Mei Krijgswetenschappen Faculteit Militaire Wetenschappen Nederlandse Defensie Academie

Transcriptie

1 Mei 2010 Krijgswetenschappen Faculteit Militaire Wetenschappen Nederlandse Defensie Academie

2 Uitgave: Quality Assurance Netherlands Universities (QANU) Catharijnesingel 56 Postbus RA Utrecht Telefoon: Fax: Internet: QANU Tekst en cijfermateriaal uit deze uitgave mogen, na toestemming van QANU en voorzien van bronvermelding, door middel van druk, fotokopie, of op welke andere wijze dan ook, worden overgenomen. 2 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

3 Inhoudsopgave Voorwoord 5 Voorwoord voorzitter visitatiecommissie 7 Deel I Algemeen deel 9 1. Algemeen deel: Samenstelling en werkwijze van de commissie 11 Deel II Opleidingsrapport Rapport over de bacheloropleiding Krijgswetenschappen van de Nederlandse Defensie Academie 19 Bijlagen 57 Bijlage A: Curricula vitae van de commissieleden 59 Bijlage B: Domeinspecifiek referentiekader 61 Bijlage C: Bezoekprogramma 65 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 3

4 4 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

5 VOORWOORD Dit rapport is onderdeel van de kwaliteitsbeoordeling van universitaire bachelor- en masteropleidingen in Nederland. Het doel van het rapport is om een betrouwbaar beeld te geven van de resultaten van de voor beoordeling voorgelegde opleiding, alsmede een terugkoppeling te geven naar de interne kwaliteitszorg van de betrokken organisatie en als basis te dienen voor de accreditatie van de betrokken opleiding door de Nederlands-Vlaamse Accreditatie Organisatie (NVAO). De stichting Quality Assurance Netherlands Universities (QANU) beoogt onafhankelijke, objectieve en kritische beoordelingen te laten plaatsvinden en opbouwende kritiek te leveren, zo veel mogelijk uitgaande van een gestandaardiseerde set van kwaliteitscriteria met oog voor specifieke omstandigheden. De Visitatiecommissie Krijgswetenschappen van QANU heeft haar taken met grote toewijding uitgevoerd. De opleiding is beoordeeld op een grondige en zorgvuldige manier en binnen een duidelijk beoordelingskader. Wij verwachten dat de oordelen en de aanbevelingen in zorgvuldige overweging zullen worden genomen door de betrokken opleiding, het Faculteitsbestuur en het College van Bestuur. Wij zeggen dank aan de voorzitter en de leden van de visitatiecommissie voor hun bereidheid deel te nemen aan deze beoordeling en voor de toewijding waarmee ze hun taak hebben uitgevoerd. Ook gaat onze dank uit naar de staf van de betrokken afdelingen aan de faculteit voor hun inspanningen en hun medewerking aan deze beoordeling. Quality Assurance Netherlands Universities mr. C.J. Peels directeur drs. J.G.F. Veldhuis voorzitter bestuur QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 5

6 6 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

7 VOORWOORD VOORZITTER VISITATIECOMMISSIE Het is de ambitie van de Faculteit Militaire Wetenschappen van de Nederlandse Defensie Academie voor haar opleidingen erkenning te krijgen als wetenschappelijke bacheloropleidingen. In dit kader heeft een commissie, ingesteld door QANU, de opleiding Krijgswetenschappen onder de loep genomen en beoordeeld op basis van het Accreditiekader bestaande opleidingen hoger onderwijs van de Nederlands-Vlaamse Accreditatie Organisatie. Namens de commissie wil ik graag de faculteit danken voor de uitstekende manier waarop wij ontvangen zijn. De faculteit had het bezoek goed voorbereid en uitvoerige documentatie verstrekt. De belangrijkste kenmerken van de bezoeken waren de grote openheid en ter zake kundigheid van de deelnemers tijdens de discussies en de gepaste trots waarmee men ons de goede faciliteiten toonde. Tevens viel de betrokkenheid op van zowel studenten, docenten, alsmede de faculteit en de Commandant van de Nederlandse Defensie Academie. De opleiding Krijgswetenschappen is een unieke opleiding in Nederland. De Nederlandse Defensie Academie heeft er voor gekozen om via een aantal academische disciplines, zoals geschiedenis, politieke wetenschappen en militair recht, militair operationeel optreden te analyseren. Om met een dergelijke multi-disciplinaire benadering een goede en samenhangende opleiding op te zetten is een grote uitdaging. In het verleden is door met name prof.dr. Ger Teitler een goede basis voor een dergelijke opleiding neergezet, in een samenwerking tussen wat toen het Koninklijk Instituut voor de Marine en de Koninklijke Militaire Academie waren. Door de vorming van de Nederlandse Defensie Academie en een nieuwe personeelsbezetting hebben zich een aantal veranderingen voorgedaan. Als voorzitter van de commissie wil ik er voor pleiten om de balans tussen de diverse benaderingen in evenwicht te houden, zodat niet één wetenschappelijke benadering de boventoon gaat voeren, terwijl het uitgangspunt de analyse van militair optreden blijft. Het unieke karakter van Krijgswetenschappen creëert eveneens allerlei mooie mogelijkheden. Het gemak, bijvoorbeeld, waarmee burgers (academici en niet-academici) termen als tactiek en strategie te pas en te onpas gebruiken, vaak ook nog volstrekt willekeurig, lijkt mij een goede aanleiding om Krijgswetenschappen nog steviger te profileren in de Nederlandse academische wereld. Zoals u in het rapport leest, was de commissie bij het eerste bezoek op vele terreinen tevreden tot zeer tevreden over de opleiding. Het was echter teleurstellend, voor alle betrokkenen, om vast te stellen dat in eerste instantie de scripties niet altijd het juiste niveau haalden niet het niveau dat de commissieleden wilden zien, maar ook niet het niveau dat de opleiding zelf in de studiegids had aangegeven. De inzet waarmee studenten, docenten en faculteit in één jaar de kwaliteit van de scripties heeft weten te verhogen, valt zeer te prijzen en maakte het voor de commissie mogelijk om tot een positief advies te komen. Uiteindelijk adviseert de commissie aan de Nederlands-Vlaamse Accreditatie Organisatie, dat de opleiding Krijgswetenschappen aan de Nederlandse Defensie Academie voldoet aan die eisen die worden gesteld aan een wetenschappelijke bacheloropleiding. De meeste facetten voldoen aan de minimale eisen die aan een dergelijke opleiding gesteld worden en een aantal facetten heeft de commissie zelfs als goed beoordeeld. Als een persoonlijke aanbeveling wil ik er voor pleiten dat er meer militairen een wetenschappelijke promotie behalen en daarna als docent aan de faculteit een functie vervullen. Met name in een opleiding als Krijgswetenschappen is de aanwezigheid van QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 7

8 gepromoveerde militaire docenten, naast hun burger-collega s, een belangrijke inspiratie en stimulans voor de studenten. Als voorzitter van de commissie wil ik graag de leden van de commissie bedanken voor hun inzet, de verhelderende discussies en de goed verlopende samenwerking. De commissieleden waren benoemd op basis van hun deskundigheid. Tijdens de gesprekken met de opleiding Krijgswetenschappen en tijdens de onderlinge discussies kwam hun expertise duidelijk tot uiting en leidde tot groter inzicht. De secretaris van de commissie, Saskia Tiethoff, verdient apart genoemd te worden. Haar inzet, professionele houding en goede begeleiding van de commissie leidde tot voorspoedig verlopen visitatiebezoeken en rapportage. Amsterdam, 26 mei 2010 Prof.dr. Ruud Janssens 8 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

9 DEEL I: ALGEMEEN DEEL QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 9

10 10 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

11 1. Algemeen deel: Samenstelling en werkwijze van de commissie Inleiding De Faculteit Militaire Wetenschappen (FMW) van de Nederlandse Defensie Academie (NLDA) heeft QANU gevraagd om een beoordeling uit te voeren van haar wobacheloropleidingen. In 2008 is de opleiding Militaire Bedrijfswetenschappen aan deze faculteit gevisiteerd. Deze beoordeling is uitgevoerd in het kader van de aanwijzingsprocedure en zal door de FMW gebruikt worden om een aanvraag te doen om door de minister van OCW als instelling voor hoger onderwijs aangewezen te worden. De visitatie van de bacheloropleiding Krijgswetenschappen heeft formeel de vorm van een toets nieuwe opleiding. Omdat de opleiding al een aantal jaren bestaat, is voor de visitatie het Accreditatiekader bestaande opleidingen hoger onderwijs van de NVAO (verder te noemen NVAOkader) gebruikt. Samenstelling van de commissie De samenstelling van de commissie is tot stand gekomen in overleg met de opleiding Krijgswetenschappen, het bestuur van de Faculteit Militaire Wetenschappen, het bestuur van QANU en de NVAO. De NVAO is geraadpleegd voor de samenstelling van de commissie, omdat deze visitatie formeel een toets nieuwe opleiding is. De procedure heeft geresulteerd in de volgende commissie: Prof. dr. R.V.A (Ruud) Janssens, hoogleraar Amerikanistiek, Universiteit van Amsterdam (voorzitter); Prof. mr. S.A.M. (Simon) Stolwijk, emeritus hoogleraar Straf- en procesrecht, Universiteit van Amsterdam; Generaal-majoor der mariniers b.d. mr. drs. C. (Kees) Homan, Instituut Clingendael, voormalig directeur van het Instituut Defensie Leergangen; Prof. dr. R. (Roland) Vandenberghe, emeritus hoogleraar Onderwijsbeleid en -vernieuwing, Katholieke Universiteit Leuven, België; Kolonel IMM P. (Peter) Lodewyckx, dr. ir., studiedirecteur en vice-rector van de Koninklijke Militaire School in Brussel, België; Mw. T. (Titia) van der Maas MA, Internationale betrekkingen, Universiteit Utrecht (alumna, student-lid); Als secretaris van de commissie fungeerde drs. S.E. (Saskia) Tiethoff, medewerker van het bureau van QANU. Voor de curricula vitae van de leden van de commissie wordt verwezen naar bijlage A. Taakstelling Op grond van het instellingsbesluit van de commissie d.d. 29 juni 2009 was het de taak van de commissie om op basis van de door de faculteit (opleiding) aan te leveren informatie (zelfstudierapport en verdere relevante documenten) en door middel van ter plaatse te voeren gesprekken: 1. een oordeel te geven over de verschillende kwaliteitsaspecten van de betrokken opleiding, zoals beschreven in het Accreditatiekader bestaande opleidingen hoger onderwijs (verder te noemen NVAO-kader), d.d. 14 februari 2003; QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 11

12 2. op basis daarvan vast te stellen of de opleiding naar haar oordeel voldoet aan de criteria voor basiskwaliteit; 3. de aspecten van de opleiding te identificeren die naar haar oordeel voor verbetering vatbaar zijn. Voorbereiding Ten behoeve van de beoordeling heeft de opleiding een zelfevaluatierapport (verder te noemen zelfstudie) opgesteld. De zelfstudie bevat een analyse en beschrijving van de opleiding aan de hand van het NVAO-kader. Daarnaast bevat het rapport een reflectie op de sterke en zwakke kanten van de opleiding. Bij de zelfstudie heeft de opleiding een lijst gevoegd van de bachelorscripties die door studenten van de opleiding geschreven zijn. Uit deze lijst heeft elk commissielid twee scripties geselecteerd en toegestuurd gekregen. Bij deze scripties ontvingen zij ook de door de opleiding ingevulde afstudeerformulieren, zodat de commissie zich een beeld kon vormen over de wijze waarop de beoordeling tot stand gekomen is. De commissie heeft de opleiding verzocht om voor het bezoek toegang te krijgen tot de elektronische leeromgeving TeleTop. Ongeveer een week voor het bezoek heeft de commissie de inloggegevens voor TeleTop toegestuurd gekregen. De commissie heeft de opleiding verzocht om tijdens het bezoek inzicht te geven in het volgende informatiemateriaal: voorlichtingsmateriaal, studiemateriaal, voorbeelden van werkstukken, portfolio s, scriptiehandleiding, evaluatieverslagen, toetsmaterialen, verslagen van vergaderingen van de opleidingscommissie en examencommissie en beleidsstukken. Startvergadering en bezoek Op 29 juni 2009 heeft in Breda de startvergadering plaatsgevonden. Aan het begin van het bezoek werd de startvergadering gehouden. Tijdens deze vergadering werd de commissie geïnstalleerd door de directeur van QANU, mr. C.J. Peels. Voorafgaand aan het bezoek zijn de bepalingen in de onafhankelijkheidsverklaring van QANU onder de aandacht van de commissieleden gebracht. Tijdens de startvergadering is de onafhankelijkheid van de commissieleden individueel besproken; alle commissieleden hebben een toelichting gegeven op hun positie ten opzichte van de opleiding. Er is bij geen van de commissieleden een belemmering voor een onafhankelijke oordeelsvorming geconstateerd. Daarmee is de visitatie Krijgswetenschappen naar het oordeel van QANU omgeven met voldoende onafhankelijkheidswaarborgen. De commissie heeft tijdens de startvergadering de concepttekst besproken van het door haar opgestelde domeinspecifiek referentiekader. Tijdens de startvergadering heeft de commissie ook de zelfstudie en de door de commissie gelezen bachelorscripties besproken. Hierbij werden specifieke aandachtspunten geïnventariseerd. Een spreekuur was onderdeel van het bezoekprogramma. Tijdens dit spreekuur, dat van tevoren breed is aangekondigd en waarvoor men zich vertrouwelijk bij de secretaris van de commissie kon aanmelden, werd aan belanghebbenden de mogelijkheid geboden om in vertrouwen met de commissie te spreken. Van dit spreekuur is geen gebruik gemaakt. 12 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

13 QANU heeft het formele instellingsbesluit van de commissie verzonden naar de daarvoor in aanmerking komende instanties, zoals het college van bestuur, het faculteitsbestuur, de NVAO, de VSNU en het ministerie van OCW. Verloop van de visitatie Op 29 en 30 juni 2009 heeft de commissie haar bezoek gebracht aan de opleiding Krijgswetenschappen in Breda. Hoewel de commissie van mening was dat de opleiding op 20 van de 21 facetten uit het NVAO-kader in voldoende of ruim voldoende mate aan de gestelde eisen voldeed, was zij minder te spreken over de kwaliteit van de bachelorscripties en de begeleiding van de scripties door de docenten van de opleiding. De commissie heeft daarom moeten besluiten om de opleiding op F20 een onvoldoende te geven. Als gevolg daarvan kwam de opleiding Krijgswetenschappen na de visitatie van 29 en 30 juni 2009 niet in aanmerking voor accreditatie door de NVAO. Op 14 juli 2009 heeft vervolgens bij QANU in Utrecht overleg plaatsgevonden tussen de NLDA (vertegenwoordigd door het faculteitsbestuur), de opleiding Krijgswetenschappen (vertegenwoordigd door de voorzitter van de opleiding), de visitatiecommissie (vertegenwoordigd door de voorzitter) en QANU (vertegenwoordigd door de directeur, plaatsvervangend directeur en de secretaris van de visitatiecommissie Krijgswetenschappen). Tijdens deze bespreking heeft de NLDA te kennen gegeven overtuigd te zijn van de mogelijkheid het niveau van de bachelorscripties en de kwaliteit van de begeleiding in één jaar tot voldoende niveau te brengen. Daarom is besloten om in april 2010 een aanvullende visitatie plaats te laten vinden, die met name gericht was op de beoordeling van de bachelorscripties. Omdat deze aanvullende beoordeling slechts één aspect van de opleiding betrof, is besloten de beoordeling te laten uitvoeren door een deel van de oorspronkelijke commissie (verder te noemen subcommissie). De subcommissie voert de beoordeling uit met het mandaat van de overige commissieleden. Aanvullend visitatiebezoek Na afloop van het eerste visitatiebezoek in juni 2009 is een voorlopig visitatierapport opgesteld. Het voorlopige visitatierapport van de commissie vormde de basis voor een intensief verbetertraject dat de opleiding in het collegejaar 2009/2010 doorgevoerd heeft. In maart 2010 heeft de opleiding de commissie een aanvullende zelfstudie ter beschikking gesteld, waarin alle veranderingen in de opleiding na afloop van het eerste visitatiebezoek uiteengezet zijn. Met deze aanvullende zelfstudie en met het lezen van vrijwel alle scripties die in collegejaar 2009/2010 geschreven zijn, heeft de subcommissie zich voorbereid op het aanvullende visitatiebezoek. Dit bezoek heeft plaatsgevonden op 28 en 29 april De subcommissie die deze beoordeling heeft uitgevoerd, bestond uit prof. dr. R.V.A Janssens (voorzitter), prof. mr. S.A.M. Stolwijk en kolonel IMM P. Lodewyckx, dr. ir. Drs. S.E. Tiethoff fungeerde weer als secretaris van de commissie. Tijdens het bezoek heeft de subcommissie verschillende gesprekken gevoerd: zij heeft gesproken met opleidingsbestuur en visitatiecoördinator over de veranderingen die het afgelopen jaar in de opleiding doorgevoerd zijn, met de scriptiebegeleiders en met enkele laatstejaarsstudenten over het scriptieproces, met de hoogleraren van de opleiding en met het faculteitsbestuur van de FMW en CvB van de NLDA. Een spreekuur maakte eveneens deel uit van het bezoekprogramma, maar hiervan is geen gebruik gebruikt. Na afloop heeft de subcommissie haar bevindingen gedeeld met de overige commissieleden en hun instemming gevraagd met het nieuwe, positieve oordeel op F20. Deze instemming hebben de overige commissieleden gegeven. QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 13

14 Beoordelingsschaal De zes onderwerpen uit het NVAO-kader zijn beoordeeld volgens een tweepuntsschaal: voldoende of onvoldoende. Voor de beoordeling van de 21 facetten uit het kader is een vierpuntsschaal gehanteerd, waarbij de commissie de standaard beslisregels van QANU gevolgd heeft. Deze beslisregels zijn: de beoordeling onvoldoende wijst erop dat het facet beneden de gestelde verwachting ligt en dat beleidsaandacht op dit punt nodig is; de beoordeling voldoende houdt in dat het facet beantwoordt aan de basisstandaard of basisnorm; de beoordeling goed houdt in dat het niveau van het facet uitstijgt boven de basiskwaliteit; de beoordeling excellent houdt in dat voor het facet een niveau wordt gerealiseerd waardoor de beoordeelde opleiding zowel nationaal als internationaal als een voorbeeld van goede praktijk kan functioneren. Vaststellen van de rapportage De concepttekst van het voorlopige visitatierapport, dat na afloop van het visitatiebezoek in juni 2009 is opgesteld, is per voorgelegd aan de commissieleden. Na verwerking van het commentaar van alle commissieleden is de tekst per vastgesteld. Het conceptrapport is vervolgens voor commentaar op feitelijke onjuistheden aangeboden aan de faculteit. De reactie hierop door de commissie besproken en wanneer daartoe in de ogen van de commissie aanleiding bestond, zijn aanpassingen gemaakt in de formulering van de tekst. In december 2009 is het voorlopige rapport aan de NLDA aangeboden. Het voorliggende rapport is een uitgebreide versie van het eerste, voorlopige visitatierapport. Aanvullingen naar aanleiding van het tweede visitatiebezoek zijn in aparte kopjes ondergebracht. De gehele commissie heeft vervolgens de gelegenheid gekregen om commentaar op de definitieve tekst te geven. Nadat de tekst per is vastgesteld, heeft weer een hoor-wederhoorprocedure plaatsgevonden, zoals ook hierboven beschreven staat. Condities voor continuïteit Zoals in de inleiding van dit hoofdstuk beschreven staat, heeft de visitatie van de bacheloropleiding Krijgswetenschappen formeel de vorm van een toets nieuwe opleiding. Omdat de opleiding al een aantal jaar bestaat, is voor de visitatie het reguliere NVAO-kader gebruikt. De commissie wil echter ook kort ingaan op het facet condities voor continuïteit uit het kader, dat de NVAO gebruikt voor toetsen nieuwe opleiding. Dit facet behelst de volgende aspecten: Afstudeergarantie: De instelling geeft aan studenten de garantie dat het programma volledig kan worden doorlopen. Investeringen: De voorziene investeringen zijn toereikend om de opleiding (inclusief voorzieningen) tot stand te brengen. Financiële voorzieningen: De financiële voorzieningen voor de gecalculeerde negatieve resultaten zijn voldoende voor dekking van de aanloopverliezen. De NLDA garandeert de studenten dat zij het programma volledig kunnen doorlopen; dit was in het verleden het geval en zal in de toekomst zo blijven. De NLDA verzorgt vanaf haar 14 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

15 oprichting in 2005 bacheloropleidingen, en al voor de oprichting van de NLDA verzorgden KMA en KIM afzonderlijk van elkaar verschillende opleidingen met een wetenschappelijk ambitieniveau. Deze opleidingen werden en worden volledig bekostigd door het Ministerie van Defensie. De commissie heeft vastgesteld dat de financiële middelen voor de opleiding in ruime mate aanwezig zijn. Het criterium met betrekking tot de dekking van eventuele aanloopverliezen is voor de opleidingen aan de NLDA niet relevant, net zomin als de vraag of de voorziene investeringen toereikend zijn om de opleiding tot stand te brengen; de opleiding Krijgswetenschappen in haar huidige vorm draait immers al vanaf De commissie kan daarom bevestigen dat de opleiding Krijgswetenschappen voldoet aan alle condities voor continuïteit die gesteld worden in het Toetsingskader nieuwe opleidingen hoger onderwijs van de NVAO. QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 15

16 16 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

17 DEEL II: OPLEIDINGSRAPPORT QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 17

18 18 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

19 2. Rapport over de bacheloropleiding Krijgswetenschappen van de Nederlandse Defensie Academie Administratieve gegevens Bacheloropleiding Krijgswetenschappen: Naam opleiding: CROHO-nummer: Niveau: Oriëntatie: Studielast: Graad: Variant(en): Locatie(s): Einddatum accreditatie: Krijgswetenschappen n.v.t. bachelor wo 180 EC Bachelor of Arts voltijd Breda (en Den Helder) n.v.t. Het eerste bezoek van de visitatiecommissie Krijgswetenschappen aan de Faculteit Militaire Wetenschappen van de Nederlandse Defensie Academie vond plaats op 29 en 30 juni Het aanvullende bezoek (zie ook Deel 1 van dit rapport) vond plaats op 28 en 29 april Structuur en organisatie van de faculteit De Nederlandse Defensie Academie (NLDA) is ontstaan uit een fusie van de verschillende opleidingsinstellingen van Defensie en in november 2005 opgericht. Bij oprichting van de NLDA zijn de faculteiten van de Koninklijke Militaire Academie (KMA) en het Koninklijk Instituut voor de Marine (KIM) samengevoegd tot de Faculteit Militaire Wetenschappen (FMW). De FMW is verantwoordelijk voor het verzorgen van vijf wetenschappelijke bacheloropleidingen. De wetenschappelijke bacheloropleidingen zijn een deel van de militair-wetenschappelijke opleiding (MWO), die een duur van vier tot vijf jaar heeft (ook wel lange officiersopleiding ). De MWO bestaat uit een wetenschappelijke bacheloropleiding, een vaktechnische opleiding, militaire of maritieme scholing en persoonsvorming. De vaktechnische opleiding en militaire of maritieme scholing worden verzorgd door KMA en KIM en de bacheloropleidingen door de FMW, die een onafhankelijke verantwoordelijkheid voor de bacheloropleidingen heeft. Bij de inrichting van de FMW is rekening gehouden met de eisen die de Wet op het Hoger Onderwijs en Wetenschappelijk Onderzoek (WHW) stelt aan de bestuurlijke organisatie van universiteiten. Voor de faculteit is een aangepaste bestuursstructuur opgezet om de onafhankelijkheid en de academische vrijheid te waarborgen: voor de bedrijfsvoering valt de FMW onder de Commandant van de NLDA, maar voor alle andere aspecten onder een College van Bestuur (CvB). De belangrijkste taken van het CvB omvatten: het bepalen van het algemene beleid van de FMW, het bepalen van de randvoorwaarden van het personeelsbeleid en van het beleid rond de verwerving en besteding van middelen en de benoeming van hoogleraren, universitaire hoofddocenten en leden van het Faculteitsbestuur (met uitzondering van de decaan). Onder het CvB ressorteert het Faculteitsbestuur (FB), onder voorzitterschap van de decaan. Dit bestuur bestaat verder uit twee portefeuillehouders, voor respectievelijk onderwijs en onderzoek, aangevuld met een secretaris. QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 19

20 De FMW bestaat uit tien kennissecties: Sensor-,Wapen- en Commandosystemen (SEWACO); Militaire Platformsystemen (MPS); Navigatie Technologie (NAV); Management, Organisatie en Defensie Economie (MODE); Logistiek en Informatie (L&I); Militaire Gedragswetenschappen en Filosofie (MGF); Militaire Operationele Wetenschappen (MOW); Militaire Geschiedenis en Strategie (MGS); Internationale Veiligheidsstudies (IVS); Militair recht (MR). De secties MGF, MOW, MGS en IVS zijn gebundeld in het cluster War Studies en verzorgen het grootste deel van het onderwijs binnen de bacheloropleiding Krijgswetenschappen Het beoordelingskader Doelstellingen opleiding F1: Domeinspecifieke eisen De eindkwalificaties van de opleiding sluiten aan bij de eisen die door (buitenlandse) vakgenoten en de beroepspraktijk gesteld worden aan een opleiding in het betreffende domein (vakgebied/discipline en/of beroepspraktijk). Beschrijving De bacheloropleiding Krijgswetenschappen (KW) is een zelfstandig onderdeel van de militairwetenschappelijke opleiding (MWO) tot officier in verschillende startfuncties. Naast de bacheloropleiding (die hier onderwerp van beoordeling is) bestaat de MWO uit de vaktechnische opleiding, de militaire of maritieme scholing en de persoonsvorming (die geen onderwerp van beoordeling vormen). De verschillende onderdelen van de MWO hebben verschillende doelstellingen en eindtermen. De FMW streeft ernaar thinking soldiers op te leiden. De thinking soldier is, zoals de opleiding in haar zelfstudie schrijft, een wetenschappelijk opgeleide officier die in het veld kan omgaan met kennisintensieve besluitvorming onder druk. De hoofddoelstelling van de opleiding luidt: Als voorbereiding op de complexe wereld waarin de Nederlandse officier werkzaam zal zijn, beoogt de krijgswetenschappelijke opleiding haar studenten een brede krijgswetenschappelijke basis mee te geven, op basis waarvan vraagstukken en problemen over de inzet van militaire middelen kunnen worden begrepen en opgelost. De opleiding Krijgswetenschappen hanteert de volgende eindtermen: Eindterm 1: Op basis van algemene krijgswetenschappelijke kennis en nieuwe inzichten, het optreden van militaire organisaties kunnen duiden en doorgronden. De krijgswetenschappelijke bachelor is in staat: 1. internationaal-politieke ontwikkelingen vanuit de historische context te verklaren naar het heden; 20 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

21 2. het gebruik van het militaire machtsinstrument als één van de machtsmiddelen van een staat uit te leggen; 3. internationaal juridische aspecten van het verkeer tussen staten en van het gebruik van militaire macht in dit verkeer te verklaren en toe te lichten; 4. gedragswetenschappelijke aspecten van leiderschap en groepsgedrag, vooral in stressvolle en levensbedreigende situaties te herkennen en te verklaren; 5. de vigerende doctrines van krijgsmachten en krijgsmachtdelen, alsmede de wijze waarop zij tot stand zijn gekomen en de keuzen die hierin zijn gemaakt, uit te leggen; 6. de technologische invloed op de inzet van militaire middelen en de logistieke processen die nodig zijn om een troepenmacht in stand te houden, te verklaren en toe te lichten; 7. de besluitvormingsprocessen die hun toepassing vinden bij de uitvoering van militaire operaties, zowel in nationaal als in internationaal verband, uit te leggen. Eindterm 2: Met behulp van de aangereikte wetenschappelijke kennis, inzichten en methoden, problemen kunnen analyseren, conclusies kunnen trekken en oplossingen kunnen genereren voor toegepaste krijgswetenschappelijke vraagstukken. De krijgswetenschappelijke bachelor is in staat: 1. theorieën en modellen uit de internationale betrekkingen in werkelijke en gefingeerde casuïstiek te duiden en te analyseren; 2. keuzen te maken voor politieke en militaire strategieën en de gevolgen van deze keuzen aan te geven; 3. gekozen strategieën en militair handelen te toetsen aan de regels van het internationale recht; 4. leiderschaps- en groepsgedrag te duiden, gronden voor gedrag vast te stellen en consequenties te verbinden aan dit gedrag; 5. technologische ontwikkelingen in verband te brengen met de militaire organisatie en de inzet van militaire middelen op alle niveaus, 6. operaties in verleden en heden te toetsen aan vigerende doctrines en conclusies te trekken over de validiteit van deze doctrines en over de implicaties voor de toekomst; 7. een logistiek proces te ontwerpen ter ondersteuning van een militaire operatie; 8. in werkelijke en gefingeerde casuïstiek de besluitvorming te reconstrueren, de hiervoor relevante gegevens te verzamelen en te analyseren en vast te stellen welke doorslaggevende invloedsfactoren tot een besluit hebben geleid. Eindterm 3: Een oordeel kunnen vormen over de primaire processen van (militaire) organisaties onder vredes-, crisis- en oorlogsomstandigheden. De krijgswetenschappelijke bachelor is in staat: 1. in werkelijke en gefingeerde casuïstiek van de internationale betrekkingen en de militaire strategie alle relevante gegevens te verzamelen en te interpreteren en hierop een oordeel te vormen, mede gebaseerd op relevante sociaal-maatschappelijke, juridische en ethische aspecten; 2. een oordeel te vormen over leiderschaps- en groepsgedrag, mede gebaseerd op sociaal-maatschappelijke, juridische en ethische aspecten; 3. het handelen van commandanten, staven en officieren in operaties te toetsen aan de leer der operaties en de ethische en juridische kaders en hierover een oordeel te vormen; 4. een oordeel te vormen over de validiteit van theorieën en modellen op grond van uitkomsten uit een operationele analyse. QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 21

22 Eindterm 4: Ideeën, visies en bevindingen te kunnen verwoorden, in woord en geschrift, in het Nederlands en in het Engels, zowel in een wetenschappelijke als in een militaire omgeving. De krijgswetenschappelijke bachelor is in staat zijn kennis, inzicht, oordeel en visie over te brengen op een publiek bestaande uit vakgenoten en niet-vakgenoten, zowel mondeling als schriftelijk, zowel in de Nederlandse als in de Engelse taal in de vorm van presentaties, bijdrage in discussies, papers, werkstukken, referaten en een scriptie. Eindterm 5: Na te denken over, te reflecteren op, en verantwoording af te leggen over het eigen handelen en vorm te geven aan het eigen leer- en vormingsproces. De krijgswetenschappelijke bachelor bezit de houding, interesse en leervaardigheden die nodig zijn om een vervolgstudie zelfstandig af te ronden. Hij is in staat zelfstandig de methoden en technieken van onderzoek toe te passen die nodig zijn voor de bestudering van historische casuïstiek, voor casestudies en voor de operationele analyse van besluitvormingsprocessen. Eindterm 6: In staat zich een ander wetenschappelijk vakgebied eigen te maken. De krijgswetenschappelijke bachelor is in staat in een geheel ander vakgebied dan de krijgswetenschappen: 1. zich te oriënteren en inzicht te krijgen in de meest relevante probleemstellingen; 2. zich hierover een oordeel te vormen; 3. dit inzicht en oordeel mondeling en schriftelijk te communiceren in de Nederlandse taal; 4. met professionals uit dit vakgebied te discussiëren over de meest, actuele relevante vraagstukken. Uit de eindtermen blijkt dat de opleiding interdisciplinariteit beoogt. In de eindtermen zijn dan ook elementen uit verschillende vakgebieden opgenomen: politicologie, internationale betrekkingen, geschiedwetenschap, rechtsgeleerdheid en gedragswetenschappen. Als verbindende factor tussen deze verschillende gebieden fungeert het kenobject van de opleiding, dat omschreven wordt als de inzet van militaire middelen. Onder militaire middelen wordt verstaan de combinatie van mensen en middelen, dat wil zeggen zowel de militaire eenheden en platformsystemen als de wil en de intellectuele bagage van de betrokkenen. Bij het bepalen van de domeinspecifieke aspecten van de eindtermen van de opleiding zijn een aantal documenten betrokken: de Profielschets subalterne krijgsmachtofficier, de profielschetsen van de verschillende wapens en dienstvakken en de beschrijving van het vakgebied krijgswetenschappen. Deze laatste beschrijving is door de opleiding opgesteld als ondersteuning van het domeinspecifiek referentiekader van de visitatiecommissie en voorgelegd aan vijf internationale en wetenschappelijke deskundigen op het gebied van de krijgswetenschappen. Zoals blijkt uit de brieven die zijn bijgevoegd bij de zelfstudie, hebben deze vijf deskundigen hun instemming betuigd met de voorgelegde beschrijving van het vakgebied. Uit de brief van de geraadpleegde deskundige uit Groot-Brittannië blijkt dat the protocol is entirely consistent with the (unwritten) protocols that underpin War Studies degree programmes in the United Kingdom. In de zelfstudie wordt vermeld dat de NLDA kort geleden het initiatief heeft genomen tot oprichting van de International Society of Military Science, een samenwerkingsverband van acht militaire academies wereldwijd. De commissie spreekt haar waardering uit voor het 22 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

23 initiatief dat de NLDA op deze manier getoond heeft om in internationaal verband op wetenschappelijke manier op het gebied van Krijgswetenschappen samen te werken. Om de aansluiting bij de eisen van de (buitenlandse) vakgenoten en de beroepspraktijk te toetsen, heeft de opleiding een benchmark uitgevoerd. In de zelfstudie wordt beschreven dat een marktverkenning in 2006 en 2007 heeft uitgewezen dat in Europa geen bachelorstudies worden aangeboden met exact vergelijkbare doelstellingen en een vergelijkbaar programma. Bij de benchmark zijn delen van opleidingen aan de universiteiten van Amsterdam, Groningen, Utrecht en Leiden betrokken. Voor de benchmark met militaire programma s in het buitenland heeft de opleiding de instellingen betrokken, waarvan het programma het meest overeenkwam met het eigen programma, namelijk de bachelorprogramma s Krijgswetenschappen van de University of Kent (Groot-Brittannië), de Theresianische Militärakademie Wiener Neustadt, verzorgd in samenwerking met de Donau Universität (Oostenrijk) en de Försvarshögskolan (Zweden). De opleiding Krijgswetenschappen aan de FMW verschilt, zo schrijft de zelfstudie, van opleidingen aan vergelijkbare instellingen, doordat zij duidelijk in de eindtermen de militaire beroepsuitoefening in het operationele domein centraal stelt en de kern van deze beroepsuitoefening beschouwt als een activiteit van academisch niveau. Oordeel De commissie spreekt haar waardering uit voor de mate waarin de opleiding de doelstellingen (en het programma) getoetst heeft aan de eisen van binnen- en buitenlandse, civiele en militaire vakgenoten. Zoals onder beschrijving vermeld staat, heeft de opleiding een beschrijving gemaakt van het vakgebied krijgswetenschappen en deze voorgelegd aan vijf buitenlandse collega s, die allen hun instemming met de beschrijving betuigd hebben. De commissie heeft kennisgenomen van deze beschrijving. Zij heeft de beschrijving vervolgens gebruikt als basis voor het domeinspecifiek referentiekader, dat als Bijlage B bij dit rapport is opgenomen. Het domeinspecifiek referentiekader komt tot op grote hoogte met de door de opleiding gemaakte beschrijving van het vakgebied overeen, maar legt enkele andere accenten. De commissie heeft bewondering voor de zorgvuldige onderbouwing die de opleiding op deze manier gegeven heeft aan de eindtermen. Deze eindtermen zijn bovendien nauwkeurig uitgewerkt, doordat per eindterm een opsplitsing gemaakt is in verschillende, algemene leerdoelen. Bij het ontwerp van de opleiding is door middel van een benchmark gekeken naar verschillende opleidingen Krijgswetenschappen buiten Nederland. Hiermee is voor de commissie gegarandeerd dat de opleiding binnen- en buitenlandse vakgenoten en de beroepspraktijk heeft betrokken bij het opstellen van de eindtermen. De opleiding heeft een nauwe koppeling met de beroepspraktijk. Dit garandeert in de ogen van de commissie dat de eindtermen van de opleiding aan (blijven) sluiten op de beroepspraktijk. Bacheloropleiding Krijgswetenschappen: het oordeel van de commissie is voldoende. F2: Niveau: Bachelor en Master De eindkwalificaties van de opleiding sluiten aan bij algemene, internationaal geaccepteerde beschrijvingen van de kwalificaties van een Bachelor of een Master. QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 23

24 Beschrijving In de zelfstudie geeft de opleiding aan, dat zij zich voor de beschrijving van het niveau van de eindtermen gebaseerd heeft op de Dublin-descriptoren en de Criteria voor Academische Bachelor en Master Curricula. De Dublin-descriptoren beschrijven het eindniveau van de bachelor aan de hand van vijf competentiegebieden: kennis en inzicht, toepassen van kennis en inzicht, oordeelsvorming, communicatie en leervaardigheden. In eindterm 1 staat beschreven wat studenten leren op het gebied van kennis en inzicht (Dublin-descriptor 1). Deze kennis leren zij vervolgens toe te passen, zoals beschreven in eindterm 2 (Dublin-descriptor 2): zij leren op basis van hun wetenschappelijke kennis problemen te analyseren en op te lossen. Eindterm 3 heeft betrekking op oordeelsvorming (Dublin-descriptor 3) op bachelorniveau. Studenten moeten zich een oordeel kunnen vormen op basis van verzamelde gegevens, en dat oordeel moet mede gebaseerd zijn op relevante sociaal-maatschappelijke, historische, juridische en ethische aspecten. Eindterm 4 heeft betrekking op communicatie en komt daarmee overeen met Dublin-descriptor 4. Eindterm 5 en Dublin-descriptor 5 staan in het teken van leervaardigheden, waarin is opgenomen dat studenten leren reflecteren en verantwoording af te leggen. In eindterm 6 wordt beschreven dat studenten in staat moeten zijn zich een ander wetenschappelijk vakgebied eigen te maken. Oordeel De commissie heeft vastgesteld dat de beschrijving van de eindtermen wat betreft het beoogde niveau direct afgeleid is van de Dublin-descriptoren. In de opbouw en de formulering van de eindtermen is een duidelijke correspondentie te vinden met de Dublindescriptoren: eindterm 1 correspondeert met Dublin-descriptor 1, et cetera. Uit de formulering van de eindtermen is daarbij duidelijk dat het beoogde niveau van de afgestudeerde krijgswetenschapper bachelorniveau is. De commissie herkent naast de Dublin-descriptoren in de eindtermen het niveau dat in de Criteria voor academische bachelor en master curricula voor een bacheloropleiding beschreven is. De commissie stelt hiermee vast dat de eindtermen van de opleiding aansluiten bij algemene en internationaal geaccepteerde beschrijvingen van de kwalificaties van een bachelor. Bacheloropleiding Krijgswetenschappen: het oordeel van de commissie is voldoende. F3: Oriëntatie WO: De eindkwalificaties van de opleiding sluiten aan bij de volgende beschrijvingen van een Bachelor en een Master: De eindkwalificaties zijn ontleend aan eisen vanuit de wetenschappelijke discipline, de internationale wetenschapsbeoefening en voor daarvoor in aanmerking komende opleidingen de relevante praktijk in het toekomstige beroepenveld. Een WO-bachelor heeft de kwalificaties voor toegang tot tenminste één verdere WO-studie op masterniveau en eventueel voor het betreden van de arbeidsmarkt. Een WO-master heeft de kwalificaties om zelfstandig wetenschappelijk onderzoek te verrichten of multi- en interdisciplinaire vraagstukken op te lossen in een beroepspraktijk waarvoor een WO-opleiding vereist is of dienstig is. Beschrijving In de eindtermen komen algemene wetenschappelijke vaardigheden uitgebreid aan de orde. Zo is er aandacht voor communicatieve vaardigheden in het Nederlands en in het Engels, zowel in woord als geschrift, het toepassen van de methoden en technieken van onderzoek, reflectie over de ontwikkeling van persoonlijke competenties en het afleggen van verantwoording over het eigen handelen en oordeelsvorming (cf. F1). 24 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

25 Afgestudeerden van de opleiding Krijgswetenschappen hebben op dit moment drempelloze toegang tot de masteropleiding Conflict Studies and Human Rights aan de Faculteit Geesteswetenschappen van de Universiteit Utrecht en de Master Europese Studies van de Universiteit Twente. Tot een aantal andere masters hebben de studenten toegang, indien zij aan aanvullende voorwaarden voldoen. Zij kunnen met de minor Militair Recht en een scriptie over een juridisch onderwerp doorstromen naar de masteropleiding Internationaal publiekrecht aan de Universiteit Utrecht. Na het volgen van een schakelcursus Wetenschapsfilosofie (10 EC) hebben zij toegang tot de masteropleiding Militaire geschiedenis aan de UvA. Eveneens aan de UvA hebben studenten toegang tot de masteropleiding Militair recht als zij de minor Militair Recht gevolgd hebben, de scriptie over een juridisch onderwerp geschreven hebben en een overgangsprogramma gevolgd hebben. Met een aantal andere universiteiten, niet alleen in Nederland, maar ook bijvoorbeeld met de Defence Academy van Cranfield University (Groot-Brittannië), is de FMW momenteel in gesprek over aansluitingen op masteropleidingen. Afgezien van de verschillende aansluitingen op masteropleidingen, sluit de opleiding naadloos aan op het officiersberoep. Oordeel De commissie heeft de eindtermen van de opleiding bestudeerd en geconstateerd dat deze inderdaad ontleend zijn aan eisen vanuit de wetenschappelijke discipline en de internationale wetenschapsbeoefening. De afgestudeerde aan de opleiding beschikt volgens de omschrijving in de eindtermen over zowel domeinspecifieke kennis en vaardigheden als algemene wetenschappelijke vaardigheden. De afgestudeerde bachelorstudent beschikt over kennis van verschillende disciplines om op interdisciplinaire en wetenschappelijke manier te kijken naar de inzet van militaire middelen en andere krijgswetenschappelijke vraagstukken. De commissie heeft geconstateerd dat de eindtermen het mogelijk moeten maken dat studenten doorstromen naar een vervolgopleiding op masterniveau. Bacheloropleiding Krijgswetenschappen: het oordeel van de commissie is voldoende. Oordeel over het onderwerp Doelstellingen opleiding Op basis van de beoordelingen per facet komt de commissie tot een samenvattend oordeel over het onderwerp Doelstellingen opleiding. Voor de bacheloropleiding Krijgswetenschappen is het oordeel voldoende Programma Beschrijving van het programma De jaarplanning van de Nederlandse Defensie Academie (NLDA) hanteert een indeling in perioden: de bacheloropleiding van drie jaar bestaat uit vijftien bachelorperioden. Elk studiejaar bestaat uit vijf perioden; vier perioden van negen weken en één periode van zes weken. Daardoor lopen de opleidingen binnen de FMW niet synchroon met de jaarplanning van civiele universiteiten. De indeling in perioden wordt gehanteerd om een afwisseling tussen de militaire en de academische opleiding mogelijk te maken. De bacheloropleiding begint met de Gemeenschappelijke Officiersopleiding (GOO) van 30 EC. Alle studenten aan de Faculteit Militaire Wetenschappen (FMW) volgen tijdens de GOO dezelfde inleidingen in de krijgswetenschappen, bedrijfswetenschappen, militaire systemen en operaties. Tevens wordt de basis gelegd voor de leerlijnen Academische vaardigheden: Wetenschapsfilosofie, Communicatieve vaardigheden Nederlands (CVN), Communicatieve QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 25

26 vaardigheden Engels (CVE), Methoden en technieken van onderzoek (MTO) en Militaire ethiek. Deze algemene wetenschappelijke vakken worden vervolgens in de rest van het curriculum in verschillende vakken geïntegreerd. Na de GOO, die gedurende periode 1 tot 3 plaatsvindt, begint voor de studenten Krijgswetenschappen de interdisciplinaire verdieping, die gericht is op de inzet van militaire middelen in conflict en oorlog of, zoals de opleiding het in de studiegids nader omschrijft, het daadwerkelijk georganiseerd toepassen van geweld om politieke en militaire doelstellingen te bereiken. In het tweede semester (perioden 4 en 5) volgen studenten de volgende cursussen: Militaire operaties I, Methoden en technieken van onderzoek II, Militair leiderschap en ethiek, Internationaal recht en Logistiek. Het derde semester (perioden 6, 7 en 8) omvat de cursussen Militaire geschiedenis, Militaire strategie en Militaire operaties II, Integratieproject I, Methoden en technieken van onderzoek III, Internationale betrekkingen II. In het vierde semester (perioden 9 en 10) volgen studenten een verbredende minor, die er onder andere op gericht is de academische vaardigheden te versterken en invulling te geven aan eindterm 6, waarin is opgenomen dat studenten zich een ander vakgebied eigen leren te maken. Studenten kunnen kiezen uit de volgende institutionele minoren: Personeelswetenschappen, Militaire rechtswetenschappen, Human Factors en veiligheid en Ketenlogistiek. Eventueel kunnen zij, na toestemming van de FMW, een externe minor aan een civiele universiteit volgen. In het vijfde semester (perioden 11 en 12) krijgen studenten de vakken Methoden en technieken van onderzoek IV en V, Commandovoering, Militaire operaties III en Integratieproject II. Tijdens het zesde semester (perioden 13, 14 en 15) volgen studenten de vakken Krijgsmacht en uitzending, Internationale betrekkingen III en twee keuzevakken. Voor de keuzevakken hebben de studenten elk jaar keus uit ongeveer negen vakken. In periode 13 beginnen zij met de voorbereiding van de scriptie, die voornamelijk in periode 15 geschreven zal worden. In de studiegids beschrijft de opleiding dat zij de cursussen Militaire operaties en Militaire strategie als centrale vakken in de opleiding beschouwt. Tijdens deze cursussen worden gedragswetenschappen, technologie, internationaal recht en internationale veiligheidsstudies toegepast en bestudeerd in de militair-strategische en operationele context. Als ondersteunende vakken (of vakgebieden) beschouwt de opleiding bijvoorbeeld de cursussen in Militaire geschiedenis en Internationale betrekkingen. F4: Eisen WO Het programma sluit aan bij de volgende criteria voor het programma van een HBO- of een WO-opleiding: Kennisontwikkeling door studenten vindt plaats in interactie tussen het onderwijs en het wetenschappelijk onderzoek binnen relevante disciplines. Het programma sluit aan bij ontwikkelingen in de relevante wetenschappelijke discipline(s) door aantoonbare verbanden met actuele wetenschappelijke theorieën. Het programma waarborgt de ontwikkeling van vaardigheden op het gebied van wetenschappelijk onderzoek. Bij daarvoor in aanmerking komende opleidingen heeft het programma aantoonbare verbanden met de actuele praktijk van de relevante beroepen. 26 QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie

27 Beschrijving Uit de zelfstudie en uit gesprekken met docenten en studenten heeft de commissie een beeld gekregen van de wijze waarop de interactie tussen onderwijs en onderzoek plaatsvindt. Docenten van de opleiding brengen studenten tijdens de colleges in aanraking met wetenschappelijk onderzoek (eigen onderzoeksprojecten of onderzoek dat elders op de betrokken gebieden wordt verricht). In de zelfstudie wordt beschreven dat vanaf het tweede bachelorjaar relaties met onderzoek expliciet gelegd worden. De keuzevakken die studenten in het derde jaar volgen, zijn in veel gevallen direct afgeleid van lopende onderzoeksprojecten aan de FMW, zoals het vak Rechtvaardiging van militaire interventie, dat is vormgegeven rond het onderzoek van de docent binnen het programma Moral Consequences of Globalization. Actuele wetenschappelijke ontwikkelingen komen volgens de zelfstudie vooral in het derde studiejaar aan de orde, tijdens gastcolleges, keuzevakken, werkbezoeken, werkcolleges, het integratieproject en het onderzoek voor de bachelorscriptie. Het aanleren van algemene wetenschappelijke vaardigheden neemt een belangrijke plaats in het programma in, en begint in de GOO aan het begin van het eerste bachelorjaar. De academische vaardigheden zijn ondergebracht in vijf leerlijnen (CVN, CVE, MTO, Wetenschapsfilosofie en Militaire ethiek), die in de drie bachelorjaren steeds bij verschillende programmaonderdelen expliciet en impliciet aan de orde komen. In de GOO aan het begin van het eerste bachelorjaar krijgen de studenten expliciet onderwijs in deze leerlijnen. In de rest van het studieprogramma zijn deze leerlijnen geïntegreerd in andere vakken. In de studiegids staat een overzicht van welke leerlijnen in welke vakken aan de orde komen. Zo komt de leerlijn Wetenschapsfilosofie na de GOO terug in vijf verschillende cursussen, waarin Wetenschapsfilosofie wordt toegespitst op het krijgswetenschappelijke domein. De studenten leren, door de interdisciplinariteit van de opleiding, de benadering van verschillende disciplines. In de loop van de studie brengen docenten niet alleen resultaten van hun onderzoek in het onderwijs in, maar ook geven zij de studenten een indruk van de manier waarop zij hun onderzoek opzetten en uitvoeren. Zo vertellen docenten bijvoorbeeld over mogelijke valkuilen bij het verrichten van onderzoek. Tijdens het bezoek vertelde de docent van het vak MTO II, waarvoor de sectie Militaire Geschiedenis en Strategie verantwoordelijk is, dat hij tijdens het vak niet alleen vertelt over zijn eigen ervaring met onderzoek doen, maar ook over de ontwikkeling van het vakgebied. Tijdens het bezoek werd verduidelijkt dat studenten tijdens hun studie vaardigheden voor het doen van onderzoek krijgen aangeleerd. In verschillende projecten en in de bachelorscriptie worden de onderzoeksvaardigheden toegepast en getoetst. De opleiding vertelde tijdens het bezoek dat de onderzoeksvaardigheden van de studenten over het algemeen vanaf het eerste integratieproject in grote stappen vooruitgaan. Ter voorbereiding op de bachelorscriptie moeten studenten het laatste paper voor ze aan hun scriptie beginnen geheel zelfstandig opzetten en schrijven. Vooral tijdens de integratieprojecten komt de interactie tussen onderwijs en onderzoek tot uitdrukking. Bij de invulling van de integratieprojecten wordt rekening gehouden met lopend onderzoek binnen de secties die voor deze projecten verantwoordelijk zijn. Tijdens deze projecten wordt de verworven kennis van meerdere cursussen geïntegreerd aan de hand van een thema, en leren de studenten eerder verworven kennis en inzicht toe te passen. Aan beide QANU / Krijgswetenschappen, Nederlandse Defensie Academie 27