de eeuw)

24 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands In de loop van de 13 de eeuw: economische bloei van: Brugge Gent Ieper

25 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Bevolkingsgroei/Verbetering landbouw => agrarisch overschot => ontstaan patriciaat (patriciërs) in de steden => economische bloei (textiel!) => culturele bloei!

26 2 Jan van Eyck 1434

27 2 Hans Memling 1480

28 2 Gerard David 1498

29 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands => ontstaan patriciaat (patriciërs) in de steden Inspraak in bestuur Meer macht, ten nadele van adel en clerus Verburgelijking Cf. Belforten met stadsprivileges

30 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Belfort in Brugge

31 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Belfort in Gent Opm.: Midden 14de eeuw telde Gent zo n 50 à inwoners en was het na Parijs de tweede grootste stad van noordwest-europa.

32 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Belfort & lakenhal in Ieper

33 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Gevolgen: Graafschap Vlaanderen: economisch én cultureel zwaartepunt Ontstaan van burgerlijk-didactische literatuur in de volkstaal Ambtelijke teksten in de volkstaal

34 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Ontstaan van burgerlijk-didactische literatuur in de volkstaal

35 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Ontstaan van burgerlijk-didactische literatuur in de volkstaal Opm.: Jacob van Maerlant aan het Hollandse hof Ontstaan literaire contacten

36 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Literaire teksten in het Middelnederlands Problemen datering/situering: Overgeleverd: kopieën (van kopieën van kopieën, etc) => kopiisten passen (sommige) woorden aan aan eigen dialect

37 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Literaire teksten in het Middelnederlands Niettemin is datering/situering mogelijk door nauwkeurig onderzoek Handschrift van de kopiist Onderzoek papier/perkament Cultuurhistorische kenmerken Taalgebruik

38 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Ambtelijke teksten in de volkstaal Opm.: doorgaans wél datering/situering

39 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Ambtelijke teksten in de volkstaal Aanvankelijk: grootgrondbezitters/clerus => documenten in het Latijn (dergelijke documenten zeer duur, niet voor iedereen!) Belang van patriciaat neemt toe! => behoefte aan documenten in de volkstaal groeit Meer en meer leken die kunnen schrijven Vlaamse schrijftraditie: pioniersrol

40 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Ambtelijke teksten in de volkstaal Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie (de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236)

41 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

42 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Iemand belazeren = bedriegen Oplazeren = weggaan Ben je belazerd? = ben je gek? < Lazarus (lepra = de lazarusziekte )

43 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Een klaploper = iemand die profiteert van andermans goedheid

44 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Ambtelijke teksten in de volkstaal Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie (de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) Desen brief es sculdech in Dietsch telesene decapelán van den hus of sin vicaris in de comste ens nieus broders ove suster, béde gandses ende siecs. Ende danne mot hebben delesere enen stop wins van den gonen in wies comste hine leset in Diedsch.

45 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Ambtelijke teksten in de volkstaal Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie (de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) Dit document dient in het Diets te worden voorgelezen door de huiskapelaan of zijn plaatsvervanger bij de komst van een nieuwe broeder of zuster, zowel een gezonde als een zieke. Bij die gelegenheid hoort de lezer twee liter wijn te krijgen van diegene bij wiens komst hij dit in het Diets voorleest.

46 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Ambtelijke teksten in de volkstaal Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie (de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) Desen brief es sculdech in Dietsch telesene decapelán van den hus of sin vicaris in de comste ens nieus broders ove suster, béde gandses ende siecs. Ende danne mot hebben delesere enen stop wins van den gonen in wies comste hine leset in Diedsch.

47 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Ambtelijke teksten in de volkstaal Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie (de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) Desen brief es sculdech in Dietsch telesene decapelán van den hus of sin vicaris in de comste ens nieus broders ove suster, béde gandses ende siecs. Ende danne mot hebben delesere enen stop wins van den gonen in wies comste hine leset in Diedsch.

