excursiegids mei 2006 samengesteld door studenten van de opleiding Bouwkunde

Transcriptie

1 excursiegids mei 2006 samengesteld door studenten van de opleiding Bouwkunde

2 inhoudsopgave Voorwoord 3 Analyse van de stad 4 Geschiedenis van de stad 14 Gebouwen van na de muur 35 Gebouwen van voor de muur 130 Recente ontwikkelingen 208 Colofon Berliner Hauptbahnhof 2 Zeughaus 3 Holocaust Denkmal 4 Fire and Police headquarters 5 Zoölogischer Garten, Hippo Hall & Penguin Pool 6 Nederlandse Ambassade 7 DG-bank 8 Jüdisches Museum 9 Kansleramt 10 Kaufhaus Friedrichtstrasse 11 Kaufhaus Friedrichtstrasse 12 Sony Center 13 Rijksdag gebouw 14 Nordische Botschaften: Finland 15 Nordische Botschaften: Iceland 16 Nordische Botschaften: Norway 17 Nordische Botschaften: Sweden 18 Nordische Botschaften: Denmark 19 Daimles Chrysler building 20 Velodrom und Schwimmhalle 21 DaimlerChrysler Quartier 22 Gemäldegalerie 23 Levi Strass Oberschule 24 woningbouwcomplex 25 Quartier Schützentstrasse 26 Akademie der Künste 27 Kant Dreieck 30 Bauhaus Archiv 31 Staatsbibliothek 32 Fernsehturm 33 Neue Nationalgalerie 34 Philarmonie und Kammermusiksaal 35 Berlijnse muur 36 Le Corbusier House 37 Haus der Kulturen der Welt 38 Russische Botschaft 39 Funkturm 40 Kaufhaus des Westens 41 U-bahn 42 Kaiser Wilhelm Gedächtniskirche 43 Rijksdag gebouw 44 S-bahn 45 Zoölogischer Garten 46 Altes Museum 47 Brandenburger Tor 48 Berliner Dom 49 Deutscher Dom 50 Zeughaus 51 Französischer Dom 52 Schloss Charlottenburg 53 Schloss Charlottenburg 2

3 voorwoord Al enkele jaren organiseert de opleiding Bouwkunde van de Hogeschool Zeeland tweedaagse excursies naar een metropool. De eerste dag gaan we met de bus rondom de stad, tweede dag met de metro en te voet door de stad gebouwen bekijken. De afgelopen jaren gingen we naar Parijs (2002 en 2004) en Londen (2005). Dit jaar is de excursie een onderdeel van het studieonderdeel Gebouwbeschouwingen en gaan we naar Berlijn. In Gebouwbeschouwingen ontwikkelen de studenten het zogenaamde bouwkundige oog, een soort X-ray-vision. Al kijkend kan een student zich een oordeel vormen van het gebouw en zijn omgeving, de materialen en de functies. Ieder jaar programmeren docenten van de opleiding dit studieonderdeel rondom een metropool. Alle studenten van het eerste jaar analyseren twee gebouwen en geven ter plekke presentaties. Ook onderzoeken zij per groep een deel van de geschiedenis van de stad. De analyse van de gebouwen omvat in elk geval het volgende: Een biografie van de ontwerper, waarin nog drie andere gebouwen van de ontwerper worden opgenomen De werkelijke gebouwanalyse, onderverdeeld in de volgende onderdelen: 1. Site, ligging, belendingen, bouwmassa, geleding 2. Hoofdvorm, afmetingen 3. Façade, dakvorm, entree, deuren en ramen 4. Functie, gebruik, ouderdom, geschiedenis en onderhoudstoestand 5. Plattegronden, constructie, interieur, meubilair en licht. 6. Opdrachtgever, programma van eisen 7. Ecologische aspecten en maatschappelijke context. 8. Bouwmaterialen In het werkstuk worden minimaal geveltekeningen en plattegronden, naast duidelijke foto s verwerkt. Naast de analyse wordt per gebouw toeristische informatie in een klein overzichtelijk blokje weergegeven De inhoud van deze excursiegids is samengesteld door de studenten zelf. Wie welke analyse heeft gemaakt staat middels een nummer onder aan de pagina weergegeven. In het colofon is terug te vinden welke namen bij de nummers horen. Ook de gebouwen hebben nummers. Dat zijn nummers die corresponderen met de nummers op de gebouwenlijst die aan het begin van het semester aan de studenten is verstrekt. Ik wens u veel leesplezier bij uw wandeling langs en door gebouwen en parken in Berlijn. Peter van Tilburg, Head Of Department Environment & Applied Science 3

4 Berlijn en andere metropolen In dit deel gaan we Berlijn vergelijken met andere metropolen in Europa (Brussel, Parijs, Londen). Metropool Aantal inwoners Oppervlakte Bevolkingsdichtheid Berlijn 3,4 miljoen 900 km inw./km 2 Parijs 2,2 miljoen 105 km inw./km 2 Londen 12 miljoen 8000 km inw./km 2 Brussel 144 duizend 33 km inw./km 2 Sinds 1990 is Berlijn weer de trotse hoofdstad van Duitsland. Bovendien een herenigde stad, waar veel sporen van de deling zo snel mogelijk zijn uitgewist. In Berlijn is de Duitse regering gevestigd, net als bij de in tabel genoemde metropolen is daar ook een regering gevestigd (In Brussel is ook het Europees parlement gevestigd) dat is een overeenkomst. Londen blijkt uit de gegevens een veel groter aantal inwoners te hebben maar omdat dit verspreid is over een groter oppervlakte dan Berlijn is het gemiddelde inwoneraantal per vierkante kilometer maar de helft van Berlijn, Berlijn is in verhouding drukker. Berlijn is een cultuur stad, dat blijkt uit de velen musea, festivals en moderne architectuur. Een actueel voorbeeld van een grote activiteit is het wereldkampioenschappen voetballen. Wat dit jaar in Duitsland wordt gehouden en waarvan de finale in Berlijn gespeelt wordt. Ook zijn er in Berlijn de olympische zomerspelen gehouden. Al was dit wel nog voor de 2e wereldoorlog, namelijk in In andere grote steden in europa zijn ook olympische spelen gehouden, zoals in Londen, Parijs en Amsterdam. Door dit soort evenementen krijgt een stad meer bekendheid, en trekt hiermee ook meer economie aan. In veel steden van wereldformaat hebben wereldtentoonstellingen plaatsgevonden, zoals in Brussel, Parijs en Londen. In Berlijn is nog geen wereldtentoonstelling gehouden terwijl het toch een culturele stad is. Dit kan te maken hebben doordat Berlijn pas laat sterk is gaan ontwikkelen. Wellicht worden de wereldtentoonstellingen binnenkort ook in Berlijn gehouden. De industrie in Berlijn is na de val van de muur weer hersteld, De opbloei van Berlijn na de hereniging is goed te zien rond de Potsdamer Platz. Na de sloop van de muur was dit een enorme kale vlakte in het centrum van de stad. Grote internationale bedrijven zagen hun kans schoon en stortten zich op de ontwikkeling van het gebied. Zo ontstond onder meer het Sony Center met winkels, bioscopen, congreszalen, kantoren en restaurants. Vandaag de dag worden er nog steeds hoofdkantoren van multinationals opgebouwd in Berlijn. Er zijn ook veel grote universiteiten gevestigd in Berlijn. Berlijn heeft 3 grote Universiteiten in tegenstelling tot Londen die er 2 heeft en Parijs die maar 1 grote universiteit heeft, Brussel heeft er meer die heeft er maarliefst 5. 4 onderdeel: analyse van de stad groep 5

5 Berlijn en Duitsland Duitsland is ingedeeld in zestien Bundesländer (deelstaten). Hamburg, Bremen en Berlijn zijn zelfstandige deelstaten, stadstaten eigenlijk. Alle deelstaten, waaronder de deelstaat Berlijn, hebben een eigen grondwet, regering en parlement. De bondskanselier is het hoofd van de regering, en hij bepaalt de richtlijnen van de politiek. De kanselier wordt door de bondsdag, op voorstel van de president, verkozen. Hij wordt, net als zijn ministers, door de president benoemd. Stadsbestuur Berlijn is, evenals Hamburg en Bremen, een deelstaat (Bundesland) op zichzelf. De regering wordt gevormd door de Senaat, die uit de Regierender Bürgermeister en maximaal acht senatoren bestaat. De zetel van de Regierender Bürgermeister is het Rotes Rathaus op de Alexanderplatz. Berlijn is onderverdeeld in twaalf stadsdelen (Bezirke). Ieder stadsdeel heeft een eigen burgemeester (Bürgermeister). De burgemeesters van de stadsdelen vormen de Rat der Bürgermeister, waarvan de Regierender Bürgermeister voorzitter is. Deze raad adviseert de Senaat. het wapen van Berlijn De 12 stadsdelen - Charlottenburg-Wilmersdorf. - Treptow-Köpenick. - Friedrichshain-Kreuzberg. - Reinickendorf. - Lichtenberg (vroeger Hohenschönhausen, Lichtenberg). - Spandau. - Marzahn-Hellersdorf. - Steglitz-Zehlendorf. - Mitte (vroeger Wedding, Tiergarten, Mitte). - Tempelhof-Schöneberg. - Pankow (vroeger Prenzlauer Berg, Weißensee, Pankow). - Neukölln. Berlijn Berlijn is de hoofdstad van Duitsland. Het is de grootste stad van het land met 3,5 miljoen inwoners. De stad ligt aan de rivier de Spree en wordt omsloten door de deelstaat Brandenburg, waar het sinds 1920 echter geen deel van meer van uitmaakt. Berlijn heeft een voor Duitsland belangrijk Industrieel gebied en is een belangrijk vervoerscentra. Door de politieke veranderingen in 1989, werd op 9 november 1989 de grens tussen Oost- en West-Berlijn geopend. Op 3 oktober 1990 werd Duitsland officieel herenigd en Berlijn werd weer de hoofdstad. In 1991 werd de beslissing genomen de regering naar Berlijn te verhuizen, wat in 1999 daadwerkelijk gebeurde. luchtfoto van Berlijn onderdeel: analyse van de stad groep 5 5

6 Berlijn en Duitsland locatie Berlijn in Duitsland Culturen Ongeveer 38% van de Duitse bevolking is Protestants, vooral in het noorden. 34% Is Rooms-Katholiek, hoofdzakelijk in het zuiden en het westen. Er is een kleine Joodse minderheid. Ongeveer de helft van de bevolking in het gebied dat vroeger Oost-Duitsland was, hangt geen godsdienst aan. De katholieke en protestantse kerken en de joodse synagogen ontvangen overheidssteun door kerksurtax die op leden van deze benamingen wordt geheven. Vrijwel alle burgers van het land spreken het Duits. De Denen, Friezen, Zigeuners en Sorben zijn de inheemse niet-duitssprekende minderheden. Sinds het begin van de jaren 70, zijn miljoenen gastarbeiders uit andere landen (vooral voormalig Joegoslavië, plus Turkije en Italië) naar Duitsland gekomen voor de werkgelegenheid. Hieronder zijn ongeveer 2 miljoen Moslims, hoofdzakelijk Turken en Koerden. 6 onderdeel: analyse van de stad groep 5

7 Berlijn en Duitsland Berlijn is, zoals iedereen wel weet, de hoofdstad van Duitsland. Het is ook nog eens de grootste stad van Duitsland. Met zijn drie en een half miljoen inwoners staat Berlijn dus op nummer één. Het is echter wel de vraag of de bevolking Berlijn ook als de hoofdstad ziet. Het antwoord is simpel: ja! Ondanks dat de stad niet echt centraal gelegen is. (Zie plaatje hieronder) De stad is een heel belangrijke industriele en culturele stad. Het is tevens te berijken door middel van rivieren die uitmonden in de Oostzee. Doordat Berlijn geen stad is die in de Middeleeuwen is ontstaan, is er ook niet een stadsopbouw die je toen veel zag. Dit is dus een centrum met daarom een stevige muur voor de beveiliging tegen aanvallen. Dat heeft Berlijn dus niet. Het is een relatief jonge hoofdstad in vergelijking met andere belangrijke steden. Er zijn echter wel veel oude gebouwen. De belangrijkste staat hierin is Unter den Linden. Dit is tot op de dag van vandaag ook nog steeds een van de bekendste straten van Berlijn. Ook nog een leuk feitje over Berlijn, om aan te tonen hoe groot de stad wel niet is, is dat het meer bruggen (en dus ook water) heeft dan venetië. Het wateroppervlak beslaat dan ook maar liefst 7% Berlijn is ook een zeer multiculturele stad. Eén op de tweeëntwintig mensen in Duitsland woont in Berlijn, dus dat er veel verschillende culturelen zijn is niet verbazingwekkend. Het is zelfs, na Istanbul, de grootste stad met de meeste Turken. Er wonen er ongeveer driehonderd duizend. Dus ongeveer één op de elf mensen van Turkse komaf. Ook in dit opzicht is het dus een belangrijke stad voor Duitsland. De enorme omvang van Berlijn heeft niet altijd tot positieve gevolgen geleid. In het jaar 1996 was er namelijk een referendum over de fusie van Berlijn en Brandenbrug. Brandenburg is een zeer welvarende deelstaat en Berlijn is juist een geldverslindende staat. Mede doordat het zo groot is en het nog steeds aan het uitbreiden is, is het dus een staat die veel geld verbruikt. Hierdoor stemde met het referendum, Brandenburg tegen het samengaan en Berlijn stemde voor. De fusie ging dan ook niet door. Berlijn kreeg helemaal een goed imago, toen de regering zich in Berlijn verstigde. Dit gebeurde in het jaar Berlijn (en dus vooral de Reichstag) zijn daardoor een bekend reisdoel voor toeristen. onderdeel: analyse van de stad groep 4 Berlijn is gelegen in het noordoosten van het land 7

8 Berlijn en de deelstaat Berlijn is gelegen in de deelstaat Brandenburg, het was in het verleden wel een onderdeel van de deelstaat Brandenburg, maar sinds 1920 is Berlijn, net als Hamburg een eigen deelstaat geworden. Je zou, omdat Berlijn in het verleden een onderdeel van Brandenburg was, verwachten dat Berlijn de hoofdstad is van deze deelstaat, maar dat is niet zo. De hoofdstad van de deelstaat Brandenburg is Potsdam. Potsdam is in vergelijking met Berlijn geen bijzondere stad. Het is wel leuk om Potsdam een keer te bezoeken, er zijn namelijk wel een aantal opmerkelijke gebouwen en monumenten die erg opvallen. Zo is er in ongeveer 1734 een wijk gebouwd, geheel op Nederlandse bouwstijl. In het verleden, voor het einde van de tweede wereld oorlog, was Potsdam een belangrijke stad, met veel monumenten, waaronder het voormalig koninklijk paleis Sanssouci. In de Tweede wereld oorlog had Potsdam zwaar geleden onder bombardementen. Aan het einde van de tweede wereld oorlog werd in Potsdam, in het paleis Cecilienhof, de conferentie van Berlijn gehouden, waar de geallieerden onderhandelden over de verdeling van Duitsland. Hieronder staat het Paleis Cecilienhof afgebeeld. Sinds 1920 is Berlijn een enclave geworden. Dit betekent dat een grondgebied volledig omsloten wordt door het grondgebied van één andere partij. In dit geval de deelstaat Brandenburg. Dat is te zien in het kaartje, Berlijn is het witte gedeelte, omringd door de Brandenburg, het groene gedeelte. De invloed van Berlijn op de deelstaat is erg groot, dat komt waarschijnlijk door de omvang van de stad, door de historie, maar ook door de imposante architectuur. De stad Berlijn telt 3,5miljoen inwoners. Doordat Berlijn zo n grote stad is trekt het een hoop werknemers aan, die buiten de stad, in de deelstaat Brandenburg wonen. Ronddom Berlijn liggen geen grote steden, daardoor werken er veel mensen in Berlijn, die er zelf buiten wonen. Ook zitten er veel studenten in de stad. Hogescholen en Universiteiten worden gebouwd in grote steden, en trekken studenten aan, uit de omgeving. Berlijn trekt s avonds en s nachts ook een hoop mensen aan die uitgaan. In de weekenden, en in de vakanties, zijn er een hoop mensen die gewoon een dagje uit gaan. Berlijn is zowel met openbaar vervoer als via de snelweg goed te bereiken. Dat moet ook wel, om de stromen mensen te kunnen verwerken die er elke ochtend heen moeten, en die de stad elke avond weer verlaten. 8 onderdeel: analyse van de stad groep 3

9 Berlijn en de deelstaat Berlijn is in vergelijking met Brandenburg een erg dicht bevolkt gebied er wonen in Berlijn per vierkante kilometer 3810 mensen. In Brandenburg wonen er maar 87 mensen per vierkante kilometer. In Berlijn wonen er ongeveer een miljoen inwoners meer dan in de deelstaat Brandenburg, Terwijl de oppervlakte van Brandenburg ongeveer veertig keer zo groot is. Er zit niet echt een verschil in het percentage werkloze, in Potsdam was het werkloosheidscijfer wel een stuk lager dan in Berlijn. Oppervlakte Bevolking Bevolkingsdichtheid %werkl. Brandenburg km inwoners/km 2 19,1 Berlijn 891 km inwoners/km 2 21,7 Potsdam 187 km inwoners/km 2 14,6 onderdeel: Bij het kaartje hierboven is te zien hoe alle snelwegen richting Berlijn lopen analyse van de stad groep 3 9

10 Berlijn en zijn voorsteden Voorsteden in Berlijn In de loop der tijd zijn er al veel steden en dorpen helemaal in Berlijn opgenomen. Deze delen binnen Berlijn hebben een eigen burgemeester en al deze burgemeesters van de verschillende stadsdelen vormen de Rat der Bürgermeister. Deze raad adviseert de Senaat. Op dit moment is Klaus Wowereit de voorzitter van de Rat der Bürgermeister. Hij is dus de Regierender Bürgermeister. De grootste stadsdelen die Berlijn heeft, en ook aan de rand van Berlijn liggen, zijn: Pankow, Reinickendorf, Spandau, Steglitz-Zehlendorf, Treptow-Köpenick. Voorsteden buiten Berlijn Berlijn ligt in het district Brandenburg, maar is er geen onderdeel van. In dit district liggen nog vele steden die ondertussen erg dicht tegen District Brandenburg met Berlijn in het midden Berlijn zijn komen te liggen en waarvan het dus waarschijnlijk niet lang meer zal duren voordat ook steden deze er aan vast zijn gegroeid. Voorbeelden van deze steden zijn: Potsdam, Stahnsdorf, Blankenfelde, Erkner, Neuenhagen, Zepernick, Hohen Neuendorf, Hennigsdorf, Falkensee. De bekendste die in dit rijtje staat is Potsdam. Dit is ook wel de grootste voorstad die Berlijn nu heeft. Basisgegevens per district/ voorstad Oppervlakte Bevolking Bevolkingsdichtheid Brandenburg km inwoners 87 inwoners per km 2 Berlijn 891,75 km inwoners 3811 inwoners per km 2 Potsdam 187,28 km inwoners 775 inwoners per km 2 Erkner 16,6 km inwoners 724 inwoners per km 2 Hohen Neuendorf 48,09 km inwoners 440 inwoners per km 2 Hennigsdorf 31 km inwoners 848 inwoners per km 2 Falkensee 43,26 km inwoners 928 inwoners per km 2 Zoals aan de bovenstaande tabel is te zien, kun je duidelijk merken dat Berlijn een drukke stad is, een bevolkingsdichtheid van 3811 inwoners per km2 is niet weinig. In het district Brandenburg is dat veel minder (87 per km2 ). Hieraan is ook duidelijk te zien dat in het district Brandenburg meer plattelandsgebieden zijn dan in het district Berlijn. In Berlijn is ook veel meer hoogbouw dan in het district Brandenburg, waardoor je al snel een hoge bevolkingsdichtheid krijgt. De voorsteden van Berlijn hebben een hogere bevolkingsdichtheid dan het district Brandenburg, maar wel veel minder dan in Berlijn. De meeste voorsteden zitten tussen de 700 en 950 inwoners per km2, Alleen de voorstad Hohen Neuendorf valt een beetje buiten de toon met 440 inwoners per km2. De meest voor de hand liggende oorzaak daarvan is dat Hohen Neuendorf nog een redelijk landelijk karakter heeft, als je naar de kaart kijkt, zie je veel groen en geen snelweg die er door heen loopt. 10 onderdeel: analyse van de stad groep 2

11 Berlijn en zijn voorsteden Politiek Brandenburg en Berlijn De politieke partijen die overheersen in de senaat van Berlijn zijn SPD en PDS. De politiek van Brandenburg is als volgt ingedeeld: Hier is dus te zien dat de overheersende partijen in Berlijn en Brandenburg eigenlijk wel gelijk zijn. Ze zijn ook al vele jaren bezig geweest om te kijken of er niet een gezamenlijke regering kan komen voor Berlijn en Brandenburg. Vanaf 2000 zijn ze weer hevig bezig om dit verder te bewerkstelligen. Het probleem zit hem alleen nog steeds in het grote aandeel wat CDU binnen Brandenburg heeft, want dat weerhoudt het samenwerkingsverband nu nog. Politiek van Brandenburg Verbindingen tussen Berlijn en zijn voorsteden Zoals uit het kaartje blijkt is Berlijn vanuit al de genoemde voorsteden goed bereikbaar, vanuit de voorstad ben je heel snel op de Autobahn, of een provinciale weg. Alleen Falkensee valt daar een beetje buiten. Deze voorstad is omgeven door landwegen, maar de provinciale weg is ook wel goed bereikbaar. Toch ligt Falkensee het verst weg van een provinciale weg of Autobahn. Ondanks de iets mindere bereikbaarheid van Falkensee hebben zij wel de grootste bevolkingsdichtheid van de genoemde voorsteden, wat waarschijnlijk komt doordat Falkensee relatief het dichts bij Berlijn ligt. Legenda: grote blauwe stip: Berlijn kleine blauwe stippen: genoemde voorsteden rode stip: Falkensee Kaartje van Berlijn en voorsteden onderdeel: analyse van de stad groep 2 11

12 Berlijn en zijn wijken Wat eerst een klein dorpje aan de rivier was is al snel uitgegroeid tot een miljoenen stad. Berlijn heeft een oppervlakte van bijna 890 vierkante kilometer en de stadsgrens is 234 km. lang. Het schijnt dat een ritje rond Berlijn over de ringweg bijna 300 km is. 18 procent van Berlijn bestaat uit natuur en parken, het wateroppervlakte beslaat bijna 7%. Daarmee is Berlijn één van de groenste steden van Europa. Berlijn is hoofdstad en deelstaat van Duitsland, gelegen aan de Spree, waar deze uitmondt in de Havel. Voor de val van de muur besloeg Oost-Berlijn zo n 400 km2.de stad is gebouwd op een redelijk vlak gebied. Het snelwegennet rond berlijn is te vergelijken met een spinneweb, waarin Berlijn de spin op het middenpunt is. Aan de rondweg van Berlijn sluiten snelwegen aan vanuit heel Duitsland. Onder andere; Hamburg, Hannover, Leipzig en Keulen. Het snelwegennet van Duitsland is zo ie zo al niet te vergelijken met dat van Nederland. De wegen zijn breder, langer en de maximale snelheid ligt ook vele male hoger. Dit zorgt er voor dat het merendeel van het personen- en goederentransport over de weg verloopt. Dit heeft natuurlijk grote voordelen voor het handelsleven van Berlijn. Berlijn staat bekend om zijn handel. Net na de val van de Berlijnsemuur, zijn er vele bedrijven naar Berlijn getrokken, en zijn er enorm veel kantoorpanden neergezet. De Havel en de Spree zijn twee grootte rivieren die dwars door Berlijn stromen. Ook deze zorgen voor een beter contact met de rest van Duitsland. Doormiddel van de Havel heeft Berlijn een rechtstreekse verbinding met Hamburg. Hamburg is een grootte havenstad die bijna een open verbinding heeft met de Noordzee. Dit maakt Berlijn alleen maar noch aantrekkelijker voor de handel. De Duitse overheid en een consortium van investeerders ondertekenen vrijdag een intentieverklaring over de privatisering van het Berlijnse vliegveld Schönefeld. De kopers gaan het omvormen tot een grote luchthaven, Berlin-Brandenburg International. Tot het gelegenheidsconsortium BBIP behoren onder meer het bouwconcern Hochtief en het vastgoedbedrijf IVG. De bouw van het grote nieuwe vliegveld is een van de belangrijkste toekomstige projecten in Berlijn en Brandenburg, zei burgemeester Klaus Wowereit van Berlijn donderdag. De premier van Brandenburg, Matthias Platzeck, waarschuwde echter voor voortijdige euforie. Alle vergunningen moeten nog worden verleend. De bouw van het vliegveld gaat in totaal 1,7 miljard euro kosten, maar het zal dan wel een van de grootste luchthavens van Europa worden. Zowel in (voormalig) Oost- als in West-Duitsland was het spoorwegennet van oudsher uitgebreid en goed georganiseerd. Vooral in Oost-Duitsland had transport per spoor een groot aandeel in het totale goederen- en personenvervoer. Na de eenwording is dit aandeel sterk afgenomen, omdat het minder rendabel werd geacht dan transport over de weg. Vanuit milieuoogpunt valt er echter veel te zeggen voor vervoer per spoor.de West-Duitse Bundesbahn en de Oost-Duitse Reichsbahn zijn in 1994 geprivatiseerd en samengevoegd tot Deutsche Bahn AG. Dit ging gepaard met een ingrijpende reorganisatie van de spoorwegen. Vanuit Berlijn lopen zo n 12 verschillende spoorlijnen naar elke uithoek van Duitsland. In november 1996 presenteerde de Senatsverwaltung für Stadtentwicklung, Umweltschutz und Technologie een plan voor de herstructurering van de binnenstad. Het plan concen- 12 onderdeel: analyse van de stad groep 1

13 Berlijn en zijn wijken treerde zich op twee gebieden: City-West en City-Ost (het historische centrum). Als hoogste doel van het Planwerk gold de herformulering van de Berlijnse identiteit. Het programma was erop gericht de achterstand in de stadsontwikkeling in te halen door veranderingen in de grondpolitiek en het opdrachtgeverschap, respect voor de geschiedenis en de vervanging van de modernistische stedebouwkundige concepten. onderdeel: analyse van de stad groep 1 13

14 de stichting van de stad Het gebied rondom Berlijn word al sinds de oudheid bewoont. Rond 700 vestigden twee slavisch stammen zich in de buurt van het hedendaagse Berlijn. Sinds de eerste eeuwen van onze jaartelling woonden er verschillende stammen op de rivieroevers van de rivieren de Spree en de Havel, zaoals de Germaanse en de Semonen. Rond 1200 waren er twee stadjes aan de rivier de Spree: Cöln en Berlin, hieruit is het tegenwoordige Berlijn gesticht. Vanaf het ontstaan van de stad in 1200 tot even de jaren 1700 was Berlijn voornamelijk een handelstad. Vanaf 1700 begon Berlijn met met produceren van handelsgoederen, producerende: elektrische en chemische producten, porselijn en textiel. In de achtiende eeuw was het een welvarend handels centrum, in de negentiende eeuw stond Berlijn voornamelijk bekend om de zware machines die er geproduceerd werden. Berlijn is belangrijk geworden als de machtige hoofdstad van de staat pruissen. Vergeleken met andere Europese steden is Berlijn (met haar 800 jaren) een redelijk jonge stad. Desondanks kent de duitse hoofdstad een behoorlijk indrukwekkende geschiedenis. De stad is ontstaan in Europa uit de twee zustersteden, Cö-lln en Berlin. Waneer deze zustersteden precies stadsrechten kregen is niet bekend, maar ze werden in 1237 en 1244 voor het eerst in oorkonden genoemd. In 1307 stellden Cölln en Berlin een gemeenschappelijke raad in en stelden een verdrag op waain het samen gaan van beide steden werd beschreven. De beide steden bleven noch wel zelfdstandig. In 1432 kwamen beide stadjes onder een bestuur. Rond 1230 stichten de beide askanische broers, mark graaf Johan de eerste en otto de derde de stad Berlijn, uit de zustersteden Cöln en Berlin. De grondingsoorkonden zijn tot op heden onvindbaar gebleven, deze zijn waarscheinlijk verloren gegaan tijdens de zware stadsbranden in 1348, 1367 en Deze branden verwoesten een groot deel van de stad Berlijn. Waarzo de naam Berlin niet te verklaren is, is de naam Cölln te wijten aan kolonie van Berlijn. Voor de eerste keer werd Cölln op achtentwintig oktober 1237 door Pater Simeon oorkondig bekleed. Berlijn overkwam dit op zeventwintig maart Op 26 februari 1251 werd Berlijn voor het eerst als stad erkend, dit door ene Probst Simeon. Men kan er vanuit gaan dat dit hoogst waarschijnlijk de zelfde Simeon is geweest als de Simeon die de beide zustersteden met een oorkonde bekleede. In 1280 verschijnt het eerste Berlijnse wapen der Bär, Cöln had immers den landesherlichen adelaar in het wapen. Twee momenten waren bij het opbouwen van de stad maatgevend: - Der Übergang uber das an dieser Stelle nur 5 kilometer breite Spreetal, das Flußabwärts und Flußauswärt kein so günstiges Überschreiten des Flusses ermöglichte. - Der Treffpunkt zweizer Groser straßen an diesem Punkte von der Elbe zur Oder und der straße von Sachsen und Böhmen her Kreuzungspunkt beider auf dem Moltkenmarkt. Vanaf 1319 werd er lang en bloedig gestreden om het gebied Brandenburg, de huizen Luxemburg en Wittelsbach door diverse vorstenhuizen, met een vernietigende uitwerking voor de bewoners van de stad. In 1411 smeekte de bevolking de keizer van het Heilig Roomse Rijk om hulp, waarna Frederik von Hohenzollern kwam als speciale beschermer van de stad. In 1415 werd deze Frederik van Hohenzollern door Rome benoemd tot keurvorst van Brandenburg, dit vormde het begin van de 500-jarige heerschappij door de Hohenzollern-dynastie. Rond 1448 werd de in 1432 gesioten samenwerking verbroken, na onlusten in de stadt. Rond de jaren 1400 had de stad berlijn al ongeveer 8000 inwoners, nu zo n 3.5 miljoen. 14 onderdeel: geschiedenis van de stad groep 1

15 de stichting van de stad Geschiedenis Berlijn ( ) De grondwet van het rijk was grotendeels nog niet vastgelegd aan het begin van de 15e eeuw. Hoewel enkele procedures en instellingen vast lagen, hingen de mogelijkheden van de hertogen om zich onafhankelijk te gedragen in het Heilige Roomse Rijk vooral af van de persoonlijkheid van de op dat moment heersende koning. Wanneer bijvoorbeeld dan ook Frederik III, die grotendeels binnen zijn kroondomein verbleef, de oude kernlanden verwaarloosde, viel het oude regeringsorgaan, de Hoftag, uit elkaar. De Rijksdag bestond nog niet, waardoor het rijk onbestuurbaar werd. Uiteindelijk ontstonden zelfs interne oorlogen. In 1411 smeekte de bevolking de keizer van het Heilige Roomse Rijk om hulp. In 1415 werd Frederik van Hohenzollern door Rome benoemd tot keurvorst van Brandenburg; dit vormde het begin van de 500-jarige heerschappij door de Hohenzollern-dynastie. Op hetzelfde moment onderging ook de kerk een crisis. Het conflict tussen verschillende pausen werd pas opgelost in 1418 en na 1419 werd veel energie gestoken in het bevechten van de ketterij van anders denkenden. Het middeleeuwse idee van een verenigd Corpus christianum, Corpus christianum is wanneer de paus en het Rijk de leiding in handen hadden, begon uiteen te vallen. Tijdens deze drastische veranderingen gingen dan ook stemmen op om de structuur van het Rijk te veranderen. Regels uit een ver verleden waren niet meer relevant en een versterking van het gecentraliseerd bestuur werd noodzakelijk geacht. Wanneer Frederik III de hertogen nodig had om zijn oorlog tegen Hongarije te financieren in 1486 en zijn zoon, de latere Maximiliaan I, tot koning werd verkozen, eisten de hertogen een samenkomst. Voor de eerste keer werd de vergadering van kieshertogen en anderen de Rijksdag genoemd. Hoewel Frederik weigerde dit nieuwe orgaan bijeen te roepen, ging zijn zoon na de dood van zijn vader akkoord. In Worms werd de Reichstag voor het eerst samengebracht in Hier werd de Rijkshervorming goedgekeurd, waardoor het Rijk terug wat structuur zou krijgen. Het zou echter enkele decennia duren voor de nieuwe regels waren goedgekeurd. Pas in 1512 zou dit volbracht zijn. In hetzelfde jaar kreeg het Heilige Roomse Rijk ook een nieuwe naam, vanaf dan zou het Rijk het Heiliges Römisches Reich deutscher Nation ( Heilige Roomse Rijk der Duitse Natie ) heten. Geschiedenis Berlijn ( ) Berlijn is een van de jongere Europese hoofdsteden. In de eerste eeuwen van onze jaartelling woonden er verschillende stammen op de oevers van de rivieren de Spree en de Havel, zoals de Germaanse en de Semnonen. Aan het eind van de 6de eeuw streden de Semnonen om land met Slavische stammen, die forten bouwden in de huidige Berlijnse voorsteden: Köpenick en Spandau. De Slavische stammen werden pas 500 jaar later verslagen door de krijgshaftige Saks Albrecht de Beer van het Askanische Huis, die de eerste markgraaf van Brandenburg (een Pruisische provincie in Duitsland) zou worden. De oevers van de Spree werden nu herbevolkt door immigranten uit het westen, zoals uit Harz, het Rijndal en Frankenland. De geschreven Geschiedenis begint omstreeks de vroege jaren van 13de eeuw, toen Berlin en Cölln begonnen te groeien rond het huidige Nikolaiviertel (dat is een klein gebied aan de oever van de Spree waar tot hedendagen nog een kerk is te zien: de Nikolaikirche). onderdeel: geschiedenis van de stad groep 1 15

16 de stichting van de stad Na de dood van de laatste Ascanische heerser in 1319 werd er lang en bloedig om Brandenburg gestreden tussen de huizen Luxemburg en Wittelsbach. Deze oorlog had een vernietigende uitwerking voor de bewoners van de streek. In 1411 smeekte het wanhopige volk de keizer van het heilige roomserijk om hulp, waarna Friedrich von Hohenzollern kwam als speciale beschermer van de stad. In 1415 benoemde Rome Friedrich tot keurforst van Brandenburg, welke aanstelling het begin vormde van de 500 jaar lange regeerperiode van het huis Hohenzollern. In 1432 werden Berlin en Cölln formeel verenigd. In 1443 begon Friedrich II met de bouw van het eerste kasteel van de stad, het latere Stadtschloss, waarvan nu alleen de slotbrug over is, want het kasteel is in 1950 met de grond gelijk gemaakt. De bouw van dit kasteel was een onderdeel van het plan van Frederik II om Berlin-Cölln de hoofdstad van Brandenburg te maken en zo de macht van het volk te verkleinen. Dit plan lukte in 1448 en in 1451 werd het slot officieel residentie van de keurvorst. Het symbool van de macht der Hohenzollern werd de heraldische beer. Het symbool en de heraldische beer zag er als volgt uit: de stad, een ijzeren keten en een hangslot om zijn nek. In 1486 maakte Johan Cicero (Frederiks II zijn neef) die keurvorst was geworden, de stad tot zijn residentie en was de stad dus officieel de hoofdstad van de Mark Brandenburg. In de eerste helft van de 16de eeuw verspreidden de ideeën van Maarten luther ( ) zich snel waardoor de keurvorst Joachim Hector II over ging op het protestantisme. Dankzij de komst van de vluchtelingen uit de lage landen groeide de stad Berlin-Cölln snel. Maar in 1576, 1598 en 1600 sloeg de pest echter hard toe, dit zorgde voor een stop van de groei van Berlin-Cölln. En daar kwam ook nog de 30 jarige oorlog bij. In 1648 was het inwonertal gedaald tot maar 6000 inwoners, want de bevolking was verkleind door hongersnood en ziekten. Geschiedenis Berlijn ( ) In 1618 begon de dertigjarige oorlog, deze duurde dus tot Deze oorlog had ook grote gevolgen voor de stad Berlijn. Het was een Europese oorlog, die zeer bloedig was. Het begon allemaal met een conflict tussen protestanten en katholieken. Dit conflict zorgde al snel voor een zeer bloedige strijd tussen de verschillende volken van Europa. Duitsland stond ook midden in deze oorlog. Tijdens deze oorlog nam de armoede erg toe en viel de economie helemaal stil. De oorlog was erg bloedig, omdat er bij gevechten om bepaalde streken complete volken werden uitgeroeid, zodat er haast niemand meer woonde. Zo werd er in Zuid-Duitsland 2/3de van de bevolking gedood. Berlijn werd door deze oorlog ook zeer zwaar getroffen door deze oorlog. Door de oorlog had de stad in 1648 nog maar 6000 inwoners. In 1648 werd de vrede gesloten, toen kwam men erachter dat het zinloos was om verder te vechten. Dit was echter al te laat, de oorlog had vele slachtoffers gemaakt en ook zeker voor Berlijn. Berlijn heeft na de oorlog 100 jaar 16 onderdeel: geschiedenis van de stad groep 1

17 de stichting van de stad nodig gehad voor de weder opbouw van de stad. De oorlog had ook grote gevolgen voor de handel in Duitsland, want door deze oorlog verloor Duitsland elke handelsweg over zee. Deze handelswegen waren erg noodzakelijk voor de handel in Duistland, dus ook Berlijn. Deze belemmering heeft later ook geleid tot ander conflicten. Tijdens de oorlog, in 1640 kwam Friedrich Wilhelm I von Hohenzollern aan de macht, hij was toen 20 jaar. Hij zag het opbouwen van de staat na de oorlog als zijn belangrijkste taak. En heeft ook in zijn regeringstijd een sterke impuls gegeven aan de wederopbouw en ontwikkeling van Berlijn. Hij begon na de oorlog met het bijeen voegen van alle verwoeste deelstaten tot een eenheidsstaat. Dit had hij van de Fransen afgekeken. Berlijn behoorde ook tot die deelstaten. Friedrich Wilhelm I was in 1651 ook de eerste Duitse keurvorst die over een staand leger beschikte, dit was ook het sterkste van Duistland. Om de stad Berlijn tegen aanvallen te beschermen bouwde de keurvorst sterke vestingwerken rond de stad. Ook legde hij een mooie tuin bij het Stadtschloss aan, de Lustgarden genoemd. Hij werden er lindebomen langs de latere Unterden Linden geplant, dit is nu één van de beroemdste winkelstraten van Berlijn. Ook werden er verschillende pleinen aangelegd. Verder legde keurvorst Friedrich Wilhelm I een kanaal aan, dat de Oder met de Spee verbond. De economische macht van de stad groeide sterk door de aanleg van dit kanaal. Zo kwam Berlijn in het middelpunt van de handel te staan. Op 29 oktober 1685 nam de keurvorst een besluit, het besluit van Postdam. Dit wordt ook wel het Edict van Postdam genoemd. In dit besluit stond, dat Franse immigranten in de stad Berlijn mochten wonen. Deze immigranten emigreerden, omdat zij andere geloofs- en staatsgevoelens hadden. Door al deze maatregelen en ontwikkelingen van de stad Berlijn, groeide de stad ook heel snel. Toen Friedrich Wilhelm I aan de macht kwam, had de stad maar ongeveer 6000 inwoners, in 1688 bestond de bevolking al uit inwoners. En de groei van de stad zette steeds verder door. Het is erg opvallend, want voor de regering van de keurvorst Friedrich Wilhelm I ging de bevolking groeien. Door al deze maatregelen in het Brandenburgse rijk, werd de keurvorst Friedrich Wilhelm I ook wel de grote keurvorst genoemd. Hij heeft vooral veel betekend voor de stad Berlijn. Berlijn is onder zijn regering weder opgebouwd, versterkt door vestingsmuren en de bevolking is met meer dan drie keer verdubbeld. In 1688 stierf de Friedrich Wilhelm I. Hij werd daarna opgevolgd door zijn zoon, die eveneens Friedrich Wilhelm heette. Hij ging verder met de weder opbouw van de stad Berlijn waar zijn vader mee begonnen was. Hij was een keurvorst die aan de kant van Oostenrijk stond, om zo door de keizer tot koning te worden uitgeroepen. Hij werd toen in 1701 uitgeroepen tot koning over Pruisen. En hij maakte de stad Berlijn tot hoofdstad. Zo werd de stad verder ontwikkeld. Nu was Berlijn naast een belangrijke handelsstad ook de hoofdstad van het koninkrijk Pruisen, dat geregeerd werd door koning Friedrich Wilhelm I (als keurvorst Friedrich Wilhelm III). onderdeel: geschiedenis van de stad groep 1 17

18 Berlijn van 1701 tot WO I In 1701 bloeide Berlijn uit tot een koninklijke- en regeringshoofdstad. Dit gebeurde nadat keurvorts Frederik III zichzelf had gekroond als koning Frederik I van Pruisen. Vele bekende gebouwen werden ontworpen en kleinzoon Frederik II ( ) zette het architectonische herontwerp van de stad voort. Hij werd hierbij geholpen door de beroemde architect Knobelsdorff. Knobelsdorff ontwierp samen met de architect Johann Boumann onder andere de Französische Dom. De Französische Dom werd tussen 1751 en 1753 gebouwd. De Franse kerk werd op Potsdammer Platz gebouwd voor de Hugenoten. Hier konden de Hugenoten het geloof beter uiten omdat religie beter getolereerd werd door de Pruisen. De Hugenoten moesten Frankrijk namelijk ontvluchten omdat ze in 1685 definitief tot ongewenste personen werden verklaard in Frankrijk. In 1719 leverde een volkstelling een inwonertal van ongeveer van wie bijna 20% Hugenoten. Berlijn heeft drie grote operagebouwen. De oudste is de Staatsoper op Unter den Linden. Staatsoper is een van de grootste operagebouwen ter wereld. Het gebouw werd tussen 1741 en 1743 voor Frederik de Grote gebouwd. Na de bouw was het operahuis de grootste van Europa. Het is gebouwd in een klassiek Pruisische stijl met invloeden van de klassiek Engelse stijl. In 1843 werd het gebouw door een brand bijna volledig verwoest. Verschillende renovaties maakte het gebouw een stuk zwakker en het werd dan ook in de Tweede Wereld oorlog volledig verwoest. Later werd het gebouw volledig herbouwd naar het originele ontwerp uit 1741 Staatsoper Unter den Linden Omstreeks 1750 ontstonden in Berlijn de eerste katoen- en zijdemanufacturen en groeide de stad uit tot een van de grootste textielsteden van Duitsland. De Brandenburger Tor is een van Berlijns belangrijkste monumenten. De poort staat aan het einde van Unter den Linden, een van de mooiste straten van Berlijn, en vormde een deel van de grens die Oost- en West -Berlijn vroeger van elkaar scheidde. Het neoklassieke bouwwerk, een ontwerp van Carl Gotthard Langhans, werd in 1791 voltooid. Het bronzen beeld Quadriga (vierspan) op de poort is een strijdwagen, door vier paarden getrokken en gemengd door de godin van de overwinning. Omstreeks 1800 telt Berlijn ongeveer inwoners. In 1806 trekt Napoleon met zijn troepen onder de Brandenburger Tor door en bezet Berlijn 3 jaar lang. Karl Friedrich Schinkel ( ) ontwierp prachtige klassieke gebouwen. Hij is de beroemste architect van Berlijn. Hij volgde zijn opleiding in Berlijn en trad in 1810 in dienst van de gemeente. Hij ontwierp een aantal beroemde gebouwen, zoals het Konzerthaus en het Altes Museum, en oefende een grote invloed uit de Berlijnse architectuur. De door Schinkel ge- 18 onderdeel: geschiedenis van de stad groep 2 Brandenburger Tor

19 Berlijn van 1701 tot WO I bouwde Friedrichswerdersche Kirche werd na de oorlog herbouwd en ingericht als museum. Peter Joseph Lenné (landsarchitect) fleurde de stad op door het aanleggen van bebloemde parken. Vanaf dat moment ging het economisch steeds beter met de Duitse hoofdstad en de bevolking groeide dan ook mee. Met de snelle industriële groei aan het begin van de negentiende eeuw kwamen er ook nieuwe transportmiddelen. Werner von Siemens legde de eerste elektrische spoorlijn aan. In 1838 werd de eerste spoorlijn geopend, van Berlijn naar Potsdam. Daarna kwamen de U-bahn (metro) en de S-bahn, het spoorwegnet, en trams en bussen. In 1929 kwam al het openbaar vervoer in handen van één bedrijf, maar dat hield met de opdeling van de stad in 1945 op te bestaan. U-bahn en S-bahn In 1850 komt in Pruisen een grondwet van kracht waarmee kiesrechtsysteem voor drie bevolkingsklassen wordt ingesteld. In 1862 werd er voor Berlijn een nieuw stadsplan ontworpen waarin voorzien was in de bouw van duizenden huizenblokken met in het midden een binnenplaats. Deze moesten woonruimte bieden aan het groeiende aantal fabrieksarbeiders in Berlijn. De blokken zagen er aan de buitenkant vaak fraai uit maar de woningen zelf waren vaak heel donker en te klein. Sommige van de panden zijn bewaard gebleven. Door Frederik de Grote werd, voor de overwinning van de Pruisisch- Deense Oorlog in 1864, een bos veranderd naar een park. De naam van het park werd Tiergarten. Het park heeft een afstand van 3 kilometer, uitgerekend van oost naar west. Hij heeft een aantal belangrijke bouwwerken laten plaatsen in het park zoals Schloss, Bellevue, een dierentuin, een aquarium en de Siegessäule. De Siegessäule is een 67 meter hoge zuil met 285 treden naar de top. De Berlijnse joden hebben in de stad veel synagogen gebouwd. De grootste was de in de 1866 voltooide Neue Synagoge. Tijdens de Kristallnacht werden 23 van de 29 Berijnse synagogen verwoest. De Neue Synagoge bleef grotendeels gespaard maar het gebouw werd bij bombardementen zwaar beschadigd. Nadat Berlijn was uitgeroepen tot de hoofdstad van het Duitse Rijk op , bloeide de economie nog verder op en steeg het bevolkingsaantal tot maar liefst 1 miljoen. Dit bleef zo doorgaan totdat de economie stagneerde en bijna 2 miljoen Berlijners onder erbarmelijke omstandigheden leefden. Van 1901 tot 1908 werden de meeste huizen gebouwd. Na 1908 nam de vraag naar huizen af. In Berlijn en vier naburige steden werden er tussen 1907 en 1913 ongeveer woningen gebouwd. De Berliner Dom werd in 1905 in gebruik genomen. Hij ligt op het historisch Museum Eiland in de rivier genaamd de Spree. onderdeel: geschiedenis van de stad groep 2 Neue Synagoge 19

20 Berlijn van 1701 tot WO I De eerste kerk aan de zijde van de huidige kathedraal werd gebouwd in Het gebouw werd later gebruik als een gerechtskerk voor de familie Hohenzollern en werd vervangen door een kathedraal. De kathedraal werd tussen 1745 en 1747 gebouwd door Johann Boumann, in barok-stijl. Het werd gereconstrueerd in een klassiek gebouw (in 1816 tot 1822) aan de hand van een ontwerp van een Berlijnse architect Karl Friedrich Schinkel. In opdracht van de keizer Willem ll werd het Dom vernietigd en in de plaats werd er de huidige kathedraal gebouwd. De kathedraal was veel groter dan de vorige gebouwen. Het barok gebouw met Italiaanse invloeden werd ontworpen door Julius Raschdorff. De bouw van de 114 meter lange en 73 meter brede kathedraal vond plaats tussen 1894 en Berliner Dom In 1907 word er een winkel opgericht die claimt het grootste warenhuis van Europa te zijn. Dit warenhuis ligt vlak bij het Europa- Center. De naam van het warenhuis is KaDeWe Kaufhaus des Westens (warenhuis van het westen). Je kunt er van alles kopen, maar het is vooral beroemd om de etenswaren die je op de zesde verdiepingen kunt krijgen. Voor 1920 hoorde Berlijn bij de deelstaat Brandenburg. Na 1920 is Berlijn een eigen deelstaat geworden. In 1920 worden 7 omliggende steden, 59 plattelandsgemeenten en 27 districten samengevoegd tot de metropool Groot-Berlijn. Door deze herindeling telde Berlijn bijna 4 miljoen inwoners en was na Londen de grootste stad van Europa. Na het einde van de inflatie bloeide Duitsland snel op en het tijdperk van de gouden jaren ( ) brak aan. De Funkturm werd in 1924 gebouwd. De toren werd opgericht ter gelegenheid van de derde Duitse tentoonstelling van de radio. De toren is 150 meter hoog en wordt ook gebruikt als zendmast, panoramische toren met restaurant en als controletoren voor de luchtvaart. Kaufhaus des Westens WO I In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit. De Eerste Wereldoorlog ( ) was de eerste oorlog waar landen uit de hele wereld bij betrokken waren, vandaar de naam wereldoorlog. De moord op Frans Ferdinand was de aanleiding voor de Eerste Wereldoorlog. Op 28 juni 20 onderdeel: geschiedenis van de stad groep 2