KUNSTHAFEN BERLIN het museum als work in progress

Transcriptie

1 KUNSTHAFEN BERLIN het museum als work in progress Masterproef Ingenieurwetenschappen architectuur Dennis Schouwers KUNSTHAFEN BERLIN het museum als work in progress

2 KUNSTHAFEN BERLIN 1

3 Promotoren: prof. ir.-arch. Guy Chatel, prof. Kersten Geers Begeleider: david van severen Masterproef ingediend tot het behalen van de academische graad van Master in de ingenieurswetenschappen: architectuur Vakgroep Architectuur en stedenbouw ad van Voorzitter: prof. dr. Bart Verschaffel Faculteit Ingenieurswetenschappen Academiejaar KUNSTHAFEN BERLIN het museum als work-in-progress 2 3

4 Voorwoord Deze masterproef werd ingediend tot het behalen van de academische graad van Master in de ingenieurswetenschappen: architectuur bij promotoren prof. ir-arch. Guy Châtel en prof. irarch. Kersten Geers, Vakgroep Architectuur en Stedenbouw, aan de Faculteit ingenieurswetenschappen van de Universiteit Gent, academiejaar De auteur geeft de toelating deze masterproef voor consultatie beschikbaar te stellen en delen van deze masterproef te kopiëren voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van resultaten uit deze masterproef. Gent, 1 september 2010 Dennis Schouwers 4 5

5 Dankwoord Mijn grote dank gaat uit naar Kersten Geers, Guy Châtel en Mark Lee voor het ondersteunen en tegelijkertijd kritisch begeleiden van deze masterproef. Ik wil ook gastbegeleider Sven Verbruggen bedanken voor zijn waardevolle feedback. Verder wens ik Anne-Marie Lembrechts, Arthur Van Cauwenberghe, Gauthier Jonville, Daan De Vree en Laurens Busschaert te bedanken voor hun hulp in drukke tijden. Ik bedank mijn medestudenten en vrienden voor het mee redeneren en bijschaven van mijn idëeen. Mijn ouders en mijn familie bedank ik voor de steun gedurende de voorbije studiejaren. Voor de vele momenten dat ze de tijd nam om naar me te luisteren, mee te denken en mij te ondersteunen in de voorbije periode, voor de opbeurende woorden en goede zorgen, bedank ik Evelien. 6 7

6 Inhoud Voorwoord 5 Dankwoord 7 Inhoud 8 Inleiding 11 1.Context Museum - De situatie vandaag De mobiele tentoonstelling Une machine a créer Het museum als recreatieruimte - 19 Berlijn - De muur Verboden DDR kunst - 22 Lohmühleninsel - Geschiedenis Actueel Concept Het museum als work-in-progress 43 3.Project Het nomadisch museum - De tentoonstellingskamer Het reizende museum - 49 De Kunsthaven - Inplanting Het vaste museum De publieke ruimte De kraan - 59 Work-in-Progress - Proces De curator Metamorfose Epiloog 63 5.Plannen en maquette 64 6.Data Bibliografie 92 Credits

7 Inleiding Het resultaat van deze masterproef is een museum voor hedendaagse en verboden DDR-kunst op het Lohmühleninsel te Berlijn. Niet zozeer het programma, dan wel de manier waarop het museum zich manifesteert is eerder ongewoon. Een fascinatie voor de Berlijnse muur gaf de aanzet voor dit project. Het eerste opzet bestond erin een ontwerpopgave te formuleren op een plaats waar de muur littekens had achtergelaten in het Berlijnse stadsweefsel. Het project vond zijn fundering in de ontwerpstudio gegeven door de gastprofessor aan de TU-Berlin, professor Mark Lee. De ontwerpopgave bestond uit het ontwerp van een museum voor hedendaagse kunst op verscheidene te kiezen locaties langsheen de oevers van de Spree. Eén van deze locaties was het Lohmühleninsel, een eiland dat letterlijk langsheen de grens tussen het voormalige Oost- en West-Berlijn ligt. De ontwerpopgave was geboren. Het tweede opzet was het eindproduct van de ontwerpstudio te gebruiken als narratief ontwerp. Omwille van onzuiverheden in het project werd geopteerd voor het herontwerpen van de opgave beginnende van hetzelfde concept wat leidde tot een sterker project en een sterkere visie over de rol van architectuur binnen het kunstlandschap. De thesis bestaat uit vier delen. Het eerste schetst de brede context waarbinnen het project is ontstaan. Het tweede legt het concept, gefundeerd op het eerste stuk, uit. Het project dat volgt uit het concept wordt voorgesteld in het derde deel. Het Epiloog besluit met een interessante vergelijking

8 1.Context Museum - De situatie vandaag - De kunstwereld bevindt zich in een constante evolutie. De snelheid waarmee de hedendaagse kunst ingrijpt op de laatste gebeurtenissen en tendensen in dit internet-tijdperk was voorheen ongezien. In scherp contrast hiermee staat de traagheid van het traditionele museummodel en haar medium, de architectuur. 1 Dit model verliest aan belang bij het grote publiek en de commerciële kunstmarkt, terwijl dat van de kunsthal meer interesse is gaan verwerven. Doordat ze zich enkel met tentoonstellen bezighoudt, slaagt ze er met haar wisseltentoonstellingen en grote namen zonder probleem in voldoende bezoekers aan te trekken. De biënnale is populairder dan ooit. Zij kan het snelst inspelen op het actuele kunstlandschap doordat zij zich in iedere editie volledig kan heruitvinden. Ondanks deze zichtbare verschuiving in de kunstwereld manifesteert zich over de hele planeet een museale bouwwoede. Het felbegeerde Bilbao-effect is hier de oorzaak van. Hiermee gepaard gaand, vindt ook een andere verschuiving plaats. De primaire functies van het museum, de inhoud en de collectie, verliezen aan belang ten opzichte van de secundaire functies, het uitzicht en de randactiviteiten. Een groot probleem is dat vele instellingen zowel museum als kunsthal pogen te zijn en hierdoor half werk gaan verrichten. Dit komt omdat het conserveren/verzamelen en het constante wisselen van tentoonstelling erg moeilijk te combineren valt. - De mobiele tentoonstelling - De wisseltentoonstelling, in het engels beter bekend als de travelling exhibition,is een vertrouwd fenomeen geworden. Het is een tentoonstelling die op nationaal of internationaal niveau een soort tournee maakt. Het S.M.A.K is een museum dat menig van dit soort tentoonstellingen binnenhaalt. Bij dit format moeten alle kunstwerken ontmanteld en verpakt worden om ze vervolgens te transporteren naar de nieuwe bestemming. Hier aangekomen worden ze weer uitgepakt en gedurende enkele maanden in totaal nieuwe tentoonstellingskamers geplaatst. Iedere ruimte vormt een specifiek kader waarbinnen een kunstwerk kan bekeken worden en waarvan het zich onderscheidt. Teatro del mondo wordt naar Venetië gesleept voor de architectuurbiënnale van 1980 Daniel Buren meent dat, hoe het kader van het kunstwerk er ook uitziet, leeg of vol, kaal of aangekleed, het kunstwerk er nooit thuis is omdat het zich elders ophoudt. Hij zegt dat het exacte kader, de specifieke ruimte, waar het kunstwerk tentoongesteld wordt er niet toe doet, omdat het er toch alleen maar toe bijdraagt dat dit elders telkens op een andere manier gearticuleerd wordt. 2 Desondanks is het mogelijk dat een werk puur door ruimtelijke beperkingen niet volledig tot zijn recht kan komen. Hiermee wordt niet bedoeld dat er voor ieder kunstwerk een perfect kader bestaat, maar eerder dat een kunstwerk in een specifieke setting compositorisch of gevoelsmatig beter tot zijn recht kan komen. Of misschien is het opzet van de kunstenaar net het omgekeerde

9 Er zijn een aantal voorbeelden van reizende tentoonstellingen te vinden die inspelen op deze beperking. Door de tentoonstellingsarchitectuur te laten meereizen kan het werk alvast niet op ruimtelijk niveau aan belevingsintensiteit verliezen. Een noemenswaardig voorbeeld van zo n kunstruimte uit de recente architectuurgeschiedenis is het Teatro del Mondo. Het is een drijvend theater dat door de Milanese architect Aldo Rossi ontworpen werd voor de architectuurbiënnale van Venetië in Het theater verwees naar de 18de eeuwse Venetiaanse traditie van drijvende theaters. Getrokken door een sleepboot, trad het de stad binnen en meerde aan bij de Punta della Dogana. Drijvend op het water, volgde het de bewegingen van het Venetiaanse leven. Het ging de confrontatie aan met het bestaande stadsweefsel door zijn schaal en tijdloze vorm. Het werd zelf een stuk stadsweefsel. Het theater kon door zijn bewegingsvrijheid meespelen in het theater van de wereld, de scene waarop het zich bevond. De tentoonstellingsarchitectuur creëert hier niet enkel een plek voor het theater, ze maakt zelf deel deel uit van een performance. Het nomadische museum opgesteld in Mexico city Een recenter werk dat inspeelt op de thematiek van de reizende tentoonstelling, is het, door fotograaf Gregory Colbert bedachte Nomadic Museum. Het betreft een museum dat eender waar ter wereld uit locale en duurzame materialen kan opgebouwd worden om de tentoonstelling Ashes en Snow van de fotograaf te huisvesten. De tentoonstelling werd voor het eerst gehouden in de Arsenale in Venetië. Deze setting bleek ideaal voor het werk. Er wordt duidelijk naar de vormentaal van het Arsenale verwezen in het ontwerp van de tijdelijke structuur. De eerste architect waarmee Colbert samenwerkte was de Japanse architect Shigeru Ban. Als structuur voor de wanden werd door de architect gebruik gemaakt van universele bouwstenen, de iso-container. Het dak werd centraal ondersteund door verrassend smalle papieren kolommen, een tour de force die de architect reeds in vorig werk liet zien. Naarmate het museum verder de wereld rondreist, past het zich telkens aan zijn locatie aan. De structuur moet steeds opnieuw opgebouwd worden, met andere materialen, maar beschikt wel over een vast ruimtelijk kader. Bij dit voorbeeld is de architectuur sterk verweven met de tentoongestelde objecten. Ze creëert een bijna sacrale atmosfeer die nog versterkt wordt voor de bezoeker door het gebruik van lokale materialen. Een drijvend paviljoen ontworpen door Willem-jan Neutelings voor de Wereldexpo 2010 te Shanghai Een laatste voorbeeld is het recente ontwerp van Willem-Jan-Neutelings voor het Nederlandse paviljoen op de Wereldexpo in Shangaï van Het ontwerp werd niet gerealiseerd, maar bezat baanbrekende kwaliteiten. Het ontwerp was een drijvend dok dat in Nederland gebouwd zou worden. Vervolgens zou het de belangrijkste wereldhavens bezoeken op zijn weg naar Shanghai. Aangekomen op zijn bestemming zou het op de rivier drijven en enkel bereikbaar zijn met watertaxis. Het dok is opgesteld als een theaterpodium dat plaats kan maken voor wisselende events die de Nederlandse cultuur vertolken. Na de Expo zou het weer naar Nederland gesleept worden om er nieuwe functies te gaan vervullen. 1 Zie: het hoofdstuk Museum, crisis en succes, in: Verstraeten, Karel en Haerens, Jan, Een Museum voor hedendaagse kunst op RAC-site in Brussel, Zie: het hoofdstuk vier, daniel buren en de werkelijke ruimte, in: Davidts, Wouter, Bouwen voor de kunst?,a & S/books, Gent,

10 Renzo en Rogers realiseren dit als volgt: het volledige binnenwerk wordt tot façade verheven. Dit moet een flexibel interieur mogelijk maken. Het interieur bestaat uit een vertikale stapeling van identieke, uitgestrekte plateau s die een antwoord moeten bieden aan de eis van ruimtelijk continuum. Het zijn echte werkvloeren die beloven dat de kunst niet alleen zal gecontempleerd worden, maar ook op die plaats zelf zal geproduceerd worden. Snede van het Fun Palace die toont hoe de recreatiemachine werkt - Une machine a créer - In 1970 wordt in Frankrijk een wedstrijdopgave uitgeschreven waarin «een Centre moet worden gecreeërd dat fungeert als een open en democratisch macro-organisme, waar de bezoeker de producten van alle culturele praktijken van het moment vrij kan consulteren» 3.Om hieraan te voldoen is een geïntegreerde culturele infrastructuur nodig die architectonisch beantwoordt aan twee sleutelbegrippen: wendbaarheid(flexibilité) en doordringbaarheid (perméabilité).enerzijds moeten de ruimtes ( niet de zalen),aanpasbaar zijn aan nieuwe noden, anderzijds moet het gebouw zelf een transparante relatie vertonen, zowel met de omgeving als naar binnen toe. Het moet het heden capteren en tegelijk de artistieke creatie bevorderen. Dit vraagt een architectuur die alles altijd en overal mogelijk maakt. De realisatie van het ontwerp van Renzo Piano & Richard Rogers, dat wordt gekozen en in 1977 het Centre Pompidou wordt, heeft de museumarchitectuur grondig veranderd. Als voordien musea veelal werden aanzien als traditionele tentoonstellingsruimtes, die vooral in een mooi gebouw moesten huizen en de kunst goed en veilig moesten bewaren, werd die gedachtengang hier radicaal overboord gegooid en koos men voor openheid en flexibiliteit. Volgens de jury beantwoordt het ontwerp perfect aan het voorgestelde programma: functioneel, polyvalent, flexibel en aanpasbaar aan veranderende en niet te voorziene noden, middelen en wensen 4. M.a.w. een dynamische, immer bewegende, interactieve architectuur die tegelijk tentoonstellen, creeëren en beïnvloed worden door de omgeving en de interactie met het publiek toelaat. Fabriek, machine en supermarkt, deze metaforen van architecturale flexibiliteit worden constant gebruikt in de beschrijving van het Centre Pompidou. Wanneer het Centre Pompidou een tijd open is, klinken er andere commentaren: terwijl het opzichtige vakwerk, de veelkleurige leidingen en de roltrappen aan de buitenkant suggereren dat het Centre een machine is, wacht echter binnen de leegte van een isotrope fabriekshal. 5 Het Centre krijgt al vlug de bijnaam de raffinaderij van Pompidou. Het museum wordt gezien als een cultuurfabriek, waar ruimte en machinerie samenvallen. In werkelijkheid gaat het om een lege fabriekshal,die gecompenseerd wordt door het uitwendig beeld van de fabrieksmachine. De structurele leegte die maximale flexibiliteit moest mogelijk maken, levert uiteindelijk een statisch gebouw op, dat door de curatoren telkens moet worden ingevuld met een secundaire architectuur van panelen en losse tentoonstellingswanden. Het instituut moet de gedroomde dynamiek telkens terug programmeren vooraleer het een fabriek kan worden. Het interieur wordt beter getypeerd door de metafoor van het warenhuis, die men ook terug vond in de grote tentoonstellingsruimtes uit de 19de eeuw, vervaardigd uit staal en glas, waarin, zoals op de wereldtentoonstellingen, enorme hoeveelheden koopwaar aan de bezoeker werden voorgeschoteld. (Crystal Palace -Londen van John Paxton ( ). De beloofde dynamiek de machinemetafoor -, vindt men wel terug in het onuitgevoerde ontwerp van Cedric Price : Fun Palace (jaren 60), een oneindig flexibel, multifunctioneel en permanent draaiend ontspanningscentrum voor een buitenwijk van Londen.. Hier is geen sprake meer van een gebouw, het is een machine, een technologisch continuum, dat door middel van een infrastructuur van kranen, spanten,mobiele platforms, en circulatiesystemen, een dynamische interface tot stand brengt, afgestemd op een vrije en emancipatorische culturele consumptie.het is een oneindig manipuleerbare infrastructuur 6. Hier spreekt men niet van interieur of exterieur, zelfs niet van gebouw. Een perpetuum mobile.een work-inprogress model dat nooit wordt afgesloten. Voorgevel van het Centre Pompidou waar de machine-esthetiek duidelijk zichtbaar is 16 17

11 3,4,5,6 Zie: het hoofdstuk zeven, het museum als cultuurfabriek, in: Davidts, Wouter, Bouwen voor de kunst?,a & S/books, Gent, Het museum als recreatieruimte - Kunst als recreatie impliceert het kunnen genieten van kunstobjecten in het dagelijkse leven. Vroeger was deze vorm van kunst beleven enkel weggelegd voor vermogende personen, kunstverzamelaars, die hun woningen er mee opsmukten. Of kunst werd opgehangen en gezien in kerken en publieke gebouwen. Vanaf de 18de eeuw verschijnen publieke musea, waar kunstwerken worden verzameld en tentoongesteld. Deze musea hebben een didactische functie. Kunst werd zo geïsoleerd, want slechts een deel van de mensen bezochten musea. Met de komst van het Centre Pompidou in Parijs werd er als het ware een opening gemaakt in de op burchten lijkende musea: men voelde de nood aan een verbinding tussen het museum en zijn stedelijke context. Kunst moest dichter bij de mensen komen, ze moesten er zelf deel van uit gaan maken en kunst moest terug deel van het dagelijkse leven worden. Hiertoe was andere museumarchitectuur nodig. Alhoewel reeds in de late 70-er jaren de aanpak van het Centre Pompidou werd bekritiseerd als: het versupermarkten van de cultuur... heeft deze trend zich toch voortgezet. Dat kunst recreatie is geworden, kan duidelijk worden aangetoond in het MoMa in NewYork. Architecturale ingrepen tijdens de renovaties, hebben het zo populair gemaakt, dat het er meestal erg druk is. Rem Koolhaas zei hierover: het succes van sommige musea, kan hen doden ; er is geen ruimte meer voor het persoonlijk genieten van kunst. Kunst zelf wordt erdoor bedreigd 7. Toch worden een aantal ingrepen in het MoMa, vooral bij de renovatie van 2004, die werd getekend door Yoshio Taniguchi, als zeer waardevol aanzien in het proces van kunst dichter bij het publiek te brengen. Vooreerst is er het principe van de circulatie. Bezoekers worden aangemoedigd om een eigen wandeltraject in het museum af te leggen. De vroegere verhaal- of historische lijn voor het tentoonstellen van de werken, wordt niet meer aangehouden. Dit brengt een circulatie mee in alle richtingen, een totaal anders kijken naar kunst. Verder wordt de aandacht van het publiek voordurend getrokken, door meerdere openingen/toegangen tot de kleine galerijen in het immense museum. In die openingen staan dikwijls oogverblindende werken opgesteld, die dan als het ware vechten voor de aandacht van het publiek. Het doel van dit alles is eerder bewegen dan statische contemplatie van de kunstwerken. Volgens sommigen zorgt dit voor onrust - entertainment is het alleszins. Verder zijn er als het ware musea binnen het museum.galerijen binnen het museum zijn aangepast aan de kunst die ze tentoonstellen; er is een afwisseling van kleine, witte galerijen met lage plafonds, die fotografie en designkunst tentoonstellen. Op andere verdiepingen vind je monumentale ruimtes in hoogte en breedte die grote kunstwerken herbergen. Deze diversiteit aan ruimtes alleen al, maakt van het museum MoMA een recreatieruimte bij uitstek. We hebben dan zelfs nog niet gesproken van de restaurants, de bookshop en de andere secundaire ruimtes die dit Cultuur-en Kunsthuis nog meer attractief maken dan een kwaliteitsvol pretpark. Een extra vermelding verdient het feit dat de architect de mooie beeldentuin volledig zichtbaar maakte voor bezoekers die langs een bepaalde ingang binnenkomen en dat men via verschillende terrassen de kunst vanuit andere perspectieven kan bewonderen. 7 Zie: het hoofdstuk The museum as entertainment, in: Newhouse, Victoria, Towards a new museum, The Monacelli Press, New York, 1998, Atrium van het MoMa in New York

12 Berlijn - De muur - Op 13 augustus 1961 verdeelde de DDR Berlijn in twee stadshelften. Dit gebeurde met een ongeveer 155 kilometerlange versperring. Reden hiervoor was dat Oost-Duitsland de steeds groter wordende stroom vluchtelingen van Oost- naar West-Duitsland wilde stopzetten.de Berlijnse Muur die van dan af gebouwd werd zou 28 jaar stand houden ( )en pas op 9 november 1989 terug geopend worden. De Muur was een afschuwelijk bouwwerk dat herinnert aan een dramatische periode uit de Berlijnse geschiedenis. Plan van de muuropbouw rond het midden van de jaren zeventig De opdeling van Duitsland was er gekomen na de 2de wereldoorlog. Het communisme vierde hoogtij in Oost-Duitsland en alle landen van het Oost-Blok. West-Duitsland werd gerund zoals de landen in West-Europa, met een vrije markt economie en een democratisch politiek stelsel. Berlijn zelf was naar aanleiding van de opdeling verdeeld in vier sectoren : 3 West-sectoren,nl. de Amerikanen, Engelsen en Fransen die de grens bewaakten en één Oost-sector. Tot 26 mei 1952 was er een geopende groene grens, waar verkeer in beide richtingen mogelijk was. Na het Duitsland-verdrag waarmee de Bondsrepubliek van de geallieerden meer soevereiniteit kreeg, werd de demarcatielijn door prikkeldraad en versperringen afgegrendeld. Dit was ook het geval in Berlijn. Van de 178 straten die tot dan van West- naar Oost-Berlijn en de DDR liepen, werden er in die dagen reeds 63 geblokkeerd door de DDR- autoriteiten. De komende jaren zouden heel wat mensen vluchten uit Oost-Duitsland. Reeds in 1959 verlieten bewoners de DDR en Oost-Berlijn. Ongeveer deden dat via West-Berlijn. En deze stroom groeide steeds verder aan. Plan van de aanpassen op het bovenstaande plan De eerste versperring in 1961 was een prikkeldraadbarrière. In de maanden en jaren nadien werd de Muur uitgebouwd tot een monumentaal gedrocht, met een rond de vier meter hoge betonnen stapelmuur. Deze werd de Muur van de vierde generatie genoemd. Hij bestond uit verlichtingsinstallaties, een 40 meter brede controlestrook, dodestrook genoemd, een tweede achterlandmuur op Oost-Berlijn, observatietorens, contactinstallaties, hondepatrouilles en scherpschuttersinstallaties. Plan van de grenswachters van de veranderingen aan de muur gemaakt vanaf 1835 Voor de Muur er zo uitzag, is hij over de jaren in verschillende etappes uitgebreid en versterkt. Allereerst werden mensen uit de huurhuizen, grenzend aan de versperringen, weggestuurd. De ramen en deuren werden dichtgemetseld. Mensen die in Oost-Duitsland werkten, maar in het Westen woonden en vice-versa, waren plots hun werk kwijt. Families en vrienden werden uiteen getrokken. Deze ingreep was werkelijk een menselijk drama. Maar zeven grensovergangen bleven in Berlijn zelf over, waar pas in 63 de eerste pasjes voor bezoek aan Oost-Berlijn werden uitgereikt. De West-Berlijnse S-bahn en twee ondergrondse lijnen liepen over Oost-Duits terrein. De stations daar werden gesloten en leken op ghoststations. Terwijl het Westen voortdurend onderhandelde om de situatie menselijker te maken, besliste de DDR om de Muur verder te verstevigen. In 74 werd een nieuwe muur gebouwd van 3,6 meter hoogte (soms lager), met betonnen panelen van 15 cm dikte. Ze werden aan de basis meer dan 2 meter in de grond gefundeerd en bovenop kwam er afwerking van asbest en beton. Dit zou het onmogelijk maken om zelfs met een zwaarder voertuig omver te rijden, erover te klimmen of eronder te graven; want, mensen bleven vluchten..een witte kalklijn moest de idee van orde en netheid die er moest heersen, benadrukken

13 In 76 werd begonnen met de bouw van Grens Muur 75 ; Tot 89 werden in totaal betonnen panelen gebruikt om West-Berlijn af te scheiden. Ondanks de prikkeldraadbarrières en de Muur die steeds uitbreidde, lukte het tussen 61 en mensen te vluchten naar het Westen. In dat zelfde tijdvak stierven aan de Berlijnse Muur meer dan 125 mensen. Eén van de laatste slachtoffers was de 20-jarige Chris Gueffroy die in de nacht van 6 februari 1989 bij een vluchtpoging door de grensposten van de DDR werd neergeschoten 8. 8 Zie: Viergutz, Volker, De Berlijnse Muur , Berlin Story Buchhandlung& Verlag, Verboden DDR kunst - De dichtgemetselde gevels van de huizen langs de Bernauerstrasse die op de grens tussen Oost- en West-Berlijn lagen In Oost-Duitsland werd tijdens de jaren van onderdrukking alles gecontroleerd en gecensureerd. Er was in zo n samenleving geen ruimte voor maatschappij-kritische kunst. De staat bepaalde wat kunst was. Het ontstaan van een artistieke subcultuur was het gevolg. Kunstenaars uit verschillende kunstdisciplines boden een tegenreactie op de onderdrukking van hun recht tot vrije meningsuiting. Wanneer ze het dan toch waagden hun werk publiek te maken, werden hun kunstwerken in beslag genomen en werden ze onder bewaking geplaatst van de Stasi of Staatveiligheid. Wanneer zij meermaals voor overlast zorgden kregen zijn een uitburgeringsbevel van de Staat. Dit fenomeen deed zich in verschillende steden in de DDR voor, onder andere Dresden en Leipzig. Het brandpunt van deze verboden kunst bleef echter de schizofrene stad, Berlijn. Het protest kwam ook van de andere zijde van de muur. Vanuit West-Berlijn konden kunstenaars immers ongehinderd hun kritiek uiten op de DDR. Indien de Oost-Duitse kunstenaars de westerse media konden bereiken was dit een doorn in het oog van de Staat. Het meest bekende voorbeeld is ongetwijfeld dat van Wolf Biermann. De mondige zanger en dichter uit Oost-duitsland. Hij was bekender in West-duitsland dan in de DDR. Hij nam de liederen op met een simpele bandrecorder in zijn woonkamer. Zijn dichtbundels werden er door een drukverbod verspreid via illegale fotokopieën of werden handmatig overgeschreven. Wanneer hij, dankzij een protestactie van studenten van het uit Ruhr-gebied, de toestemming kreeg om zijn vaak erg maatschappij-kritische liederen te gaan zingen in het Westen, betekende dit zijn ballingschap uit het Oosten. Enkele dagen na een concert in Keulen verkondigde het nieuwsagentschap van de DDR, het ADR, zijn uitburgering. Er ontstond een erg groot kunstenaarsprotest vanuit de DDR tegen zijn uitburgering. A.R.Penck,Struktur,1974, een werk voor documenta 6 te Kassel dat net voor de tentoonstelling van de muur wordt gehaald. Verder zijn er voorbeelden te vinden van samenwerkingsverbanden tussen kunstenaars aan beide zijden. Ralf Winkler, DDR-burger, beter bekend onder zijn pseudoniemen A.R Penck en Mike Hammer, werd korte tijd na het winnen van de Will-Grohmann-Prijs van de Academie der Künsten in West-Berlijn onder verhoogd toezicht geplaatst door de Stasi. Hij zou wat later een samenwerkingverband oprichten met zijn West-Duitse collega Jörg Immendorff. In hun werk maakten beiden zich sterk voor de afschaffing van de Inner-Duitse grens. Zijn werk werd echter bij een Grenscontrole post onderschept en in beslag genomen. Later, na een inbraak in zijn atelier, waarbij enkele werken en notities vernield werden, werd hij door de DDR uitgewezen. Vele Kunstenaars volgden hetzelfde lot. Vandaag de dag bestaat er geen vaste Verboden DDR kunstcollectie. De kunstwerken werden verspreid over verscheidene kunsthallen en musea in Duitsland en de wereld

14 24 25

15 Lohmühleninsel Lohmühleninsel, het eiland waar het project ingeplant is, ligt ten Oosten van het centrum van de stad, letterlijk op de grens tussen de stadsdelen Kreuzberg en Treptow. Het eiland ligt aan de rivier de Spree, net voorbij Schlesisches Tor, één van de voormalige stadspoorten van Berlijn. De plek heeft door zijn ligging een erg rijke geschiedenis en bevat nog enkele merkwaardige beschermde gebouwen. - Geschiedenis - Het eiland, dat ongeveer 600 meter lang en 100 meter breed is, ontstond toen het Landwehrkanal tussen 1845 en 1850 gegraven werd. Net voor het Kanaal uitmondt in de Spree, splitst het op in twee waterlopen die het eiland vormen. Op de westelijke waterweg bevindt zich een sluis. Het dankt zijn naam aan de Lohmühlen uit 1750 die op het eiland stonden. Dit waren molens die eikenen sparrenschors fijn maalden tot eek. Dit is een grondstof die, in combinatie met water, essentieel was bij het traditionele leerlooien. In de 18de eeuw werd de voormalige stadomwalling afgebroken en vervangen door tolhuizen om taksen te innen op goederen die de stad binnenkwamen. Het laatste voormalige tolhuis van Berlijn is nog op het eiland te vinden. Het huist nu een café. Kaart van Berlin met aanduiding van het Spreewald en de grens tussen Oost en West-Berlijn en het Lohmühleninsel Rond 1850 ontstond langs de Spree een echte bad-cultuur. Overal langs de oevers kon je voorlopers van de hedendaagse spa s vinden. Aan het noord-oostelijke uiteinde van het eiland, dat uitgaf op de Spree werd in 1849 het Sachsesche Wellenbad gebouwd. Het was een vierkante houten constructie die een bad omsloot. Men kon het bad bereiken via een steiger. Aan de binnenzijde van de wanden bevonden zich kleedkamers die uitgaven op een passerelle rond het bassin. De Noordelijke oever van de Spree werd hier in 1913, met de komst van de Industriële revolutie, omgevormd tot de Osthafen, één van de twee belangrijkste industriële havens van Berlijn. Iets later werd op het eiland ook het eerste tankstation met wegrestaurant van Berlijn in gebruik genomen. Kaart van Berlin met aanduiding van het voormalige stadsomwalling en het Lohmühleninsel nabij Schlesisches Thor Tijdens de tweede wereldoorlog werd deze haven voornamelijk gebruikt voor de opslag en transport van goederen voor het Duitse leger. Na de val van Berlijn in 1945 gebruikte het rode leger de haven eveneens als transportroute voor haar goederen. Tijdens de oorlog werd 80 % van de gebouwen in de stad beschadigd of vernield. De haven speelde ook een cruciale rol voor het transport van levensmiddelen en goederen tijdens de wederopbouw van Berlijn. De grens tussen de Amerikaanse en Russische sector viel samen met de oostelijke zijde van het eiland. Op 13 augustus 1961 werd de Berlijnse muur er opgetrokken. Men kon nog ongehinderd op het eiland komen, dat in West-Berlijn lag, maar aan de oostelijke waterloop begon de deadzone en werd er een wachttoren gebouwd. De muur liep langs de volledige lengte van het eiland tot in het midden van de Spree en liep zo verder westwaarts tot voorbij de Oberbaumbrücke. Rond 1971 werd de haven vooral gebruikt voor het aanleveren van bouwmaterialen en dit omwille van een extensieve expansie van de woningbouw

16 Foto van het Sachsesche Wellenbad aan het Lohmühleninsel vanop de Spree tussen 1850 en 1900 Luchtfoto van het Lohmühleninsel met het Badenanstalt Schets van het Lichttauchen in het Schasesche Wellenbad Kaart van 1902 van Slesiches tor en omgeving 28 29

17 30 31

18 pg. 32 bovenaan: Opening van de muur aan het Lohmühleninsel in 1989 Na de val van de Muur in 1989 werd in de wachttoren van de aangrenzende deadzone door een vereniging kunstenaars het Museum der verbotenen Kunst opgericht.van 1990 tot 2000 liepen er in de toren exposities over de Muur en over kunstwerken die door het DDR regime verboden waren. Sinds 2004 is de kunstvereniging Kunstfabrik am Flutgraben verantwoordelijk voor de toren. Jaarlijks worden er buitenlandse kunstenaars uitgenodigd om een plaatsgebonden kunstwerk te produceren dat verband houdt met de wachttoren, zijn geschiedenis en zijn functie. De dode zone rond de toren werd er in 1995 omgevormd tot een park. Kaart met aanduiding van de wachttoren en het fotoperspectief pg. 30 bovenaan: Plan van de Osthafen uit 1913 met het de top van het Lohmühleninsel onderaan pg. 30 onderaan: Foto van de Osthafen tijdens de winter pg. 31 bovenaan: zicht op een ponton dat deel uitmaakte van de muur vanop het Lohmühleninsel pg. 31 onderaan: kaart met aanduiding van het muurtraject pg. 32: Foto van de Wachttoren in Schlesisches Buch 32 33

19 - Actueel - De laatste 10 jaar heeft de voormalige Osthafen zich ontpopt tot één van de mediacentra van Europa. Het luistert dan ook naar de naam MediaSpree. Alle open percelen aan de oever van de Spree worden door de bedrijven ingepalmd. Dit heeft als gevolg dat door schaarsste, de grondprijzen er enorm gestegen zijn en de gewone burgers geen plaats meer hebben om te kunnen genieten van de rivier in het centrum van de stad, laat staan er te gaan wonen. Vanuit de bevolking is er een actiegroep ontstaan die hiertegen ingaat. Door een langdurig aanhoudend protest hebben zij van de regering kunnen bekomen dat bepaalde gebieden langsheen de Spree-oevers voorbehouden zullen worden voor de ontwikkeling van publieke ruimte. Hieronder valt ook het Noordelijke deel van het Lohmühleninsel. Kaart van de veranderingen bekomen door het actie-commitee Spreeufer für alle Het Arena Berlin complex was de opdrachtgever van de bouw van een drijvend zwembad op de Spree: het Badenschiff. Het is er sinds 2004 en huisvest een open pool, bar, twee sauna s, een ligweide en strand, concertruimte, prachtig panoramisch zicht op de rivier en een deel van Berlijn. s Winters wordt het zwembad overdekt. Het hele complex, werd ontworpen door AMP architectos -Tenerife- in samen werking met Gil Wilk en kunstenares Suzanne Lorenz. Gelegen ten oosten het Lohmühleninsel, is het een ander voorbeeld van de creatieve reconversie van deze buurt, die voordien bestond uit pakhuizen en oude industriële gebouwen. Het is ondertussen een hot spot aan het worden voor toeristen en Berlijners. Foto van Protestactie op de Spree Schema van het Arena complex Birdseye van het Lohmühleninsel 34 35

20 Foto van het Badeschiff in de zomer met het Lohmühleninsel op de achtergrond Foto van het laatste voormalige tolhuis van Berlijn op het Lohmühleninsel Foto van het hoofd van het Lohmühleninsel gezien vanaf de overzijde van de Spree Foto van het eerste tankstation met wegrestauran op het Lohmühleninsel 36 37