48 2 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Ambtelijke teksten in de volkstaal Voorbeeld: statuten van de Gentse leprozerie (de oudste ambtelijke tekst in de volkstaal; 1236) Desen brief es sculdech in Dietsch telesene decapelán van den hus of sin vicaris in de comste ens nieus broders ove suster, béde gandses ende siecs. Ende danne mot hebben delesere enen stop wins van den gonen in wies comste hine leset in Diedsch.

49 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands SPELLING

50 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands SPELLING Fonetische spelling: woorden opgeschreven zoals ze uitgesproken worden Geen vaste spelling Wél: enkele (regionaal bepaalde) conventies

51 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands SPELLING Schriftelijke bronnen geven geen betrouwbaar beeld van gesproken taal Bepaalde spellingsconventies Slordigheden van kopiisten Beïnvloeding door prestigieuze dialecten

52 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands SPELLING Bijv.: Nieuwnederlands <daar> Middelnederlands <daer> <dair> (Brab.)

53 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands UITSPRAAK

54 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands UITSPRAAK Spelling! Rijm!

55 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands UITSPRAAK Spelling! Bijv.: <huus>, <muus> versus Nieuwnederlands (huis, muis) Bijv.: <mensch>, <tusschen>

56 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands UITSPRAAK Rijm! (+ spelling) Bijv.: <niet> rijmt nooit op <nijt> of <nijd> => uitspraak van de klinker in <niet> anders dan in <nijt> en <nijd>

57 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands WOORDENSCHAT

58 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands WOORDENSCHAT Bijv.: wijf huidige betekenis versus betekenis in het Middelnederlands

59 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands GRAMMATICA

60 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands GRAMMATICA Naamvallen (vgl. het Duits) Bijv.: sterk nomen Nom: die dach die dage Gen: des dages der dage Dat: den dage den dagen Acc: den dach die dage

61 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands EEN LAPPENDEKEN VAN DIALECTEN

62 Bijv.: Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands EEN LAPPENDEKEN VAN Prestige- bereik DIALECTEN Het Vlaams: lange tijd toonaangevend (in schrijftaal)

63 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands EEN LAPPENDEKEN VAN DIALECTEN alle degene die dese lettren sien selen (Boekhoute, 1249) allen den ghenen die dese lettren sullen sien (Brugge, 1356) tallen den ghonen die dese letteren sien sullen (Biervliet, Zeeuws-Vlaanderen, 1308) alle den ghenen de desen brief solen sien (Utrecht, 1278) allen den ghenen die desen brief sien soelen (Beringen, Limburg, 1349)

64 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

65 3 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

66 3 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Jan van Ruusbroec (14 de eeuw)

67 3 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Verzanding van het Zwin (Brugge, Vlaanderen) => Haven van Antwerpen! Antwerpen (ec./cult. centrum) Brussel (residentie hertogen) Mechelen (zetel van de Hoge Raad) Leuven (1 ste universiteit v/d Nederlanden)

68 3 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

69 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

70 4 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

71 4 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Floris V Graaf van Holland 13 de eeuw der keerlen God (god van de boeren)

72 4 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands

73 4 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands Dirc Potter, Der Minnen Loep (De Ontwikkelingsgang van de Liefde) Begin 15 de eeuw

74 4. De eerste woordenboeken

75 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Glossaria (verklaringen in de volkstaal van Latijnse woorden) >Vocabularia (alfabetisch gerangschikt, onafhankelijk van bepaalde teksten,met vertaling in volkstaal)

76 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Vertaalwoordenboeken Didactisch doel (leren Latijn) Ook: Nederlands-Franse leerboekjes voor kooplieden, geordend per onderwerp Opm: Frans! (graven van Vlaanderen spraken Frans/ in de handel)

77 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten 14 de eeuw (ca. 1371) Brugge: spil in Europa; internationaal!

78 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten Car le marescal na point denglume ne de martel Tenes monteis es estriers Si cauchies vos estiuaus [ ] Si vous desiunes Ainchois que vous partes Want de maerscalc ne heeft Gheen haenbilt nog gheen hamer Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen [ ] Ende ontnuchtert v Eer ghi sceedt

79 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten [ ] want de maarschalk heeft geen aambeeld noch een hamer. Kom, ga in de stijgbeugels zitten en doe uw laarzen aan [ ]. En ontbijt vooraleer je weggaat.

80 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten Want de maerscalc ne heeft Gheen haenbilt nog gheen hamer Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen [ ] Ende ontnuchtert v Eer ghi sceedt

81 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten Want de maerscalc ne heeft Gheen haenbilt nog gheen hamer Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen [ ] Ende ontnuchtert v Eer ghi sceedt

82 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten Want de maerscalc alc ne heeft Gheen haenbilt nog gheen hamer Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen [ ] Ende ontnuchtert v Eer ghi sceedt

83 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten Want de maerscalc ne heeft Gheen haenbilt nog gheen hamer Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen [ ] Ende ontnuchtert v Eer ghi sceedt

84 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten Want de maerscalc ne heeft Gheen haenbilt nog gheen hamer Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen [ ] Ende ontnuchtert v Eer ghi sceedt

85 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten Want de maerscalc ne heeft Gheen haenbilt nog gheen hamer Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen [ ] Ende ontnuchtert v Eer ghi sceedt

86 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten Want de maerscalc ne heeft Gheen haenbilt nog gheen hamer Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen [ ] Ende ontnuchtert v Eer ghi sceedt

87 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten Want de maerscalc ne heeft Gheen haenbilt nog gheen hamer Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen [ ] Ende ontnuchtert v Eer ghi sceedt

88 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld: Le Livre des Mestiers/De Bouc vanden Ambachten Want de maerscalc ne heeft Gheen haenbilt nog gheen hamer Neemt sit in die steghereepen Ende scoid uwe leerzen [ ] Ende ontnuchtert v Eer ghi sceedt

89 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands DE 1 ste WOORDENBOEKEN Voorbeeld, rond 1500 S: Nihil mihi aliud S: Brendy ons anders novi aufers e nyet nywes uut der templo? kerken? P: Morio noster P: Heyn, onse dwaes, Heyno in sacrario heeft in die sacristij fecit oletum. ghedreten. S: Id nasus S: Dat moet u noese resciscat tuus. weten.

90 Middelnederlands! De taal van Reinaert en Floris V. Middelnederlands ( ). In: Jan W. de Vries, Roland Willemyns & Peter Burger, Het verhaal van het Nederlands. Negen eeuwen Nederlands. Amsterdam (1995), p [optionele lectuur]

91 Geschiedenis van het Nederlands Middelnederlands VRAGEN BIJ DIT COLLEGE Vanaf wanneer ongeveer kunnen we beginnen spreken van een algemene Nederlandse taal? Wanneer werd de basis gelegd? Welke factoren beïnvloeden het ontstaan van een algemene Nederlandse taal? Hoe moeten we de taal die werd gesproken in de Lage Landen vóór deze periode karakteriseren? Waarom wordt Hendrik van Veldeke zowel geclaimd in Duitse als in Nederlandse literatuurgeschiedenissen? Geef kort een chronologisch overzicht van de belangrijkste cultuurcentra in de middeleeuwen. Noem telkens een voorbeeld uit de literatuur en situeer (in welke eeuw geschreven?). De ontwikkeling van een patriciaat in steden als Gent en Brugge had belangrijke gevolgen voor het gebruik van de volkstaal. Leg uit. Waar en wanneer ontstond een omvangrijke burgerlijk-didactische literatuur in de volkstaal? Welke factoren zorgden ervoor dat meer en meer literatuur in de volkstaal werd geschreven? Waar en wanneer werden meer en meer ambtelijke teksten in de volkstaal geschreven? Welke factoren hadden een invloed op dit proces? Het dateren en situeren van middeleeuwse teksten levert soms grote problemen op. Waarom? Hoe kan men toch min of meer bepalen waar en wanneer een tekst werd geschreven? Hoe reconstrueert men de Middelnederlandse uitspraak? Noem twee aanwijzingen die hierbij kunnen helpen. Verklarende woordenboeken zoals wij die nu hebben had je in de middeleeuwen nog niet. Wel had je andere soorten woordenboeken. Noem drie soorten en geef telkens een woordje uitleg.

92 Middelnederlands