TRENDS IN DE GECERTIFICEERDE KOFFIEHANDEL

Transcriptie

1 TRENDS IN DE GECERTIFICEERDE KOFFIEHANDEL

2 Samenvatting voor handelsinformatiedoeleinden ID= SITC-071TRE International Trade Centre (ITC) Trends in de handel van gecertificeerde koffie. Geneve: ITC, vi, 16 pagina s (Technisch document) Doc. nr. MAR E Geeft een overzicht van de wereldwijde markttrends voor het duurzame segment van de koffiebranche onderstreept het belang van certificatie in de traditionele en opkomende markten; beschrijft de voornaamste duurzaamheids- en verificatieprogramma s, zoals Fairtrade, FLO, Organic/Bio, Utz Certified, Rainforest Alliance en 4C, en geeft hoeveelheden verhandelde koffie voor elk programma; bekijkt de impact van deze standaarden op de koffieproducenten en de branche; inclusief verwijzing naar referentiemateriaal. Trefwoorden: Koffie, Standaarden, Organic/Bio, Fairtrade, Utz Certified, Rainforest Alliance, 4C. Engels, Frans, Spaans (aparte edities) Het International Trade Centre (ITC) is het gezamenlijke bureau van de Wereldhandelsorganisatie (WTO) en de Verenigde Naties. ITC, Palais des Nations, 1211 Geneve 10, Zwitserland ( Meningen die in dit document worden geuit zijn de meningen van adviseurs. Deze zijn niet noodzakelijk gelijk aan die van het ITC, de VN of WTO. De gebruikte benamingen en de presentatie van materiaal in dit document impliceren niet de verkondiging van een mening van het International Trade Centre betreffende de wettelijke status van een land, regio, stad of gebied of de autoriteiten daarvan, of betreffende de afbakening van de grenzen. De vernoeming van firma s, producten en productmerken impliceren niet de goedkeuring van ITC. Dit technisch document is niet formeel bewerkt door het International Trade Centre. Digitale beelden op de kaft: Glenna Gordon/ITC International Trade Centre 2010 ITC stimuleert de herdruk en vertaling van zijn publicaties ten behoeve van een bredere verspreiding. Korte samenvattingen van dit technisch document mogen vrij worden gereproduceerd, mits met vermelding van de bron. Voor een uitgebreidere reproductie of vertaling dient toestemming te worden gevraagd. Een exemplaar van het herdrukte of vertaalde materiaal dient naar het ITC te worden gezonden.

3 Dankbetuigingen Deze studie is opgesteld door Joost Pierrot, Daniele Giovannucci en Alexander Kasterine. De studie heeft baat gehad bij het commentaar van Anders Aeroe, Waarnemend Executive Director, Morten Scholer, Senior Adviser en Oliver von Hagen, Associate Expert bij ITC. Danielle Carpenter Sprungli coördineerde de samenstelling, sub-editing en opmaak met Isabel Droste en Juliette Ovelacq. Markttoetsing duurzaamheid Dit is onderdeel van een serie Sustainability Market Assessments (toetsingen duurzaamheid markt) van het programma Handel, Klimaatverandering en Milieu van het ITC, gefinancierd door de Deense overheid. De voorbereiding van dit rapport heeft ook steun ontvangen van het State Secretariat for Economic Affairs (SECO). Het doel van de serie is het informeren van exporteurs, het maatschappelijk middenveld en de beleidsmakers in de groeiende markt voor duurzaam geproduceerde goederen en diensten. Methodologie De auteurs hebben deze gegevens in 2010 verzameld. Belangrijke delen zijn gebaseerd op bureauonderzoek en bevatten interne en externe rapporten van de initiatieven zelf, hoewel sommige rapporten niet publiek toegankelijk zijn. Het werk is ook gebaseerd op enquêtes en een aantal interviews met belangrijke experts, vooral in de landen van herkomst. Voor Organics33 waren de gegevensbronnen hoofdzakelijk een aantal medewerkers in de exporterende landen met wie individueel contact werd opgenomen en aanvullende gegevens waren in sommige gevallen afkomstig van verschillende rapporten en een aantal exportstatistieken van de International Coffee Organization (ICO), waar redelijk compleet. De getoonde hoeveelheden hebben betrekking op elk individueel initiatief en in de meeste gevallen bevatten deze cijfers ook koffiesoorten die door andere initiatieven zijn gecertificeerd of geverifieerd. Indien een simpele optelsom was gebruikt, zouden de afzonderlijke cijfers een te hoog gecombineerd totaal volume van deze gecertificeerde koffiesoorten opgeleverd hebben. Bij het doen van algemene uitspraken dient rekening te worden gehouden met eventuele dubbele of zelfs meervoudige certificaties voor dezelfde koffie.

4 Inhoud Dankbetuigingen Markttoetsing duurzaamheid Methodologie Acroniemen Samenvatting Trends aan de vraagkant Fairtrade Organic/Bio Utz Certified Rainforest Alliance Discussiethema s Introductie 1. Trends aan de vraagkant 1.1. Een lichtpuntje in een stagnerende markt 1.2. Opkomend vanuit een nichemarkt 1.3. Opkomende markten 1.4. Verschillende programma s variëren per land in marktaandeel 2. Fairtrade (FLO) gecertificeerde koffie 3. Organic/Bio gecertificeerde koffie 4. Utz Certified koffie 5. Rainforest Alliance gecertificeerde koffie 6. Common Code for the Coffee Community 7. Conclusies 7.1 Van niche tot mainstream 7.2 De economische rol van duurzaamheidsstandaarden in de koffiemarkt 7.3 Marktaandelen variëren 8. Discussiethema s 8.1. Is er in de opkomende markten vraag naar duurzaamheidscertificatie 8.2. Kan certificatie betrouwbaar voldoen aan de groeiende vraag 8.3. Invloeden begrijpen 8.4. De dreiging van klimaatverandering 8.5. Waarde van meer informatie en transparantie Bijlage Lijst met bronnen International Trade Centre Eindnoten

5 Tabel Tabel 1: Totaal wereldwijde verkopen van FLO-gecertificeerde koffie (60-kg zakken) Tabel 2: Wereldwijde import van gecertificeerde Organic/Bio-koffie (60-kg zakken) Tabel 3: Wereldwijde import van Utz Certified koffie (60-kg zakken) Tabel 4: Wereldwijde import van Rainforest Alliance gecertificeerde koffie (60-kg zakken) Tabel 5: Totaal wereldwijde import van 4C geverifieerde koffie (60-kg zakken) Cijfers Figuur 1: Oorsprong van import van Fairtrade koffie in de Verenigde Staten (2009) Figuur 2: Officiële Organic/Bio-keurmerken in de Europese Unie, Verenigde Staten, Japan Figuur 3: Wereldwijd aanbod Organic/Bio-koffie in 2008 Figuur 4: Wereldwijd aanbod Utz Certified koffie in 2009 Figuur 5: Wereldwijd aanbod Rainforest Alliance koffie in 2009 Figuur 6: Wereldwijde verkoop gecertificeerde of geverifieerde koffie per keurmerk (miljoen 60-kg zakken)

6 Acroniemen COSA EU FLO ICO IPM ITC SMBC T4SD UNCTAD WTO 4C Committee on Sustainability Assessment (toetsingscommissie duurzaamheid) Europese Unie Fairtrade Labelling Organizations International (internationale keurmerkorganisaties) International Coffee Organization (internationale koffie-organisatie) Integrated Pest Management (geïntegreerde plagenbestrijding) International Trade Centre (internationaal handelscentrum) Smithsonian Migratory Bird Center (Smithsonian centrum voor trekvogels) Trade for Sustainable Development (handel voor duurzame ontwikkeling) United Nations Conference on Trade and Development (conferentie Verenigde Naties over handel en ontwikkeling) World Trade Organization (Wereldhandelsorganisatie) The Association of the Common Code for the Coffee Community (vereniging voor gemeenschappelijk reglement koffieteelt)

7 Samenvatting Koffie is het grootste agrarische basisproduct in de wereld, door 60 landen geëxporteerd en vooral verbouwd door kleine boeren, onder wie veel vrouwen. In de afgelopen tien jaar heeft de bezorgdheid van consumenten voor het milieu en de sociaal-economische omstandigheden waarmee boeren in de ontwikkelingswereld worden geconfronteerd een sterke groei in de duurzaamheidseisen en -labels gestimuleerd. Bewijzen betreffende de voordelen voor de producent variëren. De detailhandel en fabrikanten hebben doelgerelateerde marketing gepromoot als marktdifferentiatiemiddel en als middel om te voldoen aan de doelstellingen van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dit document, gebaseerd op bureauonderzoek en interviews met de branche en experts, onderzoekt de groei van de duurzame koffiemarkt. De verhandelde hoeveelheden en het marktaandeel van de vijf belangrijkste duurzaamheidslabels worden onderzocht: FairTrade, Organic/Bio, Rainforest Alliance, Utz Certified en Common Code for the Coffee Community (4C). De conclusie van het document is dat gecertificeerde koffie zich snel ontwikkelt van niche tot mainstream. Het is een snelgroeiend marktsegment, dat veel belangstelling geniet bij zowel grote bedrijven als NGO s. Met de huidige groeipercentages zouden gecertificeerde koffiesoorten groeien van het huidige marktpenetratieniveau van 8% in 2009 naar 20-25% van de koffie in de wereld tegen Trends in de vraag De EU, Japan en de Verenigde Staten zijn volwassen markten die meer dan 50% van de koffieconsumptie in de wereld vertegenwoordigen. De vraag in de conventionele (d.w.z. niet-gecertificeerde) markten stagneert min of meer, terwijl deze levendig is in de opkomende markten. Gecertificeerde koffie laat echter een sterke groei en hogere detailhandelsprijzen zien. Deze trend wordt gevolgd door andere basisproducten, waaronder thee, cacao en katoen. Een nieuwe bedrijfstak met inspecteurs en technici is ontstaan voor de verlening van diensten aan het duurzaamheidssegment van de markt. In 2009 had 8% van alle groene koffie die werd geëxporteerd een bepaalde vorm van certificatie of een geloofwaardige duurzaamheidsclaim. Nederland is marktleider met een aandeel van 40% koffie die nu gecertificeerd is. Zestien procent van de koffie in de Verenigde Staten is gecertificeerd, terwijl Denemarken, Zweden en Noorwegen de 10% zijn gepasseerd. Het marktaandeel in Duitsland is ongeveer 5%. Gecertificeerde koffiesoorten hebben een hogere marktpenetratie in de Noord-Europese markten dan in Zuid-Europa, hetgeen representatief is voor het verschil in inkomen. De vraag naar gecertificeerde koffie door consumenten in stedelijke gebieden in opkomende economieën zoals die in China, India, Mexico en Brazilië neemt toe. Labels verschillen in marktaandeel per land en zijn niet evenredig verdeeld over de markten. Organic/Bio domineert bijvoorbeeld in Duitsland en Italië, terwijl Fairtrade marktleider is in Groot-Brittannië en Frankrijk. Rainforest Alliance is marktleider in Japan; Utz Certified domineert in Nederland. Fairtrade De Fairtrade koffienormen worden vastgesteld door de Fairtrade Labelling Organizations International (FLO). Zij garanderen producenten een minimumprijs en de koffie wordt uitsluitend geproduceerd door kleine producenten. In 2009 werden zakken (60 kg) FLO gecertificeerde koffie verhandeld, zakken (+11%) meer dan in Fairtrade en Organic/Bio is de populairste dubbele certificering in de markt, met 42% van alle Fairtrade-verkopen die ook een Organic/Bio-certificering hebben. De Verenigde Staten is de grootste Fairtrade importmarkt, waar 85% van de import uit Mexico en Midden- en Zuid- Amerika komt. Peru is s werelds grootste exporteur van Fairtrade-koffie.

8 Organic/Bio Organic/Bio is de eerste duurzaamheidsstandaard voor de akkerbouw. Het is de enige standaard die bij de wet wordt geregeld in vele markten en geeft daarmee de standaard een aanvullend geloofwaardigheidsniveau. In 2009 werden zakken biologisch gecertificeerde koffie verhandeld, een toename van zakken (+335%) ten opzichte van De groei is inmiddels vertraagd met slechts een bescheiden toename van zakken (4%) vanaf Dit laat zien dat veel van de extensieve plantages met lage input al zijn overgestapt en dat de overblijvende intensieve plantages voor een flinke uitdaging staan als het gaat om de beheersing van opbrengst en plagen en ziektes wanneer ze wel overstappen. De Verenigde Staten, Duitsland en Zwitserland zijn de belangrijkste consumentenmarkten voor Organic/Bio. Het belangrijkste exportland is Peru. Indonesië leidt het Aziatische continent en Ethiopië is de belangrijkste bron van Afrika. Utz Certified Utz is de laatste grote certificering. Deze werd in 2003 gecreëerd en wordt vooral gebruikt door mainstream- en grotere klanten. Het doel is het bevorderen van betere zakelijke praktijken als manier om duurzaamheid te bereiken. GLOBALG.A.P. maakt er onderdeel van uit, evenals een aantal sociale en milieucriteria. In 2009 werden zakken koffie geïmporteerd, een toename van zakken (+11%) ten opzichte van Rond 30% van alle koffie die in Nederland wordt gedronken is Utz Certified. In 2009 waren de belangrijkste exportlanden Brazilië (38%) en Vietnam (22%). Rainforest Alliance De normen van de Rainforest Alliance zijn gebaseerd op geïntegreerd plaagbeheer (IPM), waarbij een beperkt aantal chemische bestrijdingsmiddelen zijn toegestaan. De normen regelen ook de bescherming van het welzijn van de arbeiders. In 2009 werden zakken Rainforest Alliance gecertificeerde koffie verhandeld, een toename van zakken (+41%) ten opzichte van het voorgaande jaar. De verwachting is dat deze groei door zal zetten gezien de sterke relatie met Nestle. Zuid-Amerika levert 69% van de gecertificeerde Rainforest Alliance koffie in de wereld. Europa importeert 55% van de totale Rainforest Alliance gecertificeerde productie, gevolgd door de Verenigde Staten (30%) en Japan (15%). Discussiethema s De groei in het duurzaamheidsegment van de koffiemarkt roept een aantal belangrijke vragen op voor de koffiemarkt en voor beleidsmakers: 1. Gedijt duurzame koffie in de opkomende markten? 2. Kunnen certificeringen verder reiken dan de low input plantages, d.w.z. het laaghangende fruit, die als gemakkelijker bereikbaar worden gezien dan de intensievere plantages? 3. Kijkend naar de snelle verspreiding van verschillende standaarden, in welke mate leveren deze meetbare milieu-, sociale en economische voordelen op? 4. Wat is de relevantie van certificatie in de context van klimaatverandering? 5. De behoefte aan meer informatie en transparantie betreffende duurzaamheidstandaarden.

9 Introductie In dit rapport wordt een overzicht gegeven van de markttrends voor koffie die in het merendeel van de afgelopen tien jaar werd gecertificeerd als duurzaam. Koffie is qua handelsvolume het belangrijkste agrarische gewas; het wordt geëxporteerd door 60 landen en is een van de weinige belangrijke basisproducten die vooral door kleine boeren worden verbouwd. 1 Bezorgdheid over armoede, sociaal onrecht en milieu-afbraak hebben de behoefte aan duurzaamheidsmerken en - labels in de voedingsmiddelen- en drankenmarkt aangemoedigd. Koffiesoorten die voldoen aan verschillende combinaties van sociale, milieu- en economische standaarden, en die onafhankelijk door een erkende derde worden gecertificeerd 2, worden samen duurzame koffie genoemd. 3 De duurzaamheidstandaarden hebben mogelijk voordelen voor de producent, als milieubescherming wordt omgezet in waarde en betere handelsvoorwaarden worden geregeld. Vanuit grootzakelijk en detailhandelsperspectief is het duurzaamheidsconcept opgebloeid als een vorm van doelmarketing. Vroeg onderzoek heeft aangetoond dat 60% van de consumenten in de Verenigde Staten aangeeft dat zij een positiever beeld hebben van bedrijven die sociale en milieudoelen onderschrijven en 76% van de ondervraagde consumenten zeiden dat zij zouden overstappen naar een bepaald merk of winkel als deze een goed doel ondersteunde, vooral als prijs en kwaliteit gelijk waren. 4 Helaas ontberen zij vaak de nodige informatie of vertrouwen in de marketingboodschap om de juiste beslissingen te nemen. 5 Hoewel het duurzame koffiesegment de laatste jaren snel is gegroeid, is het ook ongelijk gegroeid. De trends zijn moeilijk te begrijpen en het is daardoor lastig voor producenten, de branche en zelfs consumenten om rationele beslissingen te nemen. De gegevens betreffende deze koffiesoorten zijn de laatste jaren verbeterd, maar er is nog steeds geen consequente bron van nauwkeurige informatie; de meeste gegevens worden niet in de officiële handelsstatistieken van overheden bijgehouden. Het overzichtsfiguur in paragraaf 7 geeft een compilatie van omzetvolumes voor de verschillende certificaties van 2006 tot Deze studie laat alleen de totale volumes verhandelde koffie zien voor elk van de belangrijke duurzaamheidstandaarden. De werkelijke productievolumes zijn aanzienlijk hoger. 6 In sommige gevallen voldoet niet alle gecertificeerde koffie aan de eisen van de inkoper en mogen delen van de productie (b.v. de laagste kwaliteit) worden verkocht in andere kanalen en niet worden verhandeld als gecertificeerde koffie, hoewel deze wel was gecertificeerd of geverifieerd. Inkopers mogen duurzame koffiesoorten kopen maar niet allemaal gebruiken in gecertificeerde producten. Soms wordt dezelfde koffie verkocht als het ene of het andere certificatielabel, terwijl het meerdere labels mag dragen. De gegevens in deze studie bevatten koffiesoorten die door andere porgramma's zijn gecertificeerd en het is moeilijk een samengesteld cijfer te geven dat geheel nauwkeurig is, omdat dezelfde koffiesoorten in toenemende mate volgens meerdere standaarden worden gecertificeerd. We zijn echter redelijk zeker van de schatting dat 8% van de wereldhandel in groene koffie in 2009 als duurzaam was gecertificeerd. 7 Hoewel de duurzaamheidstandaarden vrijwillig zijn en niet door de wet verplicht, worden deze in toenemende mate feitelijke eisen voor bepaalde inkopers. Zoals veel agrarische basisproducten wordt ook koffie ernstig beïnvloed door deze bezorgdheid, die nu wordt uitgedrukt in handelsnormen voor duurzaamheid en kwaliteit. 8 De kosten en voordelen van deze standaarden zijn nog niet helder. 9 Het is echter wel duidelijk dat als deze standaarden een aanmerkelijke positieve impact hebben op producenten en de branche, er een beter begrip voor dient te komen, zodat ze beter kunnen worden beheerd. 10 Behalve twee besloten bedrijfstandaarden die actief worden gebruikt en belangrijk zijn, namelijk de standaarden die worden gebruikt door Starbucks 11 en Nespresso, 12 worden de voornaamste standaarden publiek beheerd en op bredere schaal door branders en de detailhandel gebruikt. Dit zijn onder meer: Fairtrade, Organic/Bio, Utz Certified en Rainforest Alliance de standaarden die in het bijzonder in dit rapport worden besproken. Een ander snelgroeiend duurzaamheidsinitiatief, de Common Code for the Coffee Community (4C), is gebaseerd op verificatie (niet certificatie) en wordt ook in dit rapport besproken.

