Eengezinswoningen in Berlijn

Transcriptie

1 Eengezinswoningen in Berlijn Het groen dat in de visie van Ungers het verbindende element tussen de eilanden vormde, is hier in de vorm van begroeide hoven en private tuinen naar binnen gekeerd, deze archipel is een vastgoedontwikkelings interpretatie van het veel geciteerde ideaal voor Berlijn van Tucholsky: voor de Oostzee en achter de Friedrichtstrasse 1 Kees Christiaanse (2011) In zijn artikel Berlijn een dubbele archipel constateert Kees Christiaanse dat vele mensen in Berlijn hun wens om een huis met tuin in een stedelijke omgeving te bezitten, hebben kunnen verwezenlijken, doordat de zee tussen de stedelijke centra in de archipelmetafoor van Ungers 2 tegenwoordig voor een groot deel bestaat uit privaat verkavelde woongebieden. 3 4 Hoewel er in de literatuur weinig geschreven is over de eengezinswoningen in Berlijn 3, 1. Christiaanse, K (2011): p61 hebben we in hoofdstuk 2 geleerd dat eengezinswoningen met hun lage dichtheid en lage grondprijzen een substantieel deel vormen van de secundaire ruimte. Bovendien is de vrijstaande woning nog steeds een gekoesterde woondroom voor velen. Het is dus eigenlijk zeer verwonderlijk dat deze typologie door stedenbouwkundigen en architecten weggezet wordt als inefficiënt, fantasieloos en niet-wenselijk, terwijl er niet veel over bekend is. Juist de individuele en relatief ruime opzette wijken lijken hier, midden in de metropool van Berlijn, een betaalbaar en kwalitatief hoogwaardig woonmilieu op te leveren. In zijn beschrijving van de tussenstad als woonoord stipt Thomas Sieverts 4 de wijken met eengezinswoningen aan als sterk voorbeeld van hoe ruimtelijke en functionele realiteit wordt toegeëigend door haar gebruikers. De manier waarop op dezelfde wijze verschillend uitziende eengezinswoningen worden gebouwd illustreert de ambivalente relatie tussen expressie van de individuele woondroom en de mate waarin dit mogelijk is per persoon. Het is een ambivalentie die de identiteitsvorming en daarmee dus de 2. Zie: Ungers (1978) bewoners totaal niet lijkt te storen Zie: hoofdstuk 2.04 In dit hoofdstuk wordt inzicht verschaft in de typologie van de middenklasse Grondprijzen eengezinswoning in Berlijn. Er zal achtereenvolgens in worden gegaan op het hoe en 4. Zie: Sieverts, T (1998) waarom ze geïntroduceerd zijn in Berlijn, hoe de wijken zich gedurende een halve eeuw 5. Zie: hoofdstuk 2.02 ontwikkeld hebben en tenslotte wordt er behandeld hoe het hedendaagse woonmilieu Zwischenstad in Berlijn in elkaar steekt.

