e l v e e r B Er gaat meer kapot dan je lief is, als de kerk verdwijnt Bedreiging religieus erfgoed kent vele facetten i n d i t n u m m e r

Transcriptie

1 v e d e l e r B nieuws e 32 j a a r g a n g 1 2 j a n u a r i i n d i t n u m m e r 3 Jubeljaar luidt ook noodklok 4 Kerkenparade: Stefanuskerk in Utrecht 8 Kerkenparade: De Boskerk in Ommerschans 10 Gesloopte kerk laat een krater na in de omgeving 12 De kerk in de Vinex-wijk 13 Geloven in het landschap 14 Kerkenparade: Broerekerk in Bolsward 16 Makelaar tussen rede en gevoel 18 Kerkenparade: St. Ritakerk in Amsterdam 20 Particulieren op de bres voor kerk en klooster 21 Migrantenkerk kan leeg kerkgebouw niet betalen 22 Kerkenparade: begrafeniskapel in Schiedam 24 Ruimtelijke kwaliteiten vaak aangetast bij herbestemming 26 Kerkenparade: Dominicanenkerk in Maastricht 28 Gelovig in de jaren vijftig 30 Kerkenparade: H. Jozefkerk in Amsterdam Bedreiging religieus erfgoed kent vele facetten Er gaat meer kapot dan je lief is, als de kerk verdwijnt Tekst: Jaap Huisman De ontkerkelijking heeft de laatste jaren een spoor van sloop en transformatie getrokken door het religieus vastgoed. En nog is de neergang niet tot staan gebracht, zo is de algemene verwachting. De impact op de maatschappij is groot. Met name sloop maar ook herbestemming van kerken gaat vergezeld van vaak hevige discussies en emoties. Binnen de eigen geloofsgemeenschap, maar ook daarbuiten. De kerk mag dan aan betekenis hebben ingeboet, als religieus baken, maatschappelijk en ook stedenbouwkundig is het nog steeds een ankerpunt van identiteit. Het besef groeit dat sturing op dit vraagstuk nodig is. Maar de situatie is complex; een cijfermatige onderbouwing ontbreekt; het probleem is van iedereen en van niemand; en de optelsom van individuele en ad hoc oplossingen lijkt suboptimaal. Door de fusie van protestants-christelijke gemeenten zullen de komende jaren nog de nodige godshuizen worden afgestoten. Ook de katholieke kerk hanteert een krimpscenario. En dan is er nog een sluipende factor, de toegenomen mobiliteit. Kerkgangers zijn niet meer zo plaatsgebonden als vroeger. Stafmedewerker van het bisdom Haarlem, Martin Frederiks, pleitte dan ook op een symposium in november voor een bezinning van het aanbod. Beter goed gespreid dan van alles op iedere plek een beetje. Geen verschraling dus. Kwaliteit gaat boven kwantiteit. Terwijl de kwantiteit juist zo kenmerkend is voor de Nederlandse situatie in vergelijking met andere Europese landen. Dankzij de geschiedenis van reformatie, afsplitsing en verzuiling kent Nederland een fijnmazig kerkelijk netwerk, dat zijn stempel drukt op de alledaagse leefomgeving. > Lees verder op pagina 2 Dominicanenkerk in Maastricht (zie pagina 26). Foto: Wim van der Ende

2 Zeventig-plussers moeten het regelen. Wim Eggenkamp, Bestuurslid Jaar van het Religieus Erfgoed Friesland kent als provincie de grootste kerkdichtheid van Europa, en misschien wel van de hele wereld, pocht Peter Karstkarel, monumentendeskundige in de provincie. Vijfhonderd kerken staan er, waarvan een fiks aantal in de gevarenzone verkeert. Omdat de kerk de identiteit van het dorp, het dorpssilhouet, bepaalt, doen sommige dorpen er alles aan om hun godshuis te redden. Zou er geen toren zijn, dan zou het landschap een focus missen. Bij het uitblijven van subsidies gaan vrijwilligers zelf alvast aan de slag, zoals in het kleine Lippenhuizen. Daar dreigden alle voorzieningen in korte tijd te verdwijnen, het café, het dorpshuis en ook het kerkgebouw. Men besloot alle functies in de kerk onder te brengen en ging het gebouw restaureren, toen er onverwacht toch geld beschikbaar kwam. Karstkarel: Maar eigenlijk was het niet meer nodig, zo goed zag het gebouw er uit. Exactheid overtuigt Rijksadviseur voor het cultureel erfgoed Fons Asselbergs schat dat de komende jaren 1400 van de naar schatting 7000 kerken en aanverwante gebouwen hun religieuze functie zullen verliezen. Hij vindt het van groot belang dat er helderheid komt over de omvang van de problematiek. Exactheid overtuigt. Het bisdom Haarlem heeft bijvoorbeeld berekend dat de 200 kerken in het bisdom een gezamenlijke bezoekerscapaciteit hebben van plaatsen, terwijl op een reguliere zondag plaatsen volstaan. Wat Peer Houben, architect van Bouwzaken van het Bisdom Haarlem, de uitspraak ontlokt: Vertel mij welke vastgoedbeheerder met dit soort cijfers nog uitkan. Waarmee Houben een teer punt raakt: de zakelijke kant van de thematiek. Het kerkelijk vastgoed en de grond waarop het is gebouwd, vertegenwoordigen een financiële waarde die zich slecht lijkt te verhouden tot de emotionele waarde. kunnen de monumentale lasten vaak niet dragen. Redenen te De maatschappij wil de kerk behouden, bijvoorbeeld vanwege over om de noodklok te luiden. En dat is de aanmleiding om de vele, vaak persoonlijke herinneringen. Of vanwege de fraaie 2008 uit te roepen tot het Jaar van het Religieus Erfgoed. aanblik in de straat. Men voelt zich in zeker opzicht medeeigenaar van de kerk en wil kunnen meebeslissen over de toe- kloosters, kapelletjes en de roerende inventaris. Ook kan het een Het jaar kan werken als een monitor van bedreigde godshuizen, komst van het gebouw. Rijksadviseur Asselbergs spreekt in dialoog op gang brengen over de toekomstige aanpak van de dit verband over de algemene bekwaamheid om een-stichtingtot-behoud-van in het leven te roepen. Niet zelden wordt schappen, overheden en monumentenclubs ad hoc, wat zich problematiek. Tot dusver is het beleid van zowel geloofsgemeen- vervolgens een monumentenstatus aangevraagd om sloop tegen vertaalt in reeksen van procedures bij de Raad van State. te gaan. Hierdoor blijft herbestemming als enige optie over Het jaar moet structuur brengen en liefst ook duidelijke en wordt tegemoet gekomen aan de publieke emotie. Maar de afspraken opleveren. De geheide monumenten, zoals de weinige kerkelijke kas komt er dan bekaaid af. Een herbestemming kathedralen in Nederland, lopen geen gevaar, net zo min als levert minder op dan sloop, gevolgd door een commerciële de duidelijk architectonische topstukken van bouwmeesters herontwikkeling van de locatie, zo luidt de opvatting van menig als Cuypers, Sijmons, Granpré Molière, Aldo van Eyck of Dom kerkeigenaar. Terwijl deze opbrengsten soms hard nodig zijn van der Laan. Hoewel voor die les wel eerst leergeld is betaald, om andere kerkgebouwen te restaureren en te onderhouden. zoals met de sloop in 1970 van de Amsterdamse Willibrorduskerk Buiten de Veste. Vandaag de dag gaat het vooral om de Rek is eruit godshuizen die in wijken liggen waar de samenstelling van de Want ook als de kerkelijke functie behouden blijft, rijzen er bevolking is veranderd en die lastig te exploiteren zijn. Maar ook problemen. Het reguliere gebouwonderhoud van kerken, voor deze kerken groeit het besef van waarde. Zo bestaat de monumentaal of niet, bedraagt al snel 40% van de kerkelijke voorlopige selectielijst van naoorlogse rijksmonumenten voor begroting. Deze kosten moeten vanwege de scheiding van kerk een zesde deel uit religieuze gebouwen. en staat en vanwege de afschaffing van restauratiesubsidies vrijwel volledig door de kerkelijke gemeenschap worden Als kiezen moet opgebracht. Maar de rek is eruit. Er zijn steeds minder gelovigen Als niet alles behouden kan worden, hoe maak je dan de selectie? die de kerkgebouwen moeten onderhouden of daarvoor het geld Dat is voor rijksadviseur Asselbergs een boeiende vraag, waar moeten opbrengen en ze worden ook steeds ouder. Zeventigplussers moeten het regelen, stelt Wim Eggenkamp, bestuurslid discours graag aangaan. Hij oppert een diversificatie van de het laatste woord nog niet over is gezegd. Ook Houben wil dit van het Jaar van het Religieus Erfgoed. De in opkomst zijnde monumentenstatus met daaraan gekoppeld een beleid voor evangelische kerkgemeenschappen en de migrantenkerken behoud, herbestemming of sloop. Kerkgebouwen waar denk ook aan de Poolse katholieken kunnen wel de religieuze architectuur, ornamenten, ramen en beeldhouwkunst een functie van een aantal kerkgebouwen overnemen, maar ook zij > Lees verder op pagina 6 2 n u m m e r

3 Jubeljaar luidt ook noodklok Na het jaar van de boerderij, het kasteel en de molen is het in 2008 de beurt aan een speciaal jaar voor het religieus erfgoed. Het moet een jaar worden waarin duidelijk wordt hoe rijk Nederland wel niet is met zijn kerken, kloosters, religieuze kunst en de vele gebruiksvoorwerpen; van orgel tot miskelk. Tentoonstellingen, excursies en andere publieksgerichte activiteiten brengen gedurende het jaar het religieus erfgoed (weer) onder de mensen. Maar tegelijkertijd wordt ook de noodklok geluid om aandacht te vestigen op de onbestendige toekomst van het erfgoed. De initiatiefnemers van het jaar de Stichting Kerkelijk Kunstbezit Nederland en de Samenwerkende Steunpunten Monumentenzorg en Archeologie willen de problemen voor eens en voor altijd helder in beeld brengen. Op dit moment is namelijk onbekend hoeveel religieuze gebouwen er precies zijn en welke bedreigd worden of zelfs al zijn gesloopt. Informatie hierover is versnipperd of ondergebracht bij ondernemende particulieren en stichtingen. Naast een meer getalsmatige inventarisatie, komt er ook een publiekstoegankelijke database, waarop bezoekers zelf teksten en foto s kunnen toevoegen. Aan het eind van het jaar moeten de inventarisatie en analyse van de problemen uitmonden in oplossingsgerichte aanbevelingen aan minister Plasterk van Cultuur. Deze aanbevelingen kunnen breed gaan en naast het monumentenbeleid en zijn regelingen bijvoorbeeld ook het ruimtelijk beleid betreffen. Het Jaar van het Religieus Erfgoed richt zich daarnaast op de verbinding tussen verschillende religies, op het waarderen en mobiliseren van de schare vrijwilligers, op de toegankelijkheid van het religieus erfgoed en op deskundigheidsbevordering. Zo worden in verschillende provincies symposia gewijd aan de herbestemming van gebouwen en cursussen gegeven over het beheer van religieuze objecten. Een openingsmanifestatie in de Utrechtse Domkerk op 17 januari luidt het jaar in, met daarbij aanwezig kardinaal Simonis, minister Plasterk van Cultuur en Pieter van Vollenhoven als voorzitter van het comité van aanbeveling. Een overzicht van alle activiteiten die in het Jaar van het Religieus erfgoed plaatsvinden, is te vinden op de website Organisaties kunnen hun eigen activiteiten aan deze digitale agenda toevoegen. Meer informatie: Mirjam Blott, m.blott@2008re.nl, De Amsterdamse St. Willibrorduskerk Buiten de Veste, die in 1970 is gesloopt. n u m m e r

4 K E R K E N P A R A D E Foto s: Wim van der Ende 4 n u m m e r

5 Stefanuskerk Utrecht Gebouw: Stefanuskerk, Utrecht (Overvecht) Bouwjaar: 1967 Functie: protestantse kerk In gebruik tot: eind 2005 Herbestemming: cultuurhuis wijkbewoners Architect: BAR Architecten, K. van der Molen In gebruik sinds: zomer 2006; realisatie herbestemming: eind 2008 Midden in de Utrechtse wijk Overvecht, regelmatig in het nieuws wegens sociale onrust, ligt een modernistisch kerkgebouw van rode baksteen: de Stefanuskerk. Qua architectuur beïnvloed door de Bossche School heeft het gebouw een doos-achtige opzet met een open binnenplaats en gesloten gevel. De kerk is ontworpen om dienst te doen voor twee gemeentes. Achter de entree bevinden zich aan weerskanten vertrekken voor gescheiden gebruik, tegenover de ingang ligt de kerkruimte met een licht oplopende vloer. Na sluiting van de kerkdeuren was een herbestemming voor dit markante gebouw snel gevonden. Met een capaciteit van 450 stoelen in de bijna vierkante kerkzaal en een groot aantal bijruimtes bleek de kerk zeer geschikt voor het ontwikkelen van culturele activiteiten. Daarmee werd tegemoet gekomen aan de door wijkbewoners al jarenlang gekoesterde wens van een eigen cultuurcentrum voor de buurt. Voorafgaand aan de verbouwing wordt de kerk gebruikt door een kleurrijk gezelschap, amateurtoneel, dj s en allochtone musici. In het nieuwe plan wordt de kerkvloer geëgaliseerd om te voldoen aan de moderne theateropvattingen dat de hele vloer als podium moet kunnen worden gebruikt. Het is de enige aanpassing aan de kerkzaal. Het uitgangspunt van architect Van der Molen is om zo weinig mogelijk aan de kerkruimte te veranderen, omdat daardoor de zuiverheid van het oorspronkelijke ontwerp zou worden aangetast. Om andere functies in het gebouw te realiseren, is een heel bijzondere oplossing gevonden. Tot nu toe was de Stefanus een kerk zonder toren. In het nieuwe ontwerp wordt op de binnenplaats een twintig meter hoge toren gebouwd van vijf lagen met een vloeroppervlak van elk twaalf bij acht meter. Het gedeelte dat boven het gebouw uitsteekt, krijgt dezelfde kleurstelling als het bestaande gebouw. De toren zal plaats bieden aan een foyer, kantoor, theater, studio en dakterras. Zo krijgt de kerk mogelijkheden voor een breed scala aan activiteiten voor verschillende doelgroepen. Ooit gold de kerk als centrale ontmoetingsplek en gaf ze sociale samenhang aan de buurt. Mogelijk kan de Stefanuskerk deze functie opnieuw vervullen in een snel veranderende maatschappij. (AB) n u m m e r

6 Omvang problematiek nu in kaart brengen: exactheid overtuigt. Fons Asselbergs, rijksadviseur voor het cultureel erfgoed gesamtkunstwerk vormen ten behoeve van de religieuze functie, zou je integraal moeten behouden. Liefst met behoud van de religieuze functie en zonodig met publieke financiering van het onderhoud. Een tweede categorie heeft een veel beperktere religieuze signatuur, maar is architectonisch wel monumentwaardig. Hier is een alternatief gebruik eerder bespreekbaar. Als laatste categorie ziet hij kerken waar niet het gebouw zelf van belang is, maar wel het statement dat ze op die specifieke plek maken. Hier is sloop niet zozeer het probleem, als wel de zorg om de kwaliteit van wat er wordt teruggebouwd. Je zou aan een stedenbouwkundige monumentenstatus kunnen denken om uit te dagen tot nieuwe, grensverleggende architectuur op die plek. Asselbergs vindt het zeker de moeite waard om in deze richting verder te denken. Als monumentenman betrekt hij ook in de afweging of een religieus object ontstaan is vanuit een bouwtraditie of ontwerptraditie. Veel kerken zijn gebaseerd op een uniforme typologie, te vergelijken met wapenmagazijnen of vroegere ziekenhuizen. In feite een soort sjabloon-bouw, waar alleen een goed vakman aan te pas kwam. Als er gekozen moet worden, kiest Asselbergs voor de andere categorie. Daar waar de opdrachtgever zich in de opdracht niet beperkte tot het aantal kerkbanken, maar ook een ambitie had in culturele zin. Waar de ontwerper zich een visie vormde op de mystieke ruimte. Ook is voor Asselbergs van belang of een gebouw typerend is voor een tijdsperiode in de kerkgeschiedenis. Zoals neogotische kerken de emancipatie representeren van de katholieke kerk na Net zo goed als de waterstaatskerken een exponent zijn van rijksbemoeienis met de kerkenbouw in de eerste helft van de 19e eeuw. En kerken in naoorlogse wijken komen voort uit de parochiegedachte. Eggenkamp noemt nog een ander voorbeeld. Neem de kloosters in de grensstreek van Limburg van Duitse 6 n u m m e r ordes die tijdens de Kulturkampf uitgeweken zijn naar het buurland. Die staan niet direct bekend om hun belangwekkende architectuur. Een derde factor is de context, de samenhang met de ruimtelijke omgeving van de kerk. Dat kan bijvoorbeeld gaan om de ensemblewaarde van kerk, pastorie en begraafplaats. Maar ook om een meer stedenbouwkundige samenhang, zoals het kerkenkruis in Utrecht. Gewijd huis Een tweede prangende vraag betreft het karakter van de herbestemming van religieuze gebouwen. Wat is passend, en voor wie? Met name de protestantse godshuizen lenen zich goed voor herbestemming omdat de gemeenschappelijke ruimtes afgezonderd liggen van de zaal, eronder of ernaast. Katholieke kerken daarentegen zijn vaak traditioneel hoog, waardoor snel oplossingen met vides en tussenlagen nodig zijn. Katholieken benaderen hun kerk bovendien anders dan de hervormden. Voor de eersten is het een gewijd huis en dus vaak al vanaf het oorspronkelijk ontwerp een gesamtkunst van religieuze stijlmiddelen dat niet zomaar gewijzigd kan worden in een appartementencomplex. Hoewel het ene bisdom daarin meer grijstinten kent dan het andere, en ook niet elk kerkgebouw in religieuze uitstraling vergelijkbaar is. Voor hervormden verandert de kerk in een gewoon gebouw zodra de dominee is vertrokken en de religieuze inventaris is opgeslagen. Dat tekent vaak het lot van het godshuis: een katholieke kerk wordt sneller gesloopt, een hervormde gaat eerder op in een zorgcentrum, buurthuis, dokterspraktijk, kantoor of woningen. Inmiddels stapelen de voorbeelden van al dan niet passend hergebruik zich op. Maar een breed gedragen consensus over wat wel en niet passend is, is er nog niet. Het begrip passend heeft bovendien twee componenten, een fysieke en maatschappelijke. De herbestemming van kerken is moeilijk. Zodra je ze gaat herinrichten, tast je de hoge ruimtes en het karakter aan. Bovendien loop je tegen bouwfysische problemen aan, vertelt Wim Eggenkamp vanuit zijn ervaring als directeur van Stadsherstel Amsterdam. In die zin zijn religieuze gebouwen ook specifieke en gespecialiseerde monumenten, die je lastig uit handen kunt geven aan een algemene verhuurder. Bij de Vondelkerk in Amsterdam moesten we op zeker moment een beheerder aanstellen, toen bleek dat de kerk schade ondervond van de feesten en partijen die er werden georganiseerd. Daar is zo n gebouw te gevoelig voor. Hoewel er vaak meer mogelijk is dan op het eerste gezicht lijkt, stellen de fysieke condities dus kennelijk grenzen aan de toekomstige inrichting en het gebruik. Ook bij de vraag wat maatschappelijk gezien passend is, is er weliswaar geen brede consensus, maar tekent zich inmiddels wel een duidelijke ondergrens af. Asselbergs: Als er geen passend gebruik denkbaar is, omdat een exploitant denkt aan een Yab Yum of een tapijthal, kun je een kerk beter slopen. < Monumentenstatus diversificeren en koppelen aan beleid voor behoud, herbestemming en sloop. Peer Houben, Bouwzaken Bisdom Haarlem

7 Religieus/spiritueel Kapel, Schiedam pagina 22 Bezinningscentrum Emmaus, Helvoirt Stefanuskerk, Utrecht pagina 6 Gemeenschap Broerekerk, Bolsward pagina 12 Grote Kerk, Breda Martinikerk, Groningen De Boskerk, Ommerschans pagina 20 Individu Dominicanenkerk, Maastricht pagina 26 Paradiso, Amsterdam H. Jozefkerk, Amsterdam pagina 30 Profaan St. Ritakerk, Amsterdam pagina 16 Foto: Wim van der Ende Een groot aantal kerken dreigt zijn religieuze functie te verliezen. Een groot aantal kerken ging hen voor en kreeg een nieuwe bestemming. Wat is hun verhaal? In de rubriek Kerkenparade in deze nieuwsbrief worden zeven herbestemde kerken in beeld gebracht zonder daar overigens een oordeel over uit te spreken en geplaatst in het herbestemmingskruis tussen gemeenschap-individu en religieus/spiritueel-profaan. n u m m e r

8 K E R K E N P A R A D E Foto s: Wim van der Ende 8 n u m m e r

9 De Boskerk Ommerschans Gebouw: De Boskerk, Ommerschans Bouwjaar: 1845 Functie: Kolonistenkerk RK en Hervormd In gebruik tot: ± 1992 Herbestemming: woonbestemming Architect: Arco Architecten In gebruik sinds: februari 2008 De Boskerk ligt buiten de bebouwde kom in het gebied van Ommerschans, een vestingwerk tegen de Spaanse overheersing uit de zestiende eeuw op de grens van Friesland, Groningen en Drenthe. In 1818 kreeg Ommerschans een nieuwe bestemming: een onderkomen voor paupers, bedelaars en landlopers met als doel heropvoeding in landbouwkolonies. Religieuze stichting kon niet uitblijven. De kerk kreeg een dubbelfunctie en kon met zowel een altaar als een preekstoel beurtelings katholieke en hervormde kolonisten bedienen. De kolonies waren echter niet rendabel. Ze werden in 1859 overgenomen door de regering, die er tot 1890 officieel de Rijks Bedelaarsgestichten beheerde. De Boskerk is niet alleen beeldbepalend in het landschap, maar ook een van de weinige gebouwen uit de kolonistenperiode die nog overeind staat. Niettemin werd zo n vijftien jaar geleden sloop overwogen, nadat de kerk in onbruik was geraakt. De buurt kwam daartegen in opstand. Uiteindelijk is de kerk per opbod verkocht en kreeg een woonbestemming. In het schip van de kerk is op pilaren een verdieping aangebracht van ongeveer 200 m 2, die is ingericht als woning. Eind 2006 werd woningbouwvereniging Vestia de nieuwe eigenaar, die de kerk nu verhuurt aan Thomashuizen. Deze organisatie zet kleinschalige woonvormen op voor mensen met een verstandelijke beperking. Om de begane grond bewoonbaar te maken, is een vergunning verleend om onder de neogotische kerkramen ook op kijkhoogte ramen aan te brengen. Beneden is een indeling gemaakt met acht kamers voor bewoning door cliënten en een gezamenlijke woonkamer en eetkeuken. Alle vertrekken zijn voorzien van isolatie en centrale verwarming. Buiten beschikt de kerk over een perceel van 5000 m 2 en een fraaie oprijlaan. Het is de bedoeling om kerk en tuin zoveel mogelijk in de sfeer van de cultuurhistorische omgeving te beheren, want het is duidelijk dat de Boskerk past in het ensemble gebouwen van de Ommerschans. (AB) n u m m e r

10 Gesloopte kerk laat een krater na in de omgeving Het was net alsof de buurt ontzield was geraakt Er is waarschijnlijk geen gebouw te bedenken dat zo verbonden is met zijn omgeving als de kerk. Tekst: Frank van de Poll Al sinds de vroege Middeleeuwen bepaalt de kerk het stads- of dorpsgezicht. Handig als oriëntatie voor de reiziger. Voor de bewoners zelf was de kerk niet uitsluitend een plek voor devotie en een herkenningspunt, maar vooral ook een gemeenschapshuis. Kijk maar naar de kerkinterieurs van Pieter Saenredam of Johannes Bosboom, waarin de mensen rustig door de kerk drentelen, of in groepjes van twee of drie gezellig met elkaar staan te keuvelen. Zelfs de honden lopen vrolijk en met kwispelende staarten door het gebouw. Tot ver in de 20ste eeuw was de kerk voor de meeste mensen een vast en vertrouwd baken in het onzekere, aardse bestaan; zowel in religieus, als sociaal en stedenbouwkundig opzicht. Door zijn centrale ligging en betekenis lag de kerk diep verankerd in het collectieve bewustzijn. Wanneer de kerk verdween, verdween ook het leven uit de stad. Vooral de laatste decennia lijkt de prominente betekenis van het silhouet van de omgeving bepaald en opeens was hij uit het kerkgebouw, die vroeger zo vanzelfsprekend was, zo goed als stadsbeeld verdwenen. Maar als je zag wat er dan een paar jaar verdwenen. Kerken verdwijnen in rap tempo uit het stads- of later voor in de plaats kwam: een bejaardentehuis, een totaal dorpsbeeld. Een culturele verarming, vindt Marieke Kuipers, ongeïnspireerd ontwerp, dat zich op geen enkele manier kan hoogleraar Cultureel Erfgoed aan de Universiteit van Maastricht meten met de kerk van Cuypers. Dan denk ik, had je daar nu en senior specialist Jongere Bouwkunst bij de Rijksdienst voor dat mooie gebouw voor moeten slopen? Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten. Als een kerk verdwijnt uit een stads- of dorpsbeeld komt daar maar zelden Onherstelbaar een gebouw voor terug dat zich sociaal en artistiek kan meten Volgens Kuipers wordt er te vaak gedacht in termen van met het gesloopte gebouw. Hoewel het al weer een tijdje onroerend goed en grondexploitatie, maar een kerkgebouw geleden is, noemt ze als voorbeeld de sloop in 1970 van de vertegenwoordigt meer dan alleen een financiële waarde. Willibrorduskerk buiten de Veste van Cuypers in Amsterdam, De immateriële waarde is vaak veel groter. Daar wordt meestal honderd jaar nadat de eerste steen was gelegd. Ik herinner me geen recht aan gedaan. Dan gaat het om de plek in het stedelijk nog goed de lege plek die na de sloop van de kerk als een krater weefsel of de betekenis van het gebouw voor de directe in het gebied achterbleef. Het was net alsof de buurt daarmee bewoners. Dat is eigenlijk belangrijker. Bedenk wel, zo n kerkgebouw ligt vaak in een zichtas. Als daar geen stevig ontzield was geraakt. Bijna een eeuw lang had de kerk het gebouw voor in de plaats komt met een sociale functie, dan valt er iets onherstelbaars weg. De sociale cohesie van een wijk rondom het kerkgebouw is groot, dat wordt wel eens vergeten. Kuipers is zich wel bewust van de lastige positie van vooral de wederopbouwkerken in de naoorlogse wijken. Men laat zich maar al te vaak bang maken door de weerbarstigheid en onaantrekkelijkheid van het naoorlogse kerkgebouw, omdat veel van die gebouwen in beton zijn uitgevoerd. Men is vooral huiverig voor het risico van betonrot als gevolg van achterstallig onderhoud. Maar daarmee wordt vergeten dat de kennis van betonreparaties de laatste jaren sterk is toegenomen. Sloop hoeft dus niet direct de eerste en enige optie te zijn. De kerken stammen uit een tijd die achter ons ligt en die goede bedoelingen met ons had. Als je dat beseft ga je ook anders naar zo n kerkgebouw kijken. Een ander probleem is dat de wederopbouwkerk niet meer de centrale rol inneemt die het door de stedenbouwers van toen was toebedacht, zegt Kees Doevendans, hoofddocent Stedenbouw aan de Technische Universiteit van Eindhoven en voorzitter van de landelijke werkgroep Kerkbouw binnen de PKN. Na de oorlog werd vanuit de stedenbouw de wijkgedachte ontwikkeld waarbij elke wijk zijn eigen voorzieningen had. Een winkelcentrum, een schoolgebouw en dus ook een kerk. Je had natuurlijk al snel een probleem als er meerdere religieuze groeperingen waren en dus werden er veel multifunctionele kerkgebouwen ontworpen met extra ruimtes, bedoeld voor het houden van lezingen of het opvoeren van toneelstukjes. De kerk had dus een grote sociale betekenis, ook voor mensen die niet 1 0 n u m m e r

11 Wat er nu staat is een totaal ongeïnspireerd ontwerp. Moest daarvoor nu die kerk weg? Marieke Kuipers, hoogleraar Cultureel Erfgoed Universiteit van Maastricht direct gelovig waren. In de praktijk heeft die wijkgedachte niet erg lang gefunctioneerd. Al snel nam de automobiliteit toe en kwamen de supermarkten die de kleine buurtwinkeltjes wegconcurreerden. Daarmee nam ook de maatschappelijke rol van het kerkgebouw sterk af. Door de ontkerkelijking verdween ook nog eens de religieuze functie. Volgens Doevendans heeft het geen zin vast te houden aan een wijkgedachte en gebouwtype dat zijn betekenis voor het grootste deel heeft verloren. We leven nu eenmaal in een stuifzandsamenleving. Mensen komen vaak van elders en hebben daarom geen binding meer met gebouwen uit een ver verleden waar ze zelf geen herinneringen aan hebben. Ze voelen zich er niet meer mee verbonden. Publiek element Ook voor Doevendans is het zonneklaar dat het verdwijnen van kerkgebouwen grote gevolgen heeft voor de omgeving. Het kerkgebouw bepaalt voor een belangrijk deel de ruimtelijke structuur van een wijk. Daarnaast is de kerk een uitdrukking van het openbare domein. Wanneer die kerk dus wordt afgebroken, verdwijnt er een belangrijk publiek element. Maar ook bij een herbestemming kan dat publieke element verloren gaan als er niet wordt gezocht naar een andere, gemeenschappelijke functie. Wanneer er bijvoorbeeld wordt gekozen voor woningen dan verlies je dus net zo goed dat sociaal bindende element dat voor de buurt zo belangrijk was. Zowel Kuipers als Doevendans vinden dat een kerk bij herbestemming het beste af is als er een nieuwe, publieke functie wordt gevonden, en dan vooral een die aansluit bij de behoeften van de wijk. Dit pleit wint nog meer aan kracht als wordt gekeken naar de vele voorbeelden van kerken die intussen zijn herbestemd en die hun oude, vertrouwde betekenis als sociaal-cultureel bindmiddel in de wijk weer hebben heroverd. Zoals de Stefanuskerk in de Utrechtse wijk Overvecht, die bij de stadsvernieuwing een belangrijke, centrale rol krijgt toebedeeld. Niet alleen stedenbouwkundig het gebouw zal als beeldbepalend element in het stedelijke vernieuwingsproces worden ingezet maar ook sociaal. Het onlangs door de Protestantse Gemeente Utrecht afgestoten gebouw zal worden omgetoverd tot een cultuurhuis waar alle culturele organisaties uit de wijk gebruik van kunnen maken. Beter zou het nog zijn als ook de religieuze functie bij herbestemming weer in ere hersteld zou kunnen worden. Ligt het eigenlijk niet voor de hand, nu de slopershamer het vooral gemunt heeft op de wederopbouwkerken en gezien de gestage islamisering in de herstructureringswijken, om een kerk vaker te herbestemmen als moskee? Kuipers: Als er een situatie ontstaat waarbij een bedreigde kerk aan een islamitische gemeenschap verkocht zou kunnen worden dan zou dat natuurlijk een prima oplossing zijn, omdat dan ook de religieuze functie in stand blijft. Bovendien, de wijkfuncties die de kerk vroeger had, zie je nu terug bij de moskee. Naast de gebedsruimte is er vaak een school, een ontmoetingsruimte of een theehuis. De moskee heeft dus die sociaal bindende functie van de wijkkerk uit de jaren 50 van de vorige eeuw overgenomen. Aan de andere kant kan zo n religieuze overname bij de autochtone bevolking ook een gevoel geven van verdringing. Diaspora van roerende goederen De hergroepering van het geloof in Nederland heeft niet alleen gevolgen voor het vastgoed, maar ook voor roerende goederen zoals het avondmaalzilver, de orgels, de monstransen, de kerkbanken en textilia. Soms worden ook deze goederen herbestemd. Zo kreeg het orgel uit de basiliek Willibrordus buiten de Veste in Amsterdam, een plek in de Nieuwe Bavo in Haarlem en is het inmiddels een rijksmonument. Maar vaker dreigt een diaspora van de goederen naar dozen op zolders, naar veilingen en naar de depots van een rooms katholiek diocees. Wim Eggenkamp, bestuurslid van het Jaar van het Religieus Erfgoed heeft al ervaren dat Amerikanen op veilingen de meest waardevolle stukken kapen, zodat er al veel uit Nederland is verdwenen. Amerikanen hebben een neus voor de waarde van die zaken. (JH) Vrouwenbeweging Kerken ombouwen tot moskee, mooier kan je het in de multiculturele samenleving niet verzinnen. Maar de praktijk is weerbarstig. Dat bleek wel bij de herbestemming van de Gerardus Majellakerk in de Amsterdamse Indische Buurt, een stadswijk van begin vorige eeuw en een buurt waar veel moslims wonen. Een voorstel om de kerk om te vormen tot moskee kreeg geen steun. In haar boek Herbestemming van kerken uit 1995 beschrijft Tessel Pollmann uitvoerig de geschiedenis van de kerk die nu huisvesting biedt aan het Internationaal Informatiecentrum en Archief voor de Vrouwenbeweging en een aantal verwante instellingen zoals het Clara Wichmann Instituut. Ze vraagt zich af of de huidige functie wel de meest geschikte is. De buurtbewoners hebben namelijk geen enkele binding met het gebouw dat alleen bezocht wordt door een handjevol wetenschappers en studenten. Dat is inderdaad een lastig probleem bij het herbestemmen van katholieke kerken, beaamt Doevendans. Het gaat hier om gewijde gebouwen en voor katholieken geven veel functies daarom geen pas. En hoewel dat verschilt per bisdom, is er toch vaak de neiging om zo n gebouw dan maar liever te slopen. Als we die denkwijze kunnen doorbreken zijn we al een stuk verder. < n u m m e r

12 De kerk in de Vinex-wijk Op het eerste gezicht zou je denken dat de Vinex-bewoner niets op heeft met religie. Kerken zul je in een gemiddelde Vinex-wijk niet tegenkomen. Ten minste, als je op zoek bent naar het traditionele kerkgebouw, prominent gesitueerd en opvallend vormgegeven. En toch zijn ze er wel, want ook tussen de moderne Vinex-bewoners huizen genoeg kerkgangers. In Ypenburg heeft de Protestantse Wijkgemeente nog maar net een nieuw kerkgebouw geopend. Na eerst jaren gebruik te hebben gemaakt van een ruimte in een basisschool en daarna van een noodgebouwtje van het plaatselijke lyceum, heeft men nu een prachtig onderkomen gevonden. Niet meer in een monumentaal gebouw op een plein en voorzien van een toren, zoals vroeger, maar gewoon, ingebouwd op de hoek van een groot appartementencomplex. Ergens midden in de wijk, waar vroeger een supermarkt stond. Niks bijzonders dus. Het enige herkenningspunt is het kruis bij de ingang en de gekleurde ramen op de hoek van het complex. Misschien is dat wel de toekomst van het moderne kerkgebouw. Bescheiden van omvang en eenvoudig van vorm in plaats van ongenaakbaar en monumentaal. Toch duikt het traditionele kerkgebouw nog wel eens een heel enkele keer op in een Vinex-wijk. Zoals in Brandevoort, een traditionalistische nieuwbouwwijk bij Helmond met kleine kronkelige straatjes en schilderachtige gevels. In het deelwijkje De Veste bouwde architect Rob Krier op het dorpsplein een kerktoren, die hier eigenlijk alleen dienst doet als stedenbouwkundige opvulling. Zonder kerk is het beeld van een historisch gegroeide dorpskern niet compleet, dacht Krier. En hij ontwierp een gebouw dat lijkt op een kerktoren maar in werkelijkheid dienst doet als parkeergarage, verenigingsgebouw en appartementencomplex tezamen. In de ogen van Rob Krier is het traditionele kerkgebouw slechts een leeg symbool dat hooguit verwijst naar een historische werkelijkheid die al weer lang achter ons ligt. (FvdP) De Vinex-wijk Snel en Polanen in Woerden. Achter de groene deuren gaat een basisschool schuil. De grijze deur is de entree van kerkelijk centrum De Rots van de Hervormde Gemeente Woerden. Foto: Harald Lakerveld 1 2 n u m m e r

13 Geloven in het landschap Foto: Wim van der Ende Onder de noemer Geloven in het landschap gaan Landschapsbeheer Gelderland en Landschap Erfgoed Utrecht een regionale inventarisatie maken van religieuze landschapselementen. Het is een onbekend en onderbelicht aspect van het religieus erfgoed en we vermoeden dat de kennis van en de kennis over deze elementen uit het collectief geheugen aan het verdwijnen is, aldus Wendy van der Torre van Landschap Erfgoed Utrecht. Hoewel religieus erfgoed vrijwel altijd wordt geassocieerd met dé kerk en hét klooster, is er een schier oneindige reeks structuren en elementen die religie verbinden met het landschap. Denk bijvoorbeeld aan de ontginningen die door kloosterordes zijn geregisseerd, vertelt Van der Torre. Of denk aan kerkhoven en calvariebergen, kapelletjes, wegkruizen, kerkenpaden naar de kerk en dodenwegen naar de begraafplaats, processieparken en pastorietuinen, pesthuisjes en dodendeuren, vult André Kaper van Landschapsbeheer Gelderland aan, of sporen van spiritualiteit uit een verder verleden of het heden, zoals grafheuvels en bermmonumenten. Kaper wil ook graag de bijbehorende verhalen optekenen. Verschillen in beplanting bijvoorbeeld berusten niet op toeval, maar hebben te maken met de heilige die is afgebeeld, of met verschillen in geloofsopvatting tussen dorpen. Het zou mooi zijn als we die kennis nog kunnen achterhalen en kunnen opnemen in beheerplannen. De inventarisatie kan voor beide organisaties aanleiding zijn voor vervolgactiviteiten. Er wordt gedacht aan beheerprojecten met vrijwilligers en scholieren, aan de benutting van het erfgoed voor de recreatieve ontsluiting van het landelijk gebied, of eenvoudigweg aan een publicatie. (ML) Meer informatie: André Kaper, Wendy van der Torre, n u m m e r

14 K E R K E N P A R A D E Foto s: Wim van der Ende 1 4 n u m m e r

15 Broerekerk Bolsward Gebouw: Broerekerk, Bolsward Bouwjaar: eind dertiende eeuw Functie: kloosterkerk van Franciscaner Minderbroeders In gebruik tot: 1970 Herbestemming: culturele activiteiten Architect: Jelle de Jong architecten In gebruik sinds: oktober 2006 Een ruïne behoeden voor verval. Het lijkt tegenstrijdig, maar de Broerekerk is dan ook een bijzonder gebouw. De nissengevels komen in Noord Europa maar zelden voor. Nadat het dak en het houten binnenwerk na tien jaar leegstand in 1980 door brand waren verwoest, werd de ruïne jarenlang gebruikt voor markten en openlucht concerten. Maar de muren waren aan de bovenkant niet bestand tegen de elementen en ze brokkelden steeds verder af. Uit een analyse bleek, dat verdere aftakeling niet te voorkomen zou zijn zonder een overkapping. De gemeente Bolsward nodigde architectenbureau Jelle de Jong uit om met een voorstel te komen. De glazen koepel, die sinds eind 2006 de kerk overspant, heeft dezelfde vorm als het oorspronkelijke tongewelf. De koepel is als het ware opgehangen aan de spanten die op de oude muren rusten. Op die manier heeft Bolsward de contouren van het oude stadsbeeld teruggekregen. Tijdens de restauratie is tevens de fundering geheel vernieuwd en is de bakstenen vloer vervangen door beton. De bestemming is niet wezenlijk veranderd: ook nu worden er voorstellingen georganiseerd. Door nabijgelegen woningen is het aantal echter aan een maximum gebonden van tien tot twaalf keer per jaar. Een andere beperkende factor is het klimaat. De raamopeningen zijn weliswaar voorzien van glasplaten, maar deze staan tien centimeter van de gevel af. Ze zijn bedoeld om de eroderende invloeden van regen en wind te keren, niet om het de mensen binnen behaaglijk te maken. Tot nu toe zijn er alleen enkele initiatieven ontplooid vanuit de bevolking en ook voor volgend jaar staan er vooralsnog weinig voorstellingen op de kalender. De gemeente beraadt zich op dit moment op richting en organisatie van de programmering. In de kerk werd wel een succesvolle en sfeervolle gemeenteraadsvergadering gehouden. In elk geval wordt de Broerekerk opgenomen in de culturele agenda van het project Inspirerend Fryslân, dat tot doel heeft activiteiten te ontplooien rond vijf religieuze centra. Uiteindelijk is de Broerekerk vooral een object van schoonheid; een bezienswaardigheid in het hartje van Bolsward. (AB) n u m m e r

16 Makelaar tussen rede en gevoel Nevengebruik en herbestemming in goede banen leiden Bij mij komen zeven kerken vrij; wat moet ik met die dingen? riep een wethouder afgelopen zomer wanhopig uit tijdens het jaarcongres van de Vereniging Nederlandse Gemeenten (VNG). Het voorval wordt aangehaald door Michiel Zonnevylle, burgemeester van Leiderdorp en voorzitter van de Vereniging van Beheerders van Monumentale Kerkgebouwen (VBMK). Het schetst in een notendop het probleem rond de herbestemming van religieus erfgoed: hoe kunnen vraag en aanbod op elkaar worden afgestemd? Tekst: Theo Toebosch Gemeenten voelen zich nog vaak overvallen als ze horen dat een kerk afgestoten wordt, zegt Zonnevylle. Dat komt omdat kerkbesturen niet snel vertellen dat het slecht gaat met een gemeente of parochie en dat de kerk leeg komt te staan. De kerken die bij de VBMK zijn aangesloten zijn allemaal wel kerk gebleven, maar worden vaak voor meerdere doeleinden gebruikt. De Pieterskerk in Leiden wordt voor gelegenheden van de Universiteit Leiden gebruikt en in de Nieuwe Kerk in Amsterdam worden zoals bekend tentoonstellingen georganiseerd. De VBMK ondersteunt kerken die om te overleven ook andere activiteiten in hun gebouwen willen toestaan. Daar komt meer bij kijken dan even een wc in een hoek plaatsen en zomaar koffie schenken. Er moet ook gedacht worden aan zaken als parkeren. En als een volledige herbestemming nodig is? Dan kan een erfgoedmakelaar een nuttige rol spelen. Mickey Bosschert, die in 1991 met haar makelaarskantoor en adviesbureau Reliplan in Amsterdam is begonnen, heeft het vak zo n beetje uitgevonden. Haar eerste project was de aankoop en herontwikkeling van het Rosa-klooster in Amsterdam-Noord. Het grote complex, dat voor de bouw van winkels gesloopt zou worden, bevat nu luxe appartementen die intussen op de markt ruim euro opbrengen. Verder worden delen verhuurd aan het Leger des Heils, het Regionaal Instituut Begeleid Wonen en een filmproductiebedrijf. Intuïtie Bosscherts methode bij herbestemming van een kerk is simpel, vertelt ze. Het is voor 80 procent intuïtie. Daarnaast is er nog wel een checklist met zaken als hebben we te maken met erfdienstbaarheid? en hoe zit het met de wet op de lijkbezorging?, want vaak is er bij een kerk nog een begraafplaats. Maar voor het grootste deel ga ik op mijn gevoel af. Als ik iets mooi vind om er te wonen dan zullen er nog wel meer mensen zo over denken. Ze had het onlangs nog bij de Sacramentskerk in Tilburg, op het kruispunt van de Ringbaan-Oost en de Nieuwe Bosscheweg. Het bisdom wil de kerk, een ontwerp uit 1931 van de Eindhovense architect Martinus van Beek ( ), laten slopen. Bosschert: Al tijden zijn ze daar bezig met rapporten en buurtcomités. Een projectontwikkelaar wil er een zestig meter hoog gebouw neerzetten. Ik liep even rond in de buurt en zag meteen dat zo n hoog gebouw daar niet past. Het is een buurtje met een eigen sfeer, aardige huizen met tuintjes en met voorzieningen als een supermarkt op loopafstand. Mensen willen er graag blijven wonen, ook als ze ouder worden. Daarom is het mijn idee om in de kerk ouderenwoningen te bouwen. Matrix Een nieuwe functie voor een kerkgebouw bedenken kan ook anders. Architect Michel ter Braak heeft 2,5 jaar geleden een puntensysteem ontwikkeld dat hij inmiddels in vijf gevallen heeft toegepast. We gebruiken een matrix. Aan de ene kant zetten we de mogelijke nieuwe functies uit: wonen, bijeenkomsten, gezondheidszorg, industrie, kantoor, logies, sport en onderwijs. Aan de andere kant komen de beoordelingscriteria, zoals locatie, ontsluiting voor parkeren, vloerhoogte, bouwtechnische staat en exploitatie in de gebruiksfase; dus de kosten voor energieverbruik, onderhoud en beheer. Iedere mogelijke functie krijgt per criterium een waardering tussen de tien en de twee. Na een speciale verrekeningsmethode rollen er getallen uit. Daarna hóeft niet gekozen te worden voor de functie die het beste scoort, maar de methode maakt wél duidelijk wat wel en niet mogelijk is. Welke methode bij herbestemmingsplannen ook wordt toegepast, het zijn de kerkbesturen, bisdommen of kloosterordes die uiteindelijk, al dan niet in kettingbedingen vastgelegd, beslissen wat er gebeurt, zegt Bosschert. De katholieken zijn het meest terughoudend. Een bisdom beslist uiteindelijk heel hiërarchisch over een parochie. Ik kan het volgen als ze geen 1 6 n u m m e r

17 Gemeentelijke afdelingen werken nog te vaak langs elkaar heen. Mickey Bosschert, erfgoedmakelaar horeca of een moskee in een kerk willen, maar niet als ze voor sloop kiezen. Zij zeggen het is onze kerk, maar dat is wel een heel onbuigzame, eenzijdige visie. Zo n kerkgebouw is van de gemeenschap en verdient het te blijven bestaan. Voorbeeldwerking Bij het Monumentenhuis Brabant kennen ze ook de katholieke terughoudendheid bij herbestemming. De bisdommen hebben enkele slechte ervaringen, weet directeur Harrie Maas. Neem de Orangerie, de voormalige St. Josephkerk in Den Bosch, waar nu feesten en zelfs lingerieshows worden gehouden. Toch is ook Maas er niet voor dat het bisdom eenzijdig bepaalt wat er met een kerk gebeurt. De scheiding tussen kerk en staat gaat volgens ons in dit geval niet op. Een monumentale kerk is beeldbepalend en is onderdeel van de gemeenschap. Wij proberen het Bossche bisdom daarom goede vormen van herbestemming te laten zien. De H. Antonius Abtkerk in Bergen op Zoom is zo n voorbeeld. Het neogotische gebouw is behouden door er een wijkcentrum met kinderdagverblijf van te maken. En de kapel is gehandhaafd voor gebed en bezinning. En bij de Catharinakerk in Eindhoven heeft het bisdom bij de gemeente, die het beheer heeft overgenomen, kunnen bedingen dat het gebouw ook voor missen gebruikt blijft. Een andere mogelijkheid is de kerk overdragen aan een beheersstichting. Daarover heb ik toevallig net gesproken met een protestantse gemeente met een kerk in St. Oedenrode en Son. Dan kun je helemaal zelf sturen. Ambassadeurs Om bij de kerken vertrouwen te wekken en misverstanden over en aversie tegen herbestemming weg te nemen heeft het Monumentenhuis religieus-erfgoedambassadeurs aangesteld. Oud-burgemeesters en oud-gedeputeerden, die gemeenten stimuleren beleid voor het religieus erfgoed te maken, praten als vertrouwenspersonen met kloosterorden, kerkbesturen en het bisdom over herbestemming. Zo is het gelukt om de gemeente Veghel het Franciscanessenklooster Huize Cecilia in Zijtaart te laten kopen. De talloze witte kruizen op de achter een heg gelegen eigen begraafplaats herinneren aan de rijke tijd van de orde. Het apparaat in een van de badkamers waarmee hulpbehoevenden uit bad getild kunnen worden, is symbolisch voor de laatste jaren. Toen woonden nog maar vier oude nonnen in het enorme complex uit Maas: De Franciscanessen hadden eerder een ander klooster aan een projectontwikkelaar verkocht. Ze waren echter wantrouwig geworden toen later bleek dat ze dat klooster voor een veel hoger bedrag hadden kunnen verkopen. Na bemiddeling van een erfgoedambassadeur is het complex in Zijtaart marktconform verkocht. Vorig jaar overhandigde klooster-overste Germana de sleutel aan de Veghelse wethouder van economische zaken. In het complex komen onder meer een kleuterschool en woningen. Winkeldochters Behoud en herbestemming is vaak goedkoper dan sloop en nieuwbouw, stellen de deskundigen. Maar het is zeker niet appeltje eitje, zegt erfgoedmakelaar Jan-Willem Andriessen van Redres, die regelmatig met Mickey Bosschert samenwerkt. Ieder gebouw moet zijn eigen broek kunnen ophouden. De markt bepaalt dus in hoge mate welke herbestemming het beste is. Volgens Andriessen heeft het dus geen zin om van iedere kerk een oudheidkundig museum te maken. Hij merkt het zelf. Kerken die een maatschappelijke functie moeten houden, vormen zijn winkeldochters. Onlangs is de kerk in het Friese Peperga, waar Peter Stuyvesant nog is gedoopt, voor euro onder de vraagprijs aan een liefhebber verkocht. Op de woning- en kantoormarkt is wel vraag naar herbestemde kerken. Veel middelgrote bedrijven, op zoek naar kantoren van 500 tot 1000 vierkante meter, willen een onderscheidend gebouw, ook al is het duurder door zaken als stookkosten. Vooral leuke bedrijven : advies- en trainingsbureaus, it-bedrijven en advocatenkantoren. Het is wel zaak dat gemeenten op tijd meewerken om zo n markant, beeldbepalend gebouw te behouden, zegt Bosschert. Tijd is geld. Ze willen wel, maar afdelingen als ruimtelijke ordening, monumenten en welzijn werken vaak langs elkaar heen. Als het goed is komt daarin verandering, denkt Zonnevylle. Tijdens het laatste jaarcongres van de VNG was het seminar over herbestemming van religieus erfgoed het best bezocht. De VNG raadt gemeenten aan een inventarisatie te maken van kerkgebouwen die afgestoten dreigen te worden. Verder wil de VBMK voor gemeenten een handleiding over herbestemming van kerkgebouwen maken. < Meer informatie: n u m m e r

18 K E R K E N P A R A D E Foto s: Wim van der Ende 1 8 n u m m e r

19 St. Ritakerk Amsterdam Gebouw: St. Ritakerk, Amsterdam Noord Bouwjaar: 1922 Functie: RK kerkgemeenschap In gebruik tot: 1995 Herbestemming: kantoorpanden Architect: Veenendaal, Bocanet & Partners In gebruik sinds: eind 2002 Het eerste dat opvalt aan de St. Ritakerk in Amsterdam-Noord is de robuuste toren, die niet boven het dak uitsteekt maar even hoog is als de nok van de kerk. Een bakstenen gebouw met een logge uitstraling. Het is onderdeel van een groter complex, ontworpen door architect A.J. Kropholler, waartoe ook het Rosaklooster behoort. De St. Ritakerk is na sluiting van de kerkdeuren lange tijd in gebruik geweest als bibliotheek. De uiteindelijke herbestemming van dit gebouw is een typisch voorbeeld van een huis in een huis. Aan de gewelfde houten spanten is een staalconstructie opgehangen, waartussen vloeren en plafonds zijn aangebracht. Zo is m 2 kantoorruimte gecreëerd op vier verdiepingen. In het midden zorgt een atrium, voorzien van glazen wanden, voor een ruimtelijke werking en boven de kansel is een vergaderkamer gebouwd die alleen via een bruggetje kan worden bereikt. Het oude gedeelte van Amsterdam-Noord geldt niet als een populaire buurt en is dus geen voor de hand liggende keuze om een luxe kantoor te vestigen. Niettemin houdt Universal Studios hier al vijf jaar tot volle tevredenheid kantoor, al is de klimaatbeheersing van het gebouw nog steeds niet optimaal. De lekkages zijn redelijk onder controle, maar door de hoge nok trekt voortdurend tocht door het gebouw. Liever een werkplek in een bijzonder gebouw dan een saai standaard kantoor is de redenering. (AB) n u m m e r

20 K E R K E N P A R A D E Task Force ondersteunt en adviseert Particulieren op de bres voor kerk en klooster Kerkgebouwen moeten hun oorspronkelijke functie behouden of een passende nieuwe krijgen. Als dat niet lukt, is langdurige leegstand te verkiezen boven sloop. Want weg is weg en de tijd kan een oplossing brengen, zoals de geschiedenis van veel kerken en kloosters leert. Dat is in het kort het uitgangspunt van de Task Force Toekomst Kerkgebouwen, een landelijk burgerinitiatief dat in maart 2006 werd opgericht. Drijvende krachten erachter zijn Frank Petter, burgemeester van Woudrichem, Rob Wolters, directeur van een Europese natuurorganisatie, en Door Jelsma, actief in de interculturele dialoog. Tekst: De Task Force steunt personen, organisaties en groepen bij het Jaap Huisman vinden van een oplossing voor behoud en revitalisering van een gebouw. Door de verschillende achtergronden en expertise van de leden, plus de onafhankelijke positie van kerk of overheid, kan de Task Force de problematiek vanuit meerdere invalshoeken te lijf gaan. De know-how wordt aangevuld vanuit een snel groeiend netwerk van mensen in het veld die de doelstelling ondersteunen. Een belangrijk aspect waar de Task Force regelmatig tegenaan loopt, is de financiering: alleen al de rijksmonumenten onder de kerken hebben een herstelbehoefte, goed voor meer dan 700 miljoen euro. Slechts voor een gedeelte van die kosten valt subsidie aan te vragen. Bovendien zijn er nog veel andere belangwekkende gebouwen die buiten de monumentenbescherming en de subsidieregelingen vallen. Kerkbestuurders, zegt Rob Wolters, denken bij de financiering vaak nog traditioneel en zijn ook huiverig voor multifunctioneel gebruik, terwijl dat de redding van een kerkgebouw kan zijn. Hij noemt als voorbeeld de Hasseltse kerk in Tilburg die is veranderd in een wijkcentrum, maar tegelijk ruimte biedt aan bezinning. De serene sfeer van een kerk is daar nog voelbaar, terwijl het gebouw bruist van de activiteiten. Als het geld voor restauratie en behoud niet van de overheid komt, adviseert de Task Force een beroep te doen op fondsen, waarin publiek, privaat en bancair geld wordt samengebracht. Seculariseringskramp Frank Petter vindt dat er bij het religieus erfgoed veel te krampachtig vastgehouden wordt aan de scheiding van kerk en staat, die financiering van religieuze instellingen verbiedt. Wij moeten eens af van de seculariseringskramp, stelt hij. Het behoud van kerken is niet alleen een probleem van de kerkgenootschappen; het zijn ook onze culturele roots, exponenten van religie en identiteit en een essentieel onderdeel van het landschap. Rob Wolters noemt als voorbeeld de Oost-Europese landen, waar men veel meer over heeft voor de religieuze gebouwen, terwijl men veel minder te besteden heeft. Door Jelsma vindt dat het grote publiek in Nederland het eigen veelkleurige religieuze erfgoed weer moet herontdekken. Mensen lopen nu vaak onwetend voorbij aan de schatten in hun eigen omgeving. Steeds minder kerken zijn echter nog publiek toegankelijk uit angst voor diefstal en door gebrek aan mensen om toezicht te houden. Maar sluiting betekent dat kerkgebouwen ook niet meer gebruikt kunnen worden voor een moment van stilte, devotie of reflectie. Zodra die mogelijkheid verdwijnt, voelt een gemeenschap ook steeds minder een band met een kerk. Aanmanen gemeenten De Task Force dringt daarnaast bij de diverse overheden aan op het verbeteren van het beleid voor kerkgebouwen, zowel voor kerkgebouwen die kerk blijven, als voor de gebouwen die hun religieuze functie verliezen. Ze maant gemeenten zoals onlangs Amsterdam in een open brief om de situatie actief te inventariseren en werk te maken van beschermende en stimulerende maatregelen, met de bijbehorende financiële mogelijkheden. De Task Force stimuleert om allereerst in onderling overleg naar oplossingen voor het behoud te zoeken en waar dat niet lukt te kiezen voor een time-out, totdat er een nieuwe passende functie is gevonden. Een sloopplan is altijd een korte-termijnoplossing, die langdurige conflicten oplevert, waar niemand vrolijker van wordt. Bovendien wordt daarmee de indruk gewekt dat het geloof een aflopende zaak is. Met de herlevende spiritualiteit hoeft dat helemaal niet het geval te zijn, besluit Rob Wolters. < Meer informatie: n u m m e r