10 1. Trends aan de vraagkant 1.1. Een lichtpuntje in een stagnerende markt In een recente studie 14 van de International Coffee Organization (ICO) worden de trends in de algemene vraag onderzocht (alle koffie, niet alleen de duurzame) voor zeven van s werelds grootste koffie consumerende landen. De bestudeerde landen vertegenwoordigen de meer gevestigde en volwassen koffiemarkten, waaronder de Verenigde Staten, Duitsland, Japan, Italië, Frankrijk, Spanje en Zweden, die samen goed zijn voor bijna 44% van de totale vraag in de wereld. In tegenstelling tot de flinke groeiniveaus in sommige nieuwere opkomende markten gaat het niet zo goed met de conventionele koffiemarkten in deze landen. Ondanks de bescheiden groei over het geheel is de consumptie per persoon in veel van de traditionele markten vlak of zelfs licht dalend sinds het begin van de jaren Italië en Japan zijn uitzonderingen. Voor veel van deze landen maken prijswijzigingen of aanbiedingen weinig verschil. Binnen deze grote markten zijn er echter segmenten met een duidelijke groei. Niet-standaard koffiesoorten, waaronder speciale en gecertificeerde koffie, trekken nieuwe consumenten aan en worden voor hogere prijzen verkocht; zij zorgen voor bloei in een anders stagnerende branche. De trend die in de koffiebranche is ingezet naar duurzaamheidscertificatie wordt gevolgd door andere basisproductbranches, waaronder thee, cacao en katoen; de koffiesector is de belangrijkste motor geweest achter de ontwikkeling van verschillende typen certificatie (en een verificatiesysteem), de vestiging van honderden controlebureaus, en de training van vele duizenden technici die de toepassing van nieuwe standaarden in andere agrarische basisproducten faciliteren Opkomend vanuit een nichemarkt Gecertificeerde koffie is niet langer een kleine nichemarkt. In 2009 had meer dan 8% van alle groene koffie die wereldwijd werd geëxporteerd een bepaalde vorm van certificatie of geloofwaardige duurzaamheidsclaim. 15 Nederland is marktleider met bijna 40% gecertificeerde koffie. De Verenigde Staten staat op de tweede plaats met 16% van alle koffie-import als gecertificeerde koffie. De gecertificeerde koffiesoorten in Denemarken, Zweden en Noorwegen zijn het 10% marktaandeel gepasseerd. 16 Dit is waarschijnlijk ook het geval in kleinere markten zoals Zwitserland en België. Het marktaandeel in Duitsland is bijna 5%. In de Noord-Europese markten van Groot- Brittannië tot de Scandinavische landen bestaat over het algemeen een groter besef van en is er een grotere vraag naar dit soort koffie. Italië en Frankrijk laten beide een aandeel van een aantal procent zien, terwijl de buurlanden zoals Spanje, Portugal en Griekenland een zeer laag penetratieniveau hebben Opkomende markten Gecertificeerde koffiesoorten zitten ook in andere niet-traditionele markten in de lift. In Korea, Australië en Singapore zijn ze al zeer zichtbaar in de detailhandel. Hetzelfde geldt voor China, India, Mexico, Chili en Brazilië, maar dan alleen in de grootste stedelijke gebieden. Japan, een belangrijk consumptieland dat goed is voor ongeveer 6% van de totale vraag naar koffie in de wereld, heeft het marktaandeel van gecertificeerde koffie bijna sneller zien stijgen dan welk ander segment Verschillende programma s variëren per land in marktaandeel Duurzaamheidscertificatie en verificatieprogramma s zijn niet gelijk over de consumentenmarkten verdeeld. Organic/Bio-koffie is belangrijker in Duitsland, Canada, Australië, Italië en de Verenigde Staten. Fairtrade domineert in Groot-Brittannië en Frankrijk (en nu ook de Verenigde Staten). 18 Rainforest Alliance is marktleider in Japan en ook belangrijk in West-Europa. Utz Certified koffie is dominant in Nederland en heeft een sterke positie in verschillende Noord-Europese markten.

11 2. Fairtrade (FLO) gecertificeerde koffie De standaarden van Fairtrade-koffie worden ingesteld door de Fairtrade Labelling Organizations International (FLO). 19 FLO-Cert is een aparte organisatie en de belangrijkste Fairtrade certificatiedienst in de wereld, met klanten in meer dan 70 landen. De als Fairtrade gecertificeerde koffiesoorten zijn de enige koffiesoorten die een minimumverkoopprijs garanderen aan producenten die georganiseerd zijn als kleinschalige boeren. De wereldwijde verkopen van FLO-gecertificeerde koffie worden in tabel 1 uitgesplitst aangegeven per regio van 2004 tot Tabel 1: Totale wereldwijde verkopen van FLO-gecertificeerde koffie (60-kg zakken) Niet vergelijkbaar met nieuwe (groene bonen) Nieuw en vergelijkbaar gegevens Europa Noord-Amerika Australië/Nieuw Zeeland na Japan Andere 483 Totaal Bron: FLO/Bonn en TransFair USA. NB: Als gevolg van rapportageverschillen zijn de gegevens van groene bonen gelijkwaardig en vergelijkbaar met andere certificaties. De gegevens voor zijn dat echter niet. De berekeningen zijn gebaseerd op FLO-consumptielandenomzet in plaats van geëxporteerde koffie naar oorsprong (het laatste is een iets lager getal in 2009 en hoger in 2008) met als gemiddelde verspreiding gebrande (97%) en oplosbare koffiesoorten (3%). Fairtrade is het enige grote certificatiesysteem dat actief dubbele certificatie bijhoudt, oftewel de hoeveelheid FLOgecertificeerde koffie die ook is gecertificeerd als Organic/Bio. De combinatie Fairtrade en Organic/Bio is verreweg de populairste gecombineerde certificatie die op de markt wordt aangeboden. In 2009 droeg 42% van alle Fairtradeverkopen ook de Organic/Bio-certificatie, hetgeen een daling is ten opzichte van 2008, toen 48% Organic/Bio was en 52% conventioneel. De wereldwijde verkoop van Fairtrade-koffie is in 2009 met net iets meer dan 11% toegenomen in vergelijking met De belangrijke markten zijn de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Duitsland, Frankrijk en Nederland. De Verenigde Staten is de grootste interne markt met een import van zakken in 2009 en figuur 1 laat de herkomst van de import zien. Figuur 1: Herkomst import van Fairtrade-koffie door de Verenigde Staten (2009) 10% 5% 43% Midden-Amerika en Mexico Zuid-Amerika Azië Afrika 42% 4 Bron: TransFair USA. Wereldwijd is Peru de grootste exporteur van Fairtrade-koffie, gevolgd door Colombia, Mexico en Nicaragua. Indonesië voert de Aziatische export aan en Ethiopië en Tanzania zijn de belangrijkste landen van herkomst voor Afrika.

12 3. Organic/Bio-gecertificeerde koffie Organic/Bio 20 is de eerste duurzaamheidscertificatie in de landbouw. Het is tevens de enige standaard die door veel landen in de wet is opgenomen. Het gebruik van het woord Organic of vertalingen hiervan, zoals Bio, zijn in veel grote markten in de wet geregeld. Voor sommigen is het dit gewicht van de wet dat een extra gevoel van geloofwaardigheid geeft, omdat de gevolgen van overtreding of misbruik duidelijk in de wet zijn vastgelegd. Figuur 2: Officiële Organic/Bio-keurmerken in de Europese Unie, Verenigde Staten, Japan Organic/Bio-koffie is de belangrijkste categorie duurzame koffie, zowel in kwantiteit als in waarde. In de eerste tien jaar van deze eeuw zijn de verkopen wereldwijd gestegen met bijna 250%. Hoewel het de breedst verspreide certificatie is, neemt de omzetgroei in de laatste paar jaar af in vergelijking met de eerdere niveaus. In de meeste markten groeit Organic/Bio nog steeds veel harder dan de vergelijkbare conventionele koffiesoorten, ondanks de hogere prijs van Organic/Bio-koffie en de recente economische druk tijdens de recessie ( ). De hogere prijzen voor Organic/Bio weerspiegelen een aantal van de rigoureuze eisen - de hoogste die aan koffie worden gesteld. De tarieven voor nieuwe Organic/Bio-certificatie voor koffie begonnen echter, wellicht verrassend, te dalen aan het eind van Volgens sommige rapporten is een belangrijke reden daarvoor dat een aanzienlijk deel van de hogere prijzen die worden betaald voor bio-certificatie de producenten niet bereiken. 21 Winstgevende, intensieve plantages hebben weinig reden om over te stappen. Daarbij komt dat ze door meer gebruik van bestrijdingsmiddelen voor grote risico s staan bij het overstappen naar bio-productie. Mogelijke tegenvallende opbrengst door de aanpassing aan nieuwe plaag- en ziektebeheersmethoden, het opbouwen van de vruchtbaarheid en het vinden van nieuwe markten. Andere standaarden zijn onlangs sneller gaan groeien, in het bijzonder onder de grote branderijen. Recent onderzoek in de Verenigde Staten laat zien dat Organic/Bio-koffie veruit het bekendst van alle labels tot nu toe is. Meer dan de helft van alle consumenten herkent deze certificatie. 23 De branche neigt naar een voorkeur voor andere standaarden, omdat de meeste minder strenge eisen hebben ten aanzien van chemische bestrijdingsmiddelen, een snellere aanvraag van certificatie mogelijk maken, en een lagere prijs bieden voor de producent. 24 Zonder verder onderzoek naar invloeden is het niet duidelijk of deze eenvoudigere kwalificatie zich ook vertaalt naar verschillende voordeelniveaus voor producenten. Tabel 2 geeft schattingen van de importvolumes van gecertificeerde Organic/Bio-koffie, uitgesplitst naar regio, van 2004 tot Organic/Bio is een van de certificaties waarvoor het verzamelen van betrouwbare gegevens het moeilijkst is. Geen enkel(e) overheid of douaneagentschap houdt de import van Organic/Bio-koffie doeltreffend bij, hoewel Canada hier wel mee gaat beginnen. Peru is een van de weinige landen dat gegevens over zijn Organic/Bioexport publiceert. 25 Zelfs de kassagegevens zijn niet compleet. Dit wordt verergerd door de vele certificeringsbureaus en licht afwijkende standaarden voor Organic/Bio-koffie, waarvan de meeste geen gegevens over hoeveelheid of waarde delen of, erger nog, ze niet verzamelen. Het enige rendabele alternatief is het peilen van de grote Organic/Bio-koffie importeurs of handelsorganisaties. De importstatistieken voor de Noord-Amerikaanse markt (Verenigde Staten en Canada) zijn zeer betrouwbaar, afkomstig van enquêtes onder ongeveer 95% van de branche, en verzameld sinds Voor Europa en Japan zijn de eerste statistieken over de omzet van Organic/Bio-koffie systematisch verzameld in 2003.

13 Tabel 2: Wereldwijde import van gecertificeerde Organic/Bio-koffie (60-kg zakken) Europa Noord Amerika Andere Japan Totaal Bronnen variëren en worden in de voetnoten genoemd. Behalve voor Noord-Amerika zijn de meeste schattingen gebaseerd op incomplete gegevens. Waar totalen geen gepubliceerde schattingen zijn, zijn dit gemiddelde geschatte groeipercentages voor regionale categorieën gebaseerd op eerdere/latere groei waar deze niet specifiek beschikbaar waren. Figuur 3 laat de wereldwijde herkomst van het aanbod gecertificeerde Organic/Bio-koffie in 2008 zien. De situatie was waarschijnlijk vergelijkbaar in Figuur 3: Wereldwijd aanbod Organic/Bio-koffie in % 9% 31% Centraal-Amerika en Mexico Zuid-Amerika Azië Afrika 46% Bron: The World of Organic Agriculture, FiBL/IFOAM Het belangrijkste exportland van Organic/Bio is Peru, waar ongeveer 15% van alle koffie gecertificeerd is. In Zuid- Amerika wordt Peru gevolgd door Mexico en Honduras. Indonesië loopt voorop in Azië en Ethiopië is de belangrijkste bron van Afrika. Organic/Bio is de belangrijkste certificatie voor Afrikaanse producenten, die bijna 10% van de wereldmarkt bedienen. Twee subcategorieën in het Organic/Bio-koffie segment verdienen ook vermelding. Bird Friendly gecertificeerd door het Smithsonian Migratory Bird Center (SMBC)35 en Demeter36 gecertificeerde koffie. Deze waren één van de eerste certificeerders en zijn zeker onder de strengste in hun eisen, waarvan er één is dat de koffie geheel Organic/Bio dient te zijn In 2008 werden wereldwijd ongeveer zakken Bird Friendly, soms ook in de schaduw verbouwd genoemd, geïmporteerd. 95% van deze hoeveelheid was afkomstig uit Midden- en Zuid-Amerika en de rest uit Afrika. In 2008 werd 61% geïmporteerd door Noord-Amerika en 36% door Japan. De verkoop in Canada en Nederland begon op gang te komen. De wereldwijde export van Demeter, of biodynamische koffie, in 2009 wordt geschat op ongeveer zakken. De voornaamste consumptiemarkten voor deze certificatie zijn Duitsland, Zwitserland en de Verenigde Staten.

14 4. Utz Certified koffie Utz Certified37 is de nieuwste van de belangrijke certificaties. Sinds de start ervan in 2003 kent Utz een sterke groei, vooral in de Europese markt. Utz is opgezet voor de mainstream en grotere klanten die in de eerste helft van het decennium wellicht huiverig waren voor het opleggen of aannemen van de eisen van de voornaamste standaarden. Utz is gericht op het stimuleren van betere zakelijke praktijken als een belangrijke component voor het bereiken van duurzaamheid. De standaard omarmt volledig de GLOBALG.A.P standaard voor koffie en heeft een aantal sociale en milieucriteria voor het verantwoordelijk verbouwen van koffie en efficiënt plantagemanagement. Utz was na Organic/Bio de eerste standaard die een systeem van volledige traceerbaarheid introduceerde en Utz heeft online monitoring. Op het moment is ongeveer 30% van alle koffie die in Nederland wordt gedronken (thuisbasis) Utz Certified en Utz heeft ook een dominante positie in de Scandinavische landen en België en Zwitserland. Utz wil in 2010 wereldwijd een verkoopvolume bereiken van zakken. Tabel 3 geeft de geregistreerde import Utz Certified koffie voor de verschillende regio s in de wereld. Tabel 3: Wereldwijde import Utz Certified koffie (60-kg zakken) Europa Noord-Amerika Andere Japan Totaal Bron: Utz Certified. In 2009 kwam de grootste hoeveelheid import uit Brazilië (38%), Vietnam (22%), Colombia (12%) en Honduras (8%). Figuur 4 geeft een beeld van de herkomst van het aanbod van Utz Certified koffie in Figuur 4: Wereldwijd aanbod Utz Certified koffie in % 4% 16% Centraal-Amerika en Mexico Zuid-Amerika Azië Afrika 54% Bron: Utz Certified.

15 5. Rainforest Alliance gecertificeerde koffie Rainforest Alliance koffiecertificatie is een standaard die gezamenlijk is ingesteld en wordt beheerd door de Rainforest Alliance en het Sustainable Agriculture Network, een groep Zuid-Amerikaanse partnerorganisaties. Een afzonderlijk instituut, Sustainable Farm Certification International, neemt de certificatiebeslissingen door het evalueren van de audits die door erkende keuringsinstanties worden uitgevoerd. Rainforest Alliance standaarden zijn gebaseerd op geïntegreerd plaagbeheer (IPM), waarbij een beperkt gebruik van synthetische landbouwchemicaliën is toegestaan. In dit opzicht verschilt het van de Organic/Bio-certificatie. Deze standaarden omvatten ook bepalingen ter bescherming van de rechten en het welzijn van arbeiders en gemeenschappen. De hoeveelheid Rainforest Alliance gecertificeerde koffie is in de afgelopen jaren snel gestegen met 50% per jaar. De belofte van Nespresso om voor % van haar koffie te certificeren met de Rainforest Alliance zal bijdragen aan de verdere groei alsook aan haar relatie met Nestle en de 4C-standaard. Tabel 4 geeft een overzicht van zeven jaar Rainforest Alliance gecertificeerde koffie-import naar verschillende regio s in de wereld. Tabel 4: Wereldwijde import van Rainforest Alliance gecertificeerde koffie (60-kg zakken) Europa Noord-Amerika Japan Totaal Bron: Rain Forest Alliance Het wereldwijde aanbod Rainforest Alliance Certified koffie komt vooral uit Zuid-Amerika, hoewel het aanbod uit andere regio s stijgt. Figuur 5 laat het overzicht voor 2009 zien. Figuur 5: Wereldwijd aanbod Rainforest Alliance koffie in % 1% 24% Centraal-Amerika en Mexico Zuid-Amerika Azië Afrika 69% Bron: Rainforest Alliance.

16 4C Association voor een betere koffieteelt 6. Common Code for the Coffee Community The Association of the Common Code for the Coffee Community (4C) 39 richt haar werk op het mainstreamgedeelte van de koffiebranche. Het is de meest basale standaard van de in dit rapport besproken initiatieven. Het is meer opgezet als een business-to-business concept dan de meer op de consument gerichte labels zoals Organic/Bio, Fairtrade en Rainforest Alliance. Het 4C Association proces kan toegankelijker zijn voor grotere producenten of producentengroepen (minimum 20 ton) die niet bereid of in staat zijn aan de hogere eisen van de andere gecertificeerde standaarden te voldoen. De verificatieprocedure brengt niet de strengheid of kosten van een certificatieproces met zich mee. De Association beschikt over totale importcijfers van haar leden, maar kan nog geen gedetailleerdere cijfers over regionale distributie of herkomst geven. De meeste verificaties zijn uitgevoerd in Zuid-Amerika en Vietnam, maar vinden ook in Afrika en elders op grotere schaal plaats. Tabel 5: Totaal wereldwijde import 4C geverifieerde koffie (60-kg zakken) Total Bron: Common Code for the Coffee Community

17 7. Conclusies 7.1. Van niche tot mainstream Gecertificeerde koffie is niet langer een onbeduidende niche in de markt. Het duurzame koffiesegment groeit elk jaar met ongeveer 20-25% (zelfs exclusief 4C-verificaties) in vergelijking met ongeveer 2% voor conventionele koffie. De grote corporaties raken in toenemende mate geïnteresseerd in dit segment en het is daarom waarschijnlijk dat de groei van de sector zal doorzetten. Als de recente groeipercentages inderdaad doorzetten, zullen de gecertificeerde koffiesoorten waarschijnlijk groeien van het 8% niveau in 2009 tot een wereldwijd aandeel van 20-25% van de wereldwijde groene koffiehandel in In de welvarendere markten, d.w.z., de Verenigde Staten en West-Europa, hebben sommige nationale marktaandelen al de 10-40% bereikt De economische rol van duurzaamheidstandaarden in de koffiemarkt Ondanks de bescheiden algemene groei stagneert de koffieconsumptie per persoon in veel traditionele markten of daalt zelfs sinds het begin van de jaren Binnen deze grote markten zijn er echter segmenten met aanzienlijke groei. Deze worden gedomineerd door verschillende gedifferentieerde koffiesoorten, vooral die soorten die gecertificeerd duurzaam zijn. Het lijkt redelijk om te concluderen dat deze een anders stagnerende sector laten bloeien. Ze blijken ook twee andere belangrijke rollen te spelen voor de koffiebranche als geheel: nieuwe consumenten aantrekken en hogere prijzen opbrengen die, tot op bepaalde hoogte, koffie gedeeltelijk uit het basisproductsegment halen. Een gebrek aan duidelijkheid over hun netto-invloed op de producenten, of zelfs de relatieve kosten en voordelen voor producenten, maakt het moeilijk ervoor te zorgen dat er genoeg compensatie in de aanvoerketen zit Marktaandelen variëren Elk programma varieert in sterkte van het marktaandeel in verschillende landen. Organic/Bio en Fairtrade hebben een dominante marktpositie in de meeste landen, maar Utz en Rainforest Alliance zijn in een relatief korte periode sterker geworden in verscheidene markten, respectievelijk in bijvoorbeeld Nederland en Japan, waar zakelijke allianties deze twee labels met stip laten stijgen. Figuur 6 geeft de wereldwijde omzet voor elk van deze standaarden voor de laatste vier jaar. Figuur 6: Wereldwijde omzet van gecertificeerde of geverifieerde koffie per keurmerk (miljoen 60-kg zakken) 1,8 1,6 1,4 1,2 1 0, ,6 0,4 0,2 0 FLO Organic/Bio Utz Certified Rainforest Alliance 4C Bron: gebaseerd op de tabellen in eerdere hoofdstukken. NB: deze schattingen zijn geschikt voor vergelijking maar zijn niet gecorrigeerd voor meervoudige certificaties. De FLO-cijfers voor zijn door de auteurs geconverteerd om ze in lijn te brengen met de groene bonencijfers voor de andere initiatieven en verschillen daarom van de verwerkte koffiegetallen in tabel 1.

18 8. Discussiethema s Deze ontwikkeling van de markt naar een grotere rol voor duurzaamheidsinitiatieven roept verschillende belangrijke vragen en zorgen op: 1. Gedijt duurzame koffie in de opkomende markten waar nu de meeste groei is? 2. Kunnen certificeringen tegemoet komen aan de groeiende vraag nu ze verder reiken dan de huidige capaciteit van boeren die gezien worden als zijnde eenvoudiger te certificeren, d.w.z. `het laaghangend fruit`? 3. Kijkend naar de snelle verspreiding van verschillende standaarden (of certificaties, in welke mate leveren deze meetbare milieu-, sociale en economische voordelen op? 4. Wat is de relevantie van certificatie in de context van klimaatverandering en de invloeden daarvan op koffieproductie en -marketing? 5. De waarde van meer informatie en transparantie betreffende duurzaamheid Is er in de opkomende markten vraag naar duurzaamheidscertificatie In tegenstelling tot in de traditionele markten groeit de vraag naar koffie in de opkomende markten, zoals in een groot deel van Azië en Rusland, zij het vooral in de categorieën van de goedkope oplosbare koffiesoorten. De groei van Brazilië is al jaren sterk in bijna elke koffiecategorie en dit land wordt waarschijnlijk binnenkort het grootste koffieconsumptieland voor wat betreft hoeveelheid. Gecertificeerde koffiesoorten groeien ook in opkomende markten zoals China, Korea, Brazilië en India, waar ze in toenemende mate zichtbaar zijn in winkels en cafés, hoewel de hoeveelheden ervan nog klein worden geschat. Het is niet duidelijk in welke mate de zorgen van consumenten over duurzaamheid zich zullen vertalen in aanzienlijke groei voor deze markten Kan certificatie op een betrouwbare manier voldoen aan de groeiende vraag Als certificaties al hun eerste, belangrijkste doelen hebben bereikt oftewel het laaghangend fruit wat zijn de uitdagingen waarvoor de sector staat bij het certificeren van een toenemend aanbod? Als sommige van de georganiseerdere en ondernemendere kleinere boeren voor het grootste deel zijn gecertificeerd, hoe ver zullen de kosten en uitdagingen omhoog schieten voor het bereiken van de verderaf gelegen, minder georganiseerde, minder deskundige en armere boeren? Deze uitdaging wordt zelfs weerspiegeld op regionaal niveau. Kleine Afrikaanse producenten hebben misschien wel de meeste behoeften, maar het continent levert slechts een klein deel van het aanbod gecertificeerde koffiesoorten. De meeste certificatie-instanties vinden het begrijpelijkerwijs moeilijk om daar te werken en hebben zich gericht op het snel ontwikkelen van aanbod van producenten die vaak bekwamer en beter gefinancierd zijn, zoals die in veel delen van Zuid-Amerika. Wellicht moet de snelle groei van het toekomstige aanbod duurzame koffie komen van grotere boeren die op het moment intensieve, conventionele systemen runnen. Maar ook worden ze waarschijnlijk beperkt door de moeilijkheid hun intensievere systeem om te zetten naar duurzamere modellen waarin economische output niet de enige maatgever voor succes is. Als de publieke en privésteun voor zulke initiatieven niet tot stand komt, vooral voor de armere boeren, kan dit uitmonden in hogere prijzen voor consumenten om het aanbod te stimuleren of het accepteren van minder veeleisende certificaties. In het laatste geval levert dit waarschijnlijk minder sociale en milieuvoordelen op. Hierdoor is er risico op verwatering van de duurzaamheidsboodschap en het ondermijnen van de algemene geloofwaardigheid van duurzaamheidscertificaties. Als verder gevolg van de moeilijkheid van het certificeren van nieuw aanbod is er een trend in de richting van meervoudige certificaties. Het bestaande (makkelijker te certificeren) aanbod van gecertificeerde koffie is in toenemende mate onderhevig aan aanvullende certificatie volgens een andere standaard, omdat het gemakkelijker is deze te certificeren dan boeren te certificeren die nooit eerder hebben voldaan aan een vergelijkbare standaard. Veel van de moeilijkere eisen, zoals archiefbeheer, traceerbaarheid en goede agrarische praktijken, worden gedeeld door de verschillende certificaties. Producenten die meerdere certificaties hebben staan voor hogere kosten, maar hebben waarschijnlijk meer kans op toegang tot diverse markten en het tevreden stellen van verschillende kopers. Deze praktijk verbetert waarschijnlijk niet wezenlijk de duurzaamheid van de meervoudig gecertificeerde boer en reduceert de middelen die zouden kunnen worden gebruikt om boeren hun eerste certificatie te helpen verkrijgen.

19 Naarmate de eisen aan duurzaamheid toenemen, zullen nieuwe boeren voor de eerste keer een certificatie trachten te krijgen om mee te kunnen doen op deze markten. Veel boeren zien zich geplaatst voor een flinke hindernis bij toegang. Deze boeren hebben wellicht minder deskundigheid en zitten op afgelegener plekken. Hoe worden ze getraind? Hoe wordt het gefinancierd? Verschillen hun relatieve kosten en baten van die van hun voorgangers die al deelnemen? Naarmate de aanbodkant zich noodzakelijkerwijs uitbreidt tot meer producenten, leren we nieuwe lessen over hoe we de voordelen van deze standaarden en certificaties rendabel bij een breder publiek kunnen brengen Invloeden begrijpen Er zijn veel verschillende duurzaamheidstandaarden en hierdoor is er bezorgdheid over de mate waarin ze economische, milieu- en sociale voordelen opleveren. Zijn standaarden en certificaties of verificaties de beste manier om duurzaamheid te bereiken? Transparantie betreffende invloeden zorgt voor geloofwaardigheid, vooral bij consumenten. Hierdoor kunnen ook standaardinstituten, producenten en de branche de nodige aanpassingen implementeren, zodat duurzaamheid daadwerkelijk kan worden bereikt. Het is daarom belangrijk om te laten zien of boeren ook werkelijk baat hebben bij certificatie of dat het nettoresultaat meer een last op hun schouders is. Omdat duurzaamheidskwesties populairder zijn geworden, heeft een aantal gerenommeerde onderzoekers ook gekeken naar de invloeden ervan. Verschillende auteurs hebben al gerespecteerde bijdragen geleverd, maar we hebben nog een lange weg te gaan voordat we begrijpen wat er wel en niet werkt op dit gebied. 41 Hoewel onderzoek steeds vaker verder gaat dan anekdotisch bewijs, is veel ervan beperkt in de statistische relevantie of zijn er geen adequate controlegroepen die causaliteit of attributie zouden kunnen bepalen. In sommige gevallen zijn de beoordelingen eenmalige studies of moeilijk te repliceren of niet vergelijkbaar met andere studies of sectoren of regio s. Dit maakt het moeilijk bredere lessen te trekken. Hoewel we dus zeker van deze lessen kunnen leren, is er veel meer wat we dienen te weten De dreiging van klimaatverandering Naarmate de temperaturen stijgen en regenvalpatronen veranderen is het aannemelijk dat er minder grond voor de productie van Arabica-koffie komt en dat oogsten waarschijnlijk meer worden aangetast door plagen en ziektes. 42 Een stabiel klimaat is een basiseis voor koffieproductie en het kader voor aanpassing is beperkt. Door duurzame koffiesoorten begint er een matiging van klimaatverandering op te treden door CO2-afvang en opslag, maar aanpassing is waarschijnlijk op korte termijn de grootste uitdaging Waarde van meer informatie en transparantie We hebben behoefte aan meer informatie om de duurzame prestaties onder producenten te verbeteren, de doeltreffendheid van standaard(certificatie)systemen en de transparantie te verhogen. Een aantal initiatieven heeft onlangs een begin gemaakt met het upgraden van hun interne systemen, zodat ze de invloed die ze in het veld hebben beter kunnen duiden en er beter over kunnen rapporteren. De meeste beschikken echter niet over de capaciteit of het geld om dit naar behoren te doen met statistische analyse en een consequente attributie die rekening houdt met de tegengestelde situatie (d.w.z. de situatie in het veld zonder de certificatie). Verschillende in het oog springende projecten houden zich bezig met deze behoefte: Het International Trade Centre (ITC) heeft Trade for Sustainable Development (T4SD) opgezet, een platform dat over een Standards Map beschikt, een database met neutrale, vergelijkende informatie over vele standaarden en een verzameling relevante onderzoeksdocumenten. Het Committee on Sustainability Assessment (COSA) 43 is een non-profit consortium van instituten die een gestandaardiseerd meetmiddel ontwikkelen en toepassen voor het analyseren van de uitgesproken sociale, milieuen economische invloeden van agrarische praktijken, vooral die praktijken die verband houden met de implementatie van specifieke duurzaamheidsprogramma s. De commissie werkt samen met partners in het land van herkomst en voert evaluaties met een ontwikkelde set indicatoren uit. COSA genereert statistisch belangrijke gegevens die wereldwijd over landen en sectoren kunnen worden vergeleken. De gegevens van vele duizenden enquêtes zullen beschikbaar zijn als onderdeel van het web-based platform van het ITC s T4SD. De ISEAL Alliance is een wereldwijde vereniging van sociale en milieustandaardinstituten, waaronder de meeste belangrijke die actief zijn in de koffie. 44 De Alliance werkt met standaardsystemen om hen te helpen hun eigen invloedtoetsing te ontwikkelen en hun doeltreffendheid te versterken.

20 Duurzaamheid is het doel, maar niet de prestatie van een bepaalde standaard of certificatie. Naarmate de branche deze kwesties beter gaat begrijpen zal duurzaamheid een algemener doel worden. Meer factoren zullen de voorkeur geven aan zaken doen door relaties met partners. Door ervoor te zorgen dat onze partners uiteindelijk succesvol en duurzaam zijn, wordt ons eigen succes het best gewaarborgd. Op deze manier wordt de toekomst van concurrentie in een wereld met eindige bronnen gedefinieerd door duurzaamheid.