2 Laagbouw woontypologiën in Berlijn Eengezinswoningentypologieën in Berlijn Dorf 6. Zie: Senatsverwaltung für Stadtentwicklung (2010) 7. Senatsverwaltung für Stadtentwicklung (2005), p Senatsverwaltung für Stadtentwicklung (2005), p Berlijn kent een grote verscheidenheid aan verschillende types woningbouwwijken met lage dichtheid. In de Strukturatlas 6 van de dienst stadsontwikkeling van de gemeente Berlijn zijn de eengezinswoningen ingedeeld in verschillende categorieën: bijvoorbeeld oude dorpslinten, villa s, rijtjeshuizen en weekendhuizen. In dit essay zullen de huizen voor de middenklasse behandeld worden, deze vallen in de categorieën Garten en Offene Siedlung. Het type Garten omvat wijken met eengezinswoningen en naoorlogse kleine meergezinswoningen. In oude wijken staan de woningen nog aan een rooilijn, maar recentere voorbeelden hebben minder regelmatige opzet. De voortuin is meestal een siertuin, de zij, en achtertuinen worden gebruikt als doorgang, parkeerplaats, opslagplek of voor vrijetijdsbesteding. Vroeger teelde men ook vaak groente en fruit in de achtertuin, of hield men er kleinvee. De binnenkant van het bouwblok vormde van oudsher een groene onbebouwde ruimte, hoewel ze altijd al sterk was onderverdeeld in diepe private tuinen. Tegenwoordig worden er echter steeds meer huizen gebouwd, ontsloten via cul-de-sac s en smalle toegangswegen7. De Offene Siedlung komt uitsluitend voor in voormalig Oost-Berlijn. Het gaat hier om een overwegend ongeplande, niet-homogene bouwstructuur, bestaande uit bungalows, werkplaatsen, garages, kleine en grote eengezinswoningen8. De diversiteit van gebouwen en Reihengarten programma s lijkt een cruciaal punt van verschil te zijn met het Garten -type, maar in hun huidige vorm is er zowel in luchtbeelden, op kaarten, als tijdens veldwerk, geen helder onderscheid te ontdekken. Het lijkt erop dat de transformatie sinds de val van de muur, het initiële onderscheid tussen de twee type wijken sterk heeft vervaagd: tegenwoordig kunnen de twee categorieën gezien worden als één typologie. Geselecteerde fragmenten In het Zuid-Oosten van Berlijn zijn er voor dit onderzoek drie fragmenten geselecteerd. Vanwege het mogelijke verschil in ontwikkeling onder het kapitalistische regime van West-Berlijn en het communistische regime van Oost-Berlijn, zijn ze aan beide kanten van de toenmalige muur gekozen. Het eerste fragment ligt in voormalig West-Berlijn aan de rand van de wijk Rudow; de andere twee fragmenten, de Schliemann Siedlung en Siedlung Späthfelde, liggen in voormalig Oost-Berlijn. Voor dat er dieper in wordt gaan op de morfologische ontwikkeling en het huidige woonmilieu, zal eerst de ontstaansgeschiedenis behandeld worden. Wochenendhäusermeter Garten Offene Siedlungsbebauung Overige woonbebouwing Berlijnse muur Schliemann Siedlung (Garten) Siedlung Späthfelde (Offene Siedlung) Rudow (Garten) Afb. 1 Voorbeeld van een wijk die Afb. 2 Voorbeeld van een wijk die is ingedeeld als Garten is ingedeeld als Offene Siedlung

3 Ontstaansgeschiedenis middenklasse eengezinswoningwijken 9 9. Bronnen voor de gehele Volgens de omschrijving van de dienst Nog steeds trok de bevolking uit landelijk gelegen paragraaf (tm eengezinswoningen en het NS): Kuhn (2001) en Harlander (2001) stadsontwikkeling zijn de wijken van de geselecteerde fragmenten ontstaan in de Jaren 20 van de 20e eeuw. Wanneer we kijken naar de ontwikkeling van Berlijn (afb. 04 en 06) tussen 1920 en 1932 blijkt inderdaad dat ook de fragmenten in deze periode zijn ontstaan. Ten tijde van de Weimar republiek ( ) kende Berlijn een sterke suburbanisatie die reeds voor de Eerste Wereldoorlog was ingezet. Deze tweede fase van suburbanisatie was anders dan de uitleg van villawijken gedurende de tweede helft van de 19e eeuw. De suburbanisatie na de Eerste Wereldoorlog betekende vooral de versterkte vervaging van het onderscheid tussen stad en land, waarbij de sprongsgewijze uitbreiding van massa verkeers-, en communicatiemiddelen, het uitdijende forensen treinnetwerk en de planmatige ontwikkeling van de vrijetijdsbesteding, tot nieuwe manieren van symbiose gemeenten weg, maar het bevolkingsoverschot kwam in de suburbane gebieden rondom de grote steden terecht in plaats van in de steden zelf. In de suburbanisatie ten tijde van de Weimar republiek zijn drie categorieën te onderscheiden. De bekendste is het publieke woningbouwprogramma, dat we bijvoorbeeld kennen van de uitbreidingen van Ernst May in Frankfurt en de uitbreidingswijken in Berlijn van Martin Wagner 11. Een groot gedeelte van de woningproductie bestond echter uit het uitvullen en naverdichten van bestaande bouwgrond en de aanleg van private al dan niet legale uitbreidingswijken aan de rand van de stad. Uit verschillende bronnen, zoals de kaarten van afbeeldingen 04 en 06 en documenten uit het Berlijnse staatsarchief, blijkt dat de geselecteerde fragmenten een combinatie zijn van beide laatste categorieën. 10. Zie: Kapp (1918) van beide levenswerelden geleid hebben Zie voor meer De opkomst van de suburbane ruimte werd niet alleen veroorzaakt door de sterke bevolkingstoename, maar ook door kwalitatieve aspecten, zoals de versprijding van de stedelijke levenstandaard. Voorbeelden hiervan Uitvullen en naverdichten In het begin van de 20e eeuw werd het model van de planmatige stadsuitbreiding aan de periferie van de stad vervangen door het uitvullen van reeds informatie over het Publieke woningbouwprogramma van de Weimar republiek hoofdstuk zijn de toegang tot hoger onderwijs en de uitbreiding van technische netwerken zoals stroom en gas. Deze aspecten waren nu niet meer uitsluitend een ontwikkelde gebieden. Dit kwam doordat er in de Weimar republiek een grote voorraad was van bouwrijp bouwland De rationele stad van die stadsprivilege. Met de vervaging van het traditionele De speculatieve grondhandel van de private boekwerk. onderscheid tussen stad en land ontstond er op Terraingesellschaften had in de periode voor de sociaal- cultureel en bouwkundig gebied een nieuwe transitiezone: Suburbia. vastgoedcrises: in Berlijn in Hierdoor was er 7 8 Het enorme vestigingsoverschot van de steden zwakte Eerste Wereldoorlog namelijk geleid tot enkele in de meeste grote steden in Duitsland sprake van duidelijk af; aan het begin van de Eerste Wereldoorlog een aanzienlijk overaanbod van reeds ontwikkeld was de hoogtij van urbanisering duidelijk ten einde. onbebouwd bouwland. Vilma Carthaus vermoedde in Gebied waar tegenwoordig de Afb. 4 Suburbanisatie in de geselecteerde fragmenten liggen Groot-Berlijn 1905/1906 Afb. 3 Wilde suburbane woonwijk in de omgeving van Berlijn. De mix van schuren, woningen en tuinhuizen is duidelijk te zien.

4 Afb. 5 De privaat ontwikkelde uitbreidingswijk Karow bij Berlijn in aanbouw. Ambtenaren, handwerkers en Kooplieden bouwen hier hun eigen woningen Gutkind (1919), p13 Der Deutche Wonungsbau haar onderzoek naar de crises dat zelfs bij verdere gunstige ontwikkelingen de percelen nog niet bebouwd zullen zijn over enkele tientallen jaren. 12 Martin Wagner voorspelde gedurende de Eerste Wereldoorlog dat het nog 45 tot 50 jaar zou duren voordat het bouwrijpe land rond Berlijn uitverkocht zou zijn. 13 Stille suburbanisering door privaat ontwikkelde wijken aan de rand van de stad. Naast het publieke woningbouwprogramma en het naverdichten, uitvullen en aanvullen van bestaande bouwlocaties, was er ten tijde van de Weimar republiek nog een derde, grootschalige sub urbane ontwikkeling. (1931), p17 Omdat de verkoop van bouwgrond in Berlijn in 1912 totaal ineenstortte, waren de Terraingesellschaften die de crises overleefden, genoodzaakt hun bedrijvigheid te verschuiven van het aankopen, bouwrijp maken en doorverkopen van grond naar het zelf bebouwen Binnen het stadsgebied, in het ommeland en aan de spoorwegen van de grote steden in het noordoosten en het midden van Duitsland, werden er talrijke privaat ontwikkelde kleine wijken gebouwd. De aankoop van de grond en de ontsluiting ervan was legaal, maar de van hun reeds aangekochte en bouwrijp gemaakte bezittingen. Tussen de wereldoorlogen was het bouwen juridische bestemmingsplannen van gestandaardiseerde eengezinswoningen op bebouwing bevond zich in een schimmige zone van de De eerste private stadsrandwijken waren gebouwd 14. Ruck (1988), p175 voorraad voor de verkoop, in vele streken gebruikelijk, ook in de stadsdelen aan de rand van Groot-Berlijn en enkele van haar randgemeenten. Ze werden gefinancierd door de producent (o.a bouwfirma s en Terraingesellschaften). Er werd zowel door de bouwgrondondernemingen zelf gebouwd, als door derden die de al bouwrijpe kavels hadden aangekocht. Het bouwen van eengezinswoningbouw gebeurde voor de Eerste Wereldoorlog, maar de grote uitleg volgde tijdens de Weimar republiek. Hoewel ze de belichaming waren van crisistijden, werden ze niet alleen gebouwd tijdens de noodjaren aan het begin en aan het einde van de republiek. In een studie over de stadsrandwijken uit 1933 constateert men dat ook de grote economische crisis van de laatste jaren de beweging niet tot stilstand heeft gebracht 14 Vanwege niet alleen door het uitvullen van bestaande, hun onduidelijke juridische status kan het aantal stedenbouwkundig hoogwaardige uitbreidingswijken. stadrandwijken moeilijk geschat worden. Over hun Gebied waar tegenwoordig de Afb. 6 Suburbanisatie in de Op veel plekken werden overgebleven kavels van private opdrachtgevers bebouwd, veelal met publieke steun. Daarnaast bouwde men voort aan de rand van de stad langs de bestaande uitvalswegen, waarbij de aanleg van openbare verkeersmiddelen aantal in Berlijn en haar voorgemeenten tussen 1924 en 1929 zijn echter wél betrouwbare schattingen voorhanden. Bruna Schwan vermoedt dat er in de suburbane ruimte van Berlijn tot 1932 ongeveer percelen waren, die met tot geselecteerde fragmenten liggen Groot-Berlijn Die Heimstätte (1930), p48 zoals spoorwegen van doorslaggevende betekenis was. Het aantal auto s steeg weliswaar duidelijk sinds begin jaren 20, maar de ware doorbraak als massaverkeersmiddel volgde pas na de Tweede Wereldoorlog. huizen bebouwd waren. 15 De bewoners van de private stadrandwijken waren een brede afspiegeling van de maatschappij. De vlucht naar suburbia had alle sociale lagen in haar greep, van beroemdheden tot werkelozen. De meeste bewoners

5 behoorden echter overwegend tot de middenklasse of Socialisten aan de macht kwamen. Zij vonden 16. Der Deutche Wonungsbau de arbeidersklasse. De ontwikkeling van een private kleine uitbreidingswijk verliep over het algemeen niet spontaan, maar doelgericht volgens het volgende patroon: Allereerst werden grote stukken land, vaak gehele boerderijen of gedeeltes daarvan, door een bedrijf verworven of door de eigenaar ter beschikking gesteld. Vervolgens werd het land uitverkaveld in straten en bouwpercelen, waarna de percelen stuksgewijs aan de toekomstige bewoners of private opdrachtgevers verkocht werden. 16 De percelen waren doorgaans de willekeurige splinterwijken een economische verspilling, in het bijzonder in de omgeving van de grote steden, waardoor een ordelijk ingrijpen van de staat noodzakelijk geacht werd. Daarnaast greep het regime net zo doortastend in in het publieke woningbouwprogramma. Het wilde juist door private initiatieven en door het mobiliseren van spaarpotkapitaal van de middenstand, een programma creëren, waarin iedereen een eigen huis kon bouwen op zijn eigen stukje grond. De grote aantallen bouwrijpe percelen van de Terraingesellschaften waren hier (1931), p137 ongeveer 1000 vierkante meter groot en ze hadden in de eerste jaren meestal ontoereikende infrastructurele voorzieningen zoals verharde straten, stroomaansluiting en riolering. Dit in tegenstelling tot de gebieden van de Teraingesellschaften. De plannen van de stadrandwijken waren zeer divers en omvatten zowel zeer eenvoudige parcelleringsrasters, uitermate geschikt voor. Hoewel publieke bevordering van het bouwen van een eigen woning altijd marginaal is gebleven, zorgden de goedkope bouwgrond, de lage rente, en het toenemende belang van de bouwfondsen ervoor dat er in de stabiele jaren tussen het einde van de economische crisis en het begin van de Tweede Wereldoorlog, een aanzienlijk aantal als stedenbouwkundig gecompliceerde eengezinswoningen werd gebouwd. Deze productie ontsluitingsstructuren. Qua bouwvorm verschilden geldt in allerlei opzichten als een voorloper van meer de huizen van eenvoudige weekendbungalows tot bekende naoorlogse massale suburbanisatie, die permanent bewoonde huizen. De private productie van deze wijken was niet we hierna in de transformatie van de geselecteerde fragmenten terug zullen zien. illegaal, maar gebeurde meestal in samenspraak met publieke instanties. De overheid was op verschillende manieren betrokken bij het proces: onder andere bij de goedkeuring van de verkavelingsplannen en bij de transactie tussen de parcelleringsonderneming, bewoner en/of opdrachtgever. Over de stille suburbanisatie wordt tegenwoordig ambivalent geoordeeld. Talrijke punten van kritiek, zoals Afb. 7 Reclame van het Duitse de verrommeling van het landschap door het wilde bouwen, of de slechte hygiënische omstandigheden, stonden tegenover positieve aspecten: in een periode van hoge woningnood konden arme mensen op deze manier bijvoorbeeld zelf in hun onderdak voorzien, de wijken lagen in de nabijheid van de natuur en er ontstond een informele zelfbouweconomie in barre tijden. De wettelijke verordeningen waren tegenstrijdig. Volgens de woningwet konden bijvoorbeeld tijdelijk huisjes, die in een voor wonen bestemde wijk stonden, zonder aparte vergunning van de gemeente of zonder nederzettingsvergunning gebouwd worden. Deze kleine gebouwen mochten echter slechts tijdelijk bewoond worden. Maar in de praktijk werden de bouwfonds Berlijn uit 1932, afgedrukt in een brochure die gericht is aan elke persoon die een eigen eigendomswoning in het groen wil kopen. tuinhuizen in de loop van de tijd tot vaste woning omgebouwd. Eengezinswoningen en het Nationaal Socialisme Het van overheidswege dulden van de stille en geleidelijke suburbanisatie eindigde toen de Nationaal

6 13 14

7 De transformatie van de fragmenten Zoals eerder aangegeven, zijn de percelen van de geselecteerde fragmenten aan het einde van de Weimar republiek uitgegeven. De verkaveling van Siedlung Späthfelde is bijvoorbeeld in 1932 goedgekeurd. De situatie in 1955/56 laat zien dat destijds een zeer groot deel van de bouwvelden nog lang niet bebouwd was, terwijl de ontsluiting en de uitgifte toen al een halve eeuw oud waren. De grote verschillen ontstaan gedurende de 35 jaar die daar op volgen: tijdens de scheiding van Berlijn. Het fragment in West-Berlijn (Rudow) verdicht sterk, maar in de fragmenten Späthsfelde en Schliemann in Oost Berlijn neemt het aantal huizen slechts langzaam toe. Hier valt ook op dat de huizen in de bouwblokken direct aan de muur (de mauerstreife) gesloopt zijn. In de 20 jaar na de val van de muur volgt juist de inhaalslag van de voormalige Oost-Duitse fragmenten. Waar er in Rudow slechts hier en daar verdicht is en er sporadisch een woning vervangen wordt, maken Siedelung Späthsfelde en de Schliemann Siedlung een bouwhausse door. In Siedlung Späthsfelde wordt de zone vlakbij de voormalige muur weer bebouwd en vindt er een verdichtingslag plaats in de reeds bebouwde blokken. Deze is te vergelijken met de manier van verdichten in West-Berlijn ten tijde van de scheiding. De Schliemann Siedlung is hierin zelfs vrij extreem, doordat ze nog niet zo heel sterk verdicht was, en doordat ze zeer diepe kavels heeft. Dit alles is er waarschijnlijk de oorzaak van dat in de afgelopen 20 jaar bijna de gehele wijk vervangen is door een dichtere nevel van grotere eengezinswoningen. Men verdicht telkens door het bestaande kavel op te delen en één of meerdere woningen achter een bestaande woning te bouwen. Het achterste kavel wordt in Duitsland ook wel het Hammergrundstück genoemd: naar de toegangsweg als steel en het perceel als de kop van een hamer. We zien dat in de meeste gevallen de originele kavel diep genoeg is voor twee woningen, maar dat er op de diepste kavels in de Schlieman siedlung zelfs vijf huizen achter elkaar gebouwd zijn. Afb. 8 Verdichting volgens het principe van het Hammergrundstück. Men splitst het kavel en er worden meerdere woning achter elkaar op gebouwd. Meestal twee woningen, maar als het kavel diep genoeg is ook drie of meer Transformatie Nieuwe kavelgrens Nieuw gebouw Opgeheven kavelgrens Gesloopt gebouw

8 Transformatie Nieuwe kavelgrens Nieuw gebouw Opgeheven kavelgrens Gesloopt gebouw Transformatie Nieuwe kavelgrens Nieuw gebouw Opgeheven kavelgrens Gesloopt gebouw

9 20 m Verkavelingswetmatigheden Bij welke perceelafmetingen kan er verdicht worden door middel van het Hammergrundstück? Deze diagrammen laten de relatie zien tussen de kavelafmetingen en het aantal eengezinswoningen dat er op gebouwd kan worden. Ze laten het maximum aantal huizen zien dat er in sommige gevallen op een kavel is geplaatst, maar dit verzadigingspunt is op talrijke percelen nog niet bereikt. 1. De minimale kavel Metingen in de gekozen fragmenten laten zien dat de gemiddelde kavel 17 á 18 meter breed is, met een minimum van 16 meter. De minimale diepte is 20 meter. 2. Twee minimale kavels Logischerwijs is de minimale kavel voor twee huizen 40 meter diep. 20 m 20 m m Maximale opdeling ingetekend 3. Kavel voor maximaal twee huizen Dus, elke 20 meter dat een kavel dieper is, betekent een mogelijkheid om nog een extra huis te bouwen. De kavel voor maximaal 1 huis is dus tussen de 20 en de 40 meter diep en een kavel tussen de 40 en de 60 meter heeft een maximum van twee huizen m 20 meter diep kavel 3x m 20 m 4. Op een kavel van 70 meter diep passen 3 huizen. 20 m Anders gesteld: het aantal maal dat je de kaveldiepte kan delen door 20, bepaald het maximum aantal 70 m 20 m Maximale opdeling ingetekend huizen die erop gebouwd kunnen worden. 20 meter diep kavel 23 m 23 m 23 m meter gelijkwaardig verdeeld in 3 x 23m Het stuk kavel dat overblijft (in dit geval 10 meter) zal in een ideale situatie gelijk verdeeld worden over de kavels. Het komt echter ook veel voor dat de voorste kavel dieper is dan de achterste.

10 21 22

11 Eengezinswoning cataloguswoning Afb. 9 In Villen un Familienhäuser De woningen waaruit deze wijken bestaan zijn aannemerswoningen: Mensen die hun eigen huis willen bouwen kunnen aankloppen bij een bedrijf met een catalogus vol standaardplattegronden. Na keuze van een type dat past op de kavel en aansluit bij het budget en de wensen van de opdrachtgever, wordt een aannemer ingeschakeld, die het huis bouwt volgens een beproefde methode. worden vrijstaande woningen van allerlei formaten besproken en afgