Meerjaren Speurwerkprogramma Voortgangsrapportage 2014 ETP Strategy & Change

Transcriptie

1 Corporate Services Schoemakerstraat VK Delft Postbus JA Delft TNO-rapport T F Meerjaren Speurwerkprogramma Voortgangsrapportage 2014 ETP Datum 11 februari 2015 Auteur(s) Opgesteld door Frank Bekkers in overleg met Filipe Fraga Met bijdragen van Rob Weterings, Govert Gijsbers en Erik Frinking Aantal pagina's 18 Aantal bijlagen <number of appendices> Opdrachtgever <Customer> Projectnaam <Projectname > Projectnummer <Projectnumber> Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor opdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan TNO

2 TNO-rapport ETP / 18 Inhoudsopgave 1 Deze rapportage Programmaopzet Doelstelling Aanpak Governance Structuur Vervolg na het afronden van het programma Overzicht resultaten Rapporten en publicaties In de media De in 2014 uitgevoerde Projecten en hun resultaten Duurzame groei Strategische oriëntatie en foresight Managementoordeel Voor Voor Geleerde lessen benutten Ondertekening... 18

3 TNO-rapport ETP / 18 1 Deze rapportage Deze rapportage betreft het jaar Omdat 2014 het afsluitende jaar van het programma is, wordt in het managementoordeel ook aandacht geschonken aan het programma als geheel. Er verschijnt een apart boekje met inhoudelijke highlights van vier jaar. In deze rapportage wordt derhalve niet inhoudelijk teruggeblikt op het volledige programma. 2 Programmaopzet 2.1 Doelstelling De doelstelling is niet gewijzigd. Het doel van is opkomende (maatschappelijke) ontwikkelingen te herkennen en te agenderen en daarmee TNO, samen met zijn strategische partner het Den Haag Centrum voor Strategische Studies (HCSS), actief te positioneren in de belangrijke publieke en politieke discussies. Voor TNO is dit van belang om vroegtijdig mee te denken en mee te beslissen over maatschappelijke vraagstukken, aan te sluiten op de belangrijke dossiers en zo relevant te blijven voor haar stakeholders bij de overheid en het bedrijfsleven. Het programma geeft een externe context aan de TNO onderzoeksagenda, en helpt zo om strategische keuzes te maken die weerklank vinden in zijn omgeving. 2.2 Aanpak Toegevoegde waarde De toegevoegde waarde van hangt samen met een systematische werkwijze: signaleren van trends en opkomende issues in de samenleving ( van buiten naar binnen ); agenderen van onderbouwde visies op de bedreigingen en kansen die uit deze trends voortvloeien; positioneren van TNO en HCSS als constructieve en actieve deelnemers aan de debatten over de wezenlijke maatschappelijke en economische vraagstukken; verbinden van stakeholders binnen en buiten TNO en HCSS om samen te werken aan innovatieve oplossingen. De aanpak was in beginsel niet anders dan andere jaren. wordt gekenmerkt door een gezamenlijke inzet van HCSS en TNO. Actief agenderende, opiniërende, positionerende en methodische betrokkenheid van HCSS en inhoudelijke en programmatische aansluiting bij TNO zijn randvoorwaarden om activiteiten in Strategy & Change onder te brengen. De omvang van het programma is tussen 2011 en 2014 in twee stappen verkleind. In combinatie met enkele issues in de governance (zie hieronder), heeft dit in de praktijk geleid tot meer coördinatie en minder inhoudelijke samenwerking tussen TNO en HCSS. Anders dan in voortgaande jaren, is er in 2014 maar beperkt sprake geweest van inhoudelijke aansturing en kruisbestuiving op programmaniveau. 2.3 Governance Ida Haisma, die vanaf juli 2013 de dagelijkse programmabegeleiding van Lorike Hagdorn had overgenomen, heeft deze verantwoordelijkheid vanaf maart 2014 overgedragen aan Filipe Fraga.

4 TNO-rapport ETP / 18 Vanwege het vertrek van opdrachtgever Jan Mengelers aan het begin van 2014 en het wegvallen van gedelegeerd opdrachtgever Lorike Hagdorn gedurende de loop van 2014, is de (gewenste) inhoudelijke verankering van het programma in de RvB en afdeling Strategie van TNO beperkt gebleven. Met Erik Drop, als waarnemer van Lorike Hagdorn, is op praktische gronden afgesproken deze situatie niet structureel aan te pakken, mede gezien het feit dat het programma in zijn afsluitende jaar zat. Erik Drop treedt wel op als formele managementvertegenwoordiger voor het programma. Vanwege drukke externe werkzaamheden (detachering bij de SER als secretaris van de borgingscommissie voor het Energieakkoord) bleek begin 2014 dat Rob Weterings in de praktijk niet meer in staat was zijn trekkende en bemiddelende rol voor het S&C-thema te vervullen. In zijn plaats heeft Ton Bastein het project Kansen in resource efficiency agenderen mede vormgegeven. 2.4 Structuur Het programma was in 2014 gestructureerd langs de drie thema s Duurzaamheid, Welvaart & Welzijn en. Daarnaast kende het programma een onderdeel Strategische Oriëntatie en, met een verbindende rol naar en over de andere thema s. Vanwege het gereduceerde budget is ten opzichte van vorige jaren het thema weggevallen. De reden voor deze keuze is dat de werkzaamheden in dit thema inmiddels voor het grootste deel in TNO zelf waren verankerd. Hiermee was de inhoudelijke rol van Strategy & Change, met de interactie TNO-HCSS als basis, minder relevant geworden. 3 Vervolg na het afronden van het programma Het programma wordt in 2015 niet opgevolgd door een soortgelijk programma. In het laatste jaar van was het derhalve zaak het gedachtengoed van het programma en de gerealiseerde change zo goed mogelijk te verankeren en te bestendigen in TNO, in HCSS, en in de strategische samenwerking tussen beide partijen. Hiertoe is onder meer overleg gevoerd met de leden van de RVB van TNO en met de directieraad van TNO (zie ook H6 Managementoordeel). Vastgesteld is dat op drie gebieden de goede samenwerking TNO-HCSS wordt gecontinueerd: 1. In het gezamenlijk optrekken van TNO en HCSS op het gebied van grondstoffen, concreet belichaamd in het Expertisecentrum Grondstoffen. 2. Op het gebied van. Dit gebeurt mede in de driehoek Defensie-TNO-HCSS en in HSD-verband, in de toekomst wellicht ook in de driehoek BZ-TNO-HCSS. 3. In de ondersteuning van HCSS bij de strategievorming TNO op het niveau van de RvB. Het gaat dan in algemene zin om het monitoren van veranderende omgevingsfactoren, naast thematische verdieping op onderwerpen die op de beleidsagenda staan of daar zouden thuishoren. Op andere gebieden is samenwerking tussen TNO en HCSS goed denkbaar. HCSS is dan echter geen structureel partner maar eerder preferred partner, en samenwerking wordt per keer vastgesteld.

5 TNO-rapport ETP / 18 4 Overzicht resultaten Rapporten en publicaties Het is goed om de resultaten van het laatste jaar van te plaatsen in de totale schriftelijke productie van het programma. Dat geeft een goed eerste beeld van de continuïteit en ontwikkeling in vier jaar. Zo is in 2014 het begrip van de resource nexus verdiept. Het opkomend belang van het concept was echter al in 2011 gesignaleerd in een issue brief. De return of geopolitics die in 2014 door onder meer door de Russische annexatie van de Krim zo evident zichtbaar werd voor het grote publiek, stond in al in 2010 op de agenda ( Putting the G back in Great Power politics ). Tegelijk is er een ontwikkeling in het denken over de nternationale ordening zichtbaar, van the age of multipolarity in 2010 naar the age of fragmentation in Deze en andere rode lijnen zijn waarneembaar in het overzicht van publicaties hieronder. De meeste van de publicaties zijn te downloaden op de eigen website van het programma, Gepubliceerde S&C-rapporten/papers 2010 Rapport De Uitdaging waar Nederland voor Staat. Visie bij de Start van het Programma Rapport STRONG in the 21st Century. Strategic Orientation and Navigation Guidance under Deep Uncertainty Rapport Pas op de plaats voor Defensie. Een pleidooi voor handhaving van het defensiebudget Rapport The Maritime Future of the Indian Ocean. Putting the G back in Great Power politics Rapport Rare earth elements and strategic mineral policy Paper A Narrative For The Age of Multipolarity Gepubliceerde S&C-rapporten/papers 2011 Rapport Contours of Conflict in the 21st Century. A Cross- Language Analysis of Arabic, Chinese, English and Russian Perspectives on the Future Nature of Conflict Rapport Contouren van een biobased economy Rapport Kernvisie vergrijzing en ontgroening Rapport Versterk het industriële hart. Clusters in Noord- Brabant Rapport Vision for the future Rapport Nederlands concurrentievermogen en mondiale krachten. Een eerste verkenning van de topsectoren Rapport Op weg naar een Grondstoffenstrategie. Quick Scan ten behoeve van de grondstoffennotitie Future issue Demographic shifts Future issue Cybersecurity Future issue Biosphere Future issue Livability and Sustainability in large urban regions Future issue Strategic use of innovation by China Future issue Big society, big data. The radicalisation of the network society Issue Brief Een nieuwe generatie van logistiek. Kansen voor Nederland Issue brief Dealing with Cyber Security: Accept vulnerability Thema / Thema / / / Welvaart & Welzijn / / / /

6 TNO-rapport ETP / 18 Issue brief The Resource Scarcity Nexus: Challenges for the 21st Century Issue brief The Beijing Consensus: An alternative approach to development Issue brief The Global Financial Crisis and the End of the Free Market Issue brief Liberal Democracy: Up to the challenges of the 21st century? Issue brief Environmental Migration: Security Implication of Climate Change Issue brief Urban Black Holes: The changing face of state failure Issue brief Violent Non-state Actors: Emerging threat to economic infrastructure Issue brief Drugs, Crime and Terror: A thriving business Quick topic report Nano-scale batteries Quick topic report Stem cell research Quick topic report Electronic cars Quick topic report Do it yourself biology Quick topic report Mobile access Quick topic report Medical scarcity Quick topic report Mobile access Quick topic report Self healing materials Quick topic report Computer vision Quick topic report Drug-resistant enzymes Quick topic report Stealth technologies Quick topic report Holographic displays Paper China and Europe: partners and rivals in innovation Paper Anticiperen op onzekere transities Paper Duurzaam Aruba Paper Food Security Paper Livability and Sustainability in Delhi, case study Paper Rapport Models for the Dutch security system Paper Visie security innovatiecentra Paper Nederland innovatieland: naar een nieuw innovatiemonitor Paper Topsectoren in Perspectief: Grondstoffen en topsectoren Paper Topsectoren in Perspectief: Reinventing industry Paper Topsectoren in Perspectief: Innoveren door Chinese ogen Paper Topsectoren in Perspectief: Vergrijzing als kans Paper Topsectoren in Perspectief: Concurrentievermogen en buitenlandbeleid Paper Brainport SER Brabant - BZW Gepubliceerde S&C-rapporten/papers 2012 Rapport Samen op weg naar een duurzaam mobiliteitssysteem Rapport Sustainability: Challenges and trends Rapport Geopolitics, Innovation and China. The Strategic nature of Innovation Rapport Livability and Sustainability in large urban Regions / / / / / Welvaart & Welzijn / Technologie & Innovatie / / / / / Thema / Technologie & Innovatie / Welvaart &

7 TNO-rapport ETP / 18 Rapport Food Security Rapport De Staat van Nederland Innovatieland 2012 Rapport Vergrijzing: onzekerheden en oplossingen. Exploratie van scenario s en oplossingen voor de betaalbaarheid van de vergrijzing Rapport Het succes van vergrijzing. Een visie op de toekomst van werk, zorg, wonen en voorzieningen Rapport Tussen gouden bergen en groene business. Systeemverkenning van een bio-based economie Rapport Defensie in het stemhokje Rapport From Farm to Fork and Further. Research Tackling the Grand Challenge of Food Safety in Europe Rapport Innovation in a warming world. Research tackling Europe's grand challenge of climate change Rapport New players, New Game? The Impact of Emerging Economies on Global Governance Rapport Benchmark Future Security R&D Policies: priority setting in defence and security R&D: context, process and outcomes. A benchmark study comparing defence and security R&D choices in Brazil, Germany, Singapore and the US. Rapport Benchmark Future Security R&D Policies: priority setting in defence and security R&D: Unmanned systems Rapport Benchmark Future Security R&D Policies: priority setting in defence and security R&D: Cyber Security Rapport Benchmark Future Security R&D Policies: priority setting in defence and security R&D: Urban security Rapport Benchmark Future Security R&D Policies: priority setting in defence and security R&D: Training & simulation Rapport Benchmark Future Security R&D Policies: priority setting in defence and security R&D: Advanced materials Paper / Georisq Monitor Frustrating a European Generation Paper / Georisq Monitor Humanitarian Catastrophes Paper / Georisq Monitor Maladies of prosperity Paper / Georisq Monitor Food safety performance monitor Paper Topsectoren in Perspectief: Kansen en Bedreigingen Paper The future of health care: an international perspective Paper Vergrijzing als Kans Paper Anywhere in the World Paper Societal Aging in the Netherlands: Exploratory System Dynamics Modeling and Analysis Paper Turkije: Een businesscase voor TNO? Paper Medical Scarcity S&C-rapporten en overige publicaties 2013 Rapport Taking Care of Our Health. Research Tackling Europe s Grand Challenge of Future Health Issues Rapport Shades of Graying. Research Tackling Europe s Grand Challenge of Aging Rapport Detecting Elusive Criminals. Research Tackling Europe s Grand Challenge of Transnational Organized Crime Rapport Innoveren voor Gezondheid. Technologische en Sociale Vernieuwing in Preventie en Zorg Rapport Resources for our Future. Key Issues And Best Practices In Resource Efficiency Welzijn / Welvaart & Welzijn / / Technologie & Innovatie / Welvaart & Welzijn Thema Strategische Oriëntatie / Strategische Oriëntatie / Strategische Oriëntatie /

8 TNO-rapport ETP / 18 Rapport Regions of Growth and Scarcity of Resources. Two Sides of the Same Coin Rapport The European Labor Market and Technology. Employment, Inequality, and Productivity Rapport The Geopolitics of Shale Gas. The Implications of the US Shale Gas Revolution on Intrastate Stability within Traditional Oil- and Natural Gas-Exporting Countries in the EU Neighborhood Rapport It s Business, Stupid! Creating Shared Value Rapport Sustainable (re)construction the potential of the renovation market Issue Brief Innovation for Prevention and Health Issue Brief Innovation for Personalization in Health Care Paper Nederland : een innovatievisie Paper Return to business. R&D expenditures in the Netherlands Paper Zorgkosten onhoudbaar? Over kosten, baten en kwaliteit van gezondheid en zorg Hoofdstuk in boek Samen toekomst maken met Techniek, SIC 2 oktober 2013: Nederland 2028 en onze keuzen in De stem van de maatschappij voor de industrie S&C-rapporten en overige publicaties 2014 Rapport The European Labor Market and Technology. Employment, Inequality, and Productivity Rapport De staat van Nederland Innovatieland. R&D: impuls voor economische groei Rapport The Geopolitics of Shale Gas. The Implications of the US Shale Gas Revolution on Intrastate Stability within Traditional Oil- and Natural Gas-Exporting Countries in the EU Neighborhood Rapport The global resource nexus. Impact on Dutch supply security of agri-food imports Rapport Innovating for prevention and health Rapport Naar een toekomstbestendig energiesysteem Rapport The Netherlands and Virtual Water Trading Rapport Beyond The Welfare State Rapport Technologie, gezondheid en participatie Annotated Briefing Big data for Foreign affairs Paper The Fission of Power: Flex in Flux. Agency and Power in an Age of Fragmentation Paper Market-based forward-looking raw material criticality analysis Paper Energy security. Brussels, stop dreaming about the market and confront Russia and China geopolitically / / Thema / / / / / / Welvaart & Welzijn / / / / Welvaart & Welzijn /

9 TNO-rapport ETP / In de media Een deel van succes van kan worden afgemeten aan de publiciteit die het programma genereert, als belangrijk onderdeel van de agenderende en debataanjagende rol van het programma. Ter illustratie hieronder enkele van de belangrijkste reacties op de (blijkbaar) meest spraakmakende publicaties van De veiligheid van ons voedsel Zie artikel met deze titel in The European Labor Market and technology Innoveren in innovatie loont echt s_ Het succes van Vergrijzing Govert Gijsbers heeft in het televisieprogramma Tegenlicht van de VPRO een toelichting gegeven. Energieveiligheid Shale Gas The Bureau of European Policy Advisors (BEPA) mentioned our report in their monthly brief. NATO Energy Security Centre of Excellence

10 TNO-rapport ETP / 18

11 TNO-rapport ETP / 18 5 De in 2014 uitgevoerde Projecten en hun resultaten De -projecten zijn ingedeeld naar de vier thema s Strategische Oriëntatie en, Duurzaamheid, en. Deze indeling wordt vooral vanuit managementoogpunt gehanteerd. Veel projecten hebben inhoudelijk raakvlakken met meerdere thema s. Dit weerspiegelt het verbindende karakter van het programma. 5.1 Duurzame groei Energie voor duurzame groei Doel van dit project was gedegen inzicht te krijgen in wezenlijke veranderingen die zich de komende decennia voltrekken in het energiesysteem in Nederland en Europa. Nu gespecialiseerd in grootschalige energieopwekking op basis van fossiele bronnen, verandert het in enkele decennia in een systeem dat fossiele en hernieuwbare bronnen integreert, centrale en decentrale opwekking combineert en voldoende flexibel is om sterke fluctuaties in vraag en aanbod van energie op te vangen. Versterking van flexibiliteit was een kernthema in dit project. Technisch gezien kan flexibiliteit op verschillende manieren worden versterkt. Bijvoorbeeld door energie op te slaan als er meer wordt opgewekt dan op een bepaald moment nodig is. Of door uitbreiding van de transportnetwerken waarmee landen hun (tijdelijke) overproductie van elektriciteit kunnen exporteren. De analyses die tot dusver zijn uitgevoerd laten echter zien dat het voor marktpartijen op dit moment niet rendabel is om in flexibiliteit te investeren. Zolang het aanbieden van flexibel vermogen geen economisch voordeel heeft voor energieproducenten en - gebruikers, komen investeringen in flexibiliteit volledig voor rekening van de netbeheerders en de belastingbetaler. Zo leidt de transitie naar een duurzaam energiesysteem tot een dilemma tussen betrouwbaarheid en betaalbaarheid. De vervolgfase richtte zich op diepteanalyse van een aantal cases om beter zicht te krijgen op de mogelijkheden en belemmeringen om flexibiliteit te kunnen leveren. De case studies richten zich op de situatie van een kleinverbruiker, een grootverbruiker, een netbeheerder en een aanbieder van energiediensten flexibiliteit. Op basis van deze casestudies ontstond een beter zicht op de voorwaarden die nodig zijn in termen van technologie, instituties, wetgeving en marktwerking. Het resultaat is aan stakeholders voorgelegd om in samenspraak met hen dilemma s, bedreigingen en kansen aan te scherpen tot speerpunten voor beleid en onderzoek. In is veel aandacht geschonken aan de noodzaak van een overgang naar een duurzame economie en maatschappij. Deze studie gaat in op een concreet aspect van de transitievraagstukken die hierbij spelen. De studie en het rapport wordt in 2015 afgerond buiten. Kansen in resource efficiency agenderen In het kader van dit project zijn twee belangrijke casussen om beter zicht te krijgen op een efficiënter gebruik en grotere voorzieningszekerheid van grondstoffen een centraal thema gedurende de looptijd van - als Quick Scan uitgewerkt. The Netherlands and Virtual Water Trading. Despite this apparent abundance of water on our planet, concerns about water scarcity are growing in many countries and competition for water resources seems to be increasing. Modern societies require tremendous amount of water to sustain them. Driven by population growth and raising affluence in many parts of the developing world, demand for fresh water continues to grow. This suggests that the water scarcity will become an even more serious issue in the future.

12 TNO-rapport ETP / 18 National policymakers are typically concerned only about direct use of water resources within the borders of their country. However, many countries, in particular the rich ones, with the Netherlands being one of the prime examples, are dependent on the imports of virtual water from other countries. By virtual water we mean water required to produce imported goods and services. Virtual water is closely connected to the concept of national water footprint, which shows the total amount of fresh water required to produce goods and services consumed by the residents of the nation. This Quick Scan explores the issue of water scarcity and how the national water footprint framework might help to raise awareness of this issue. It also describes the benefits as well as limitations of this framework for policymaking. Studies show that roughly 90% of the Dutch water footprint is external, i.e. due to the goods supplied by other countries. This raises several important issues. To what extent does the consumption of virtual water in the Netherlands have an impact on the water scarcity in other countries? Why does the Netherlands have large deficit in virtual water trade while, at the same time, having a large surplus in the trade of agro-food products? Does such a high level of water dependency make Dutch producers and consumers vulnerable? Should high virtual dependency affect Dutch trade, international aid and environmental policies? The report aims to explore these and related issues. We focus, in particular, on the agro-food sector because it is by far the largest user of freshwater resources, accounting globally for approximately 70% of total water withdrawals. Market-based forward-looking raw material criticality analysis. The issue of critical raw materials gained an increased importance in the last decade. On the one hand, manufacturing of modern products requires an increasing number of elements, more than ever before. The steady supply of minerals is becoming a critical issue for the competitiveness of western economies. On the other hand, concerns about the raw material supply interruptions have significantly increased, fueled in part by a raise in resource nationalism in mineral exporting countries (recent restrictions on the exports of rare earth elements from China and ores from Indonesia are just some examples of such policies). From a longer-term perspective, main worries are typically related to the depletion of easily accessible mineral resources and its consequences for the future availability of minerals. In this Quick Scan some of the major weaknesses of the existing approaches are considered and is discussed how these methodologies can be improved and made more timely and practical for policy makers. We are particularly interested in making analysis more forwardlooking and anticipatory. This could potentially provide early warning indicators of increasing risk of interruptions in the raw material supply chain. In other words, it can allow to move from a generic assessment of criticality to a more specific and anticipatory assessment of risk. 5.2 Gezondheid in de context van de participatiesamenleving Dit project was een vervolg op eerdere S&C-activiteiten over vergrijzing en van het project Innoveren voor gezondheid uit De nadruk in dit laatste jaar van S&C ligt op overdracht van activiteiten naar TNO. Het projectonderdeel Beyond the Welfare State brengt voor een aantal landen de belangrijkste karakteristieken van de verzorgingsstaat in kaart, hoe deze landen presteren op een aantal dimensies, met welke uitdagingen en bedreigingen de verzorgingsstaat geconfronteerd wordt, en hoe ze verder wordt ontwikkeld c.q. hervormd. Daarbij werd vooral gekeken welke beleidsinitiatieven er zijn die zich richten op de transitie van de traditionele verzorgingsstaat richting meer eigen initiatief en verantwoordelijkheid ( from safety nets to springboards ).

13 TNO-rapport ETP / 18 Naast deze macrobeschouwing, richtte een tweede deel van het project zich op het onderzoeken en presenteren van een aantal aansprekende best practice case studies uit verschillende landen. De studie richt zich op twee markten waar de transitie richting participatiesamenleving een belangrijke rol speelt: de zorgmarkt (inclusief de informele zorg) en de arbeidsmarkt. We analyseren initiatieven die zich richten op een meer integrale benadering en sluiten daarbij aan bij de ervaring van TNO en anderen met lokale proeftuinen die zich o.a. richten op zorg en werk in situaties waar multiproblematiek een grote rol speelt. We inventariseren implementatieproblemen in de transities. Vervolgens kijken we vanuit de gedachte dat innovatie en informatie een belangrijke rol spelen in de participatiesamenleving naar de rol die open data en datagedreven innovatie kan spelen bij de transitie. We richten ons daarbij ook op de vraag hoe de capaciteiten van mensen versterkt kunnen worden en sluiten daarvoor aan bij een TNO kiemproject over de Capability Approach dat parallel loopt. Om de verankering binnen TNO goed te borgen wordt intensief met andere lopende projecten samengewerkt. Ten eerste met het Flagship Vernieuwing in de Zorg. Ten tweede vormt het huidige project de basis voor het genoemde TNO kiemproject: Gezondheid en participatie in de Capability Approach. De eindrapportage van dit deel is gereed, maar wacht op behandeling van een verzoek om het rapport wat anders te positioneren zodat het ook kan dienen als achtergronddocument voor de nieuwe roadmap Work and Health. Deze studie verbindt tweede belangrijke thema s die in dit thema prominent aan de orde zijn geweest: gezondheid en participatie. De combinatie is in het politieke en publieke debat uiterst actueel, mede gegeven de decentralisatie van veel zorgtaken. Arbeidsmarkt en Innovatiekracht follow-on Dit project liep in 2013 en heeft begin 2014 geleid tot het rapport The European Labor Market and Technology: Employment, Inequality and Productivity. Het resultaat is naar buiten gebracht in de vorm van een persbericht. Dit onderwerp blijft in ieder geval bij de TNO-afdeling Strategy & Policy sterk in de belangstelling staan. Het is niet alleen onderdeel van een recente studie voor het Europees Parlement over Key Enabling Technologies (KETs) in Horizon 2020, het speelt ook een hoofdrol in het S&P werk met betrekking tot smart industry: kennis en skills vormen een van de vijf tafels in het smart industry initiatief met FME. Het rapport is besproken met minister Asscher van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. De minister heeft het vraagstuk vervolgens tijdens het SZW congres over de robotisering van arbeid op 29 september 2014 indringend aan de orde gesteld (met letterlijke citaten uit het S&C-rapport), met veel media-aandacht tot gevolg. 5.3 SKIA Defensie en BZ Doel van dit project was de positionering van TNO Integrale richting het ministerie van Buitenlandse Zaken te versterken. Dit is om twee redenen van belang. BZ is medebepalend voor het beleid van het ministerie van Defensie, verreweg de grootste (strategische) klant van TNO. Verder is BZ interessant als zelfstandige markt, vaak juist op interessante dossiers waar TNO ook met andere stakeholders actief op is. De relatie van TNO met BZ is tot op heden vrij beperkt en nog vrij ad-hoc, maar groeiend. Bedoeling is deze relatie meer te bestendigen. Dit project draagt bij (a) door intern TNO de kennis over BZ te vergroten en de mogelijke benadering van het ministerie te bediscussiëren; en (b) samen met BZ de mogelijkheden te verkennen voor een meer structurele relatie. In het kader van het eerste heeft een eerste bijeenkomst plaatsgevonden, waarin onder meer de resultaten van een benchmark zijn gepresenteerd van de verschillende functionele rollen die ministeries van Buitenlandse Zaken in een aantal landen claimen; en de wijze waarop deze ministeries naar

14 TNO-rapport ETP / 18 kennis & innovatie kijken. Deze interne oriëntatie wordt vervolgd, waarbij wordt toegewerkt naar punt (b), interactie met het ministerie zelf. Dit project dient ook om de contacten die TNO en HCSS hebben met BZ, ook op het hoogste niveau (minister, SG en DGs) af te stemmen en van een kader te voorzien. Er is, vooralsnog in informele en vrij abstracte zin, sprake van een gezamenlijke propositie van TNO en HCSS aan BZ, met als kernboodschap: 1. TNO en HCSS bezitten specifieke, deels unieke, kennis en expertise die essentieel is voor een modern buitenland- en veiligheidsbeleid; 2. deze kennis en expertise wordt op dit moment onvoldoende ingebracht vanuit de eigen BZ-organisatie of de bestaande strategische kennispartners en kennisplatformen van BZ; en 3. om deze omissie aan te pakken moet de huidige ad-hoc en vrijblijvende relatie van BZ met TNO en HCSS zich ontwikkelen tot een structurele, programmatisch vormgegeven opdrachtenrelatie. In deze studie is het verbindende karakter van wederom benadrukt. Ook deze samenwerkende activiteit stopt niet met het afsluiten van. Integraliteit van HCSS is penvoerder in het opstellen van de Nationale Innovatieagenda (NIAV), in opdracht van The Hague Security Delta (HSD) en, achterliggend, van het ministerie van VenJ. Dit project was bedoeld om de inbreng van TNO in de NIAV te kanaliseren, teneinde tot een voor TNO herkenbare en werkbare NIAV te komen. Inmiddels is de NIAV gepubliceerd, zie Strategische oriëntatie en foresight Toepassing resource nexus-benadering Op basis van deze conceptrapport uit 2013, zijn dit jaar diverse gesprekken gevoerd met stakeholders van o.a. EZ. Ook is er deelgenomen aan een interactieve bijeenkomst georganiseerd door BZ n.a.v. het PBL rapport Verduurzaming van internationale handelsketens. Ook zijn er gesprekken gevoerd met organisaties die eveneens de NEXUS benadering agenderen, zoals de Nederlandse Permanente Vertegenwoordiging (PV) van de OESO. Gebruik makend van de inzichten voortgekomen uit deze bijeenkomsten en gesprekken, is het rapport afgerond, waarbij uitwerking van de relevantie van de nexus-invalshoek voor beleidsontwikkeling centraal staat. Bij de aanbevelingen is rekening gehouden met het feit dat al veel in gang is gezet ten behoeve van duurzame leveringszekerheid en het functioneren van de triple helix (o.a. in ronde tafels) vanuit de dialoogpartners overheid, industrie, NGOs en kennisinstellingen. Daarom gaan de aanbevelingen in op het verder in kaart brengen van de risico s die de groeiende vraag naar de landbouwgewassen soja, cacao en palmolie met zich meebrengen. Er is een voorstel gedaan voor effectmeting voor de maatregelen die zowel technologisch van aard kunnen zijn als normstellend en regulerend kunnen zijn, en waar dan wel overheidsorganen dan wel marktpartijen in de lead zijn. Consequences of societal and global fragmentation Het essay dat hier is geproduceerd beschrijft het fenomeen van fragmentatie zowel in conceptuele zin, alsmede hoe het zich in de praktijk manifesteert op terreinen zoals politiek, economische ontwikkeling, energie en defensie &veiligheid. Een afsluitend deel beschrijft fragmentatie op het gebied van ICT, cyberinfrastructuren en governance, en de gevolgen die

15 TNO-rapport ETP / 18 deze ontwikkelingen hebben voor de toekomst van het internet. Het eerste deel was eind mei in concept gereed. De delen over defensie & veiligheid, alsmede over ICT, moeten nog worden afgerond Quick Scans t.b.v. agendering Er zijn hier diverse quick scans afgerond: Energy independence. Dit paper is een echte TNO-HCSS coproductie. Het richt zich op gevolgen van de geopolitieke ontwikkelingen (m.n. Oekraïne) op de diversificatie van de EUenergieportfolio en een mindere afhankelijkheid op externe leveranciers. In de huidige Europese papers ontbreekt een dergelijk geopolitieke invalshoek grotendeels. Delen van de analyse van dit paper zijn in september 2014 gepresenteerd bij het ministerie van Buitenlandse Zaken. De Mens Centraal. Dit project analyseert de samenwerkingsrelatie tussen TNO en het ministerie van Defensie op het gebied van human factor-integratie. Het doel van dit onderzoek was om een door TNO en Defensie geaccepteerde werkwijze te definiëren met betrekking tot de door TNO geleverde wetenschappelijke ondersteuning aan het personeelsbeleid van Defensie. Het rapport beoogt bij te dragen aan een betere matching tussen de vraag van Defensie en het aanbod van TNO, zodat het statement van Defensie dat de mens centraal staat in de praktijk waargemaakt kan worden. Dit project kent cofinanciering vanuit het TNOthema Defensie & en wordt in die context begin 2015 afgerond. Big data. Dit project kijkt naar de ontwikkelingen van big data-methoden en de specifieke waarde en inzet hiervan op de verschillende onderwerpen waar TNO onderzoek op verricht. De generieke propositie van TNO op dit gebied is aangescherpt zodat het overtuigender aansluit bij de belevingswereld van enkele geselecteerde ministeries. Ook dit is een stap in een proces dat vervolg krijgt in Managementoordeel 6.1 Voor 2014 kende in 2014 op programmaniveau een moeilijk jaar. Door de forse teruggang in budget kreeg het thema in 2014 geen invulling en werden de bijeenkomsten van de thematrekkers geschrapt. Mede door de wisselingen binnen de RvB TNO viel de verankering van het programma op TNO corporate niveau praktisch gesproken weg. Hoewel diverse projecten binnen het programma individueel tot aansprekende resultaten hebben geleid, was het elan, de scherpte en de zichtbaarheid - en daarmee de impact - van het programma als geheel in 2014 minder dan in de voorafgaande drie jaar. Deze constatering onderbouwt de bredere ervaring dat voor strategische activiteiten zoals agenderen, inhoudelijk en in netwerken positioneren, verbinden van de onderzoeksportfolio aan belangrijke omgevingsontwikkelingen - (1) verankering in de top nodig is; (2) kruisbestuiving tussen en over de thema s niet alleen inhoudelijke synergie, maar ook enthousiasme en draagvlak creëert. Een van de belangrijkste thema s in het recente WRRrapport Naar een lerende economie is dat innovatie vooral een kwestie van het realiseren van cross-overs tussen domeinen is. Dit was ook de opzet en de kracht van, maar is in 2014 minder uit de verf gekomen. 6.2 Voor Sinds de start van in 2011 is door de activiteiten en resultaten van het programma de constructieve aanwezigheid van TNO in de belangrijke debatten en relevante

16 TNO-rapport ETP / 18 netwerken duidelijk versterkt. heeft de voor TNO belangrijker wordende, maar ook wat onwennige, actief agenderende, opiniërende en positionerende rol uitgewerkt. Dit rolmodel heeft inmiddels breder binnen TNO navolging gekregen. Er bestaat bij het TNOmanagement brede waardering voor wat inhoudelijk en procesmatig tot stand heeft gebracht. Tegelijk werd geconstateerd dat er geen brede behoefte (meer) bestond om Strategy & Change in zijn huidige opzet voort te zetten. Naast een financiële grond de teruggang van het ETP-budget over een langere periode - werden twee redenen aangedragen. De eerste is dat de programmatische opzet, weliswaar verbonden met de TNO-thema s maar tegelijk behoorlijk zelfstandig, niet in alle thema s tot voldoende verankering en eigenaarschap binnen TNO heeft geleid. De tweede reden is dat de belegging van de verantwoordelijkheid voor de uitvoering van het programma bij HCSS niet meer opportuun werd geacht, omdat TNO een deel van de typische -achtige activiteiten zelf kan en/of wil uitvoeren. Voor beide constateringen geldt een gemengd beeld per TNO- en -thema. Op die gebieden waar de combinatie TNO-HCSS duidelijk toegevoegde waarde heeft, zijn specifieke afspraken voor een voort te zetten nauwe samenwerking gemaakt (zie H3). 6.3 Geleerde lessen benutten heeft veel teweeggebracht. Het programma heeft belangrijke vraagstukken voor de toekomst gesignaleerd, onderwerpen op de publieke en politieke agenda gezet en partijen bij elkaar gebracht die elkaar niet zo snel vanzelf zouden treffen. Ook binnen TNO heeft wezenlijke veranderingen in werking gezet. Het is van belang een aantal geleerde lessen vast te houden voor de toekomst. Een eerste les betreft de keuze van de onderwerpen die in het programma centraal hebben gestaan. Deze keuze moet gebaseerd worden op verkenningen die tot doel hebben beter zicht te bieden op opkomende en maatschappelijk relevante vraagstukken. In het bijzonder moet een programma als mikken op vraagstukken die van grote invloed kunnen zijn op onze samenleving (en de organisatie TNO) en waar omheen bovendien nog veel onzekerheid bestaat. Het zijn juist deze opkomende vraagstukken die niet vanzelf op de politieke agenda komen en die vanwege hun interdisciplinaire karakter ook bij de programmering van onderzoek makkelijk tussen wal en schip kunnen vallen. De eerste les betreft de keuze van de onderwerpen die in het programma centraal hebben gestaan. Deze keuze moet gebaseerd worden op verkenningen die tot doel hebben beter zicht te bieden op opkomende en maatschappelijk relevante vraagstukken. In het bijzonder moet een programma als mikken op vraagstukken die van grote invloed kunnen zijn op onze samenleving en waar omheen bovendien nog veel onzekerheid bestaat. Het zijn juist deze opkomende vraagstukken die niet vanzelf op de politieke agenda komen en die vanwege hun interdisciplinaire karakter ook bij de programmering van onderzoek makkelijk tussen wal en schip kunnen vallen. De tweede les is dat een programma als een goede verankering in een kennisorganisatie als TNO vereist. Het programma dient immers een externe oriëntatie toe te voegen aan de strategische programmering en dat vereist een intensieve dialoog met de experts en leidinggevenden van de organisatie. Ook overstijgen of doorkruisen maatschappelijke, interdisciplinaire vraagstukken vaak de bestaande organisatiestructuur, zodat extra inspanningen nodig zijn om een samenhangende aanpak van deze vraagstukken te borgen. Tot slot vereist agenderen een goede timing, de juiste toon en gevoel voor dosering. Gebeurtenissen maken dat bepaalde onderwerpen opeens actueel worden en dan snel moeten worden opgepakt in wellicht een net andere vorm en combinatie dan vooraf gedacht. Bestaande structuren en processen moeten daarbij soms met gezag - van bovenaf - worden overruled.

17 TNO-rapport ETP / 18 De derde les heeft betrekking op de gewenste balans tussen dynamiek en diepgang die nodig om impact te bereiken. Voor een organisatie als TNO met een focus op technologie, vaak langlopende programma s en veel specialistische eenheden, is snel schakelen en sensitief optreden in een politieke omgeving vaak lastig. Dir is voor een goede agenderende functie echter wél noodzakelijk. Omgekeerd is voor HCSS, dat deze kenmerken juist als kerncompetenties koestert, de link naar TNO van belang omdat deze organisatie de inhoudelijke diepgang kan leveren die in staat stelt met autoriteit en visie ingewikkelde onderwerpen te agenderen. Het bereiken van de vereiste diepgang kost tijd, bij sommige vraagstukken zelfs een inspanning van meerdere jaren. Een programma als Strategy & Change bereikt juist zijn impact in de combinatie van continuïteit en diepgang in de analyse met een actueel zicht op de dynamiek in de omgeving. Omdat de context waarin kennisorganisaties opereren voortdurend verandert, blijven de functies signaleren van opkomende trends, agenderen van wezenlijke vraagstukken, positioneren in het publieke en politieke debat en verbinden met partners en stakeholders ook de komende jaren van belang voor TNO en HCSS. Het recente WRR-rapport Naar een lerende economie bevestigt dit beeld. 1 Dit rapport vraagt aandacht voor het verdienvermogen van Nederland, dat volgens het rapport een optelsom is van het vermogen om toekomstige kansen te benutten en toekomstige bedreigingen het hoofd te bieden en van het vermogen adequaat te kunnen inspelen op wisselende omstandigheden. Dit spoor geeft de meest robuuste kans op economische groei, het past bij een steeds complexere wereld, en het biedt bovendien de beste mogelijkheden voor het voeren van eigenstandig beleid. Het sleutelbegrip bij het organiseren van dit verdienvermogen is responsiviteit: de vaardigheid om snel en adequaat in te spelen op nieuwe omstandigheden. Met de ervaringen van kan geconstateerd worden dat voor deze responsiviteit de nauwe samenwerking tussen TNO en HCSS een prima instrument was, is en blijft. 1 Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Naar een lerende economie. Investeren in het verdienvermogen van Nederland, november 2013.

18 TNO-rapportl ETP Ondertekening Frank Bekkers Erik Drop Programmaleider Directeur Strategy TNO a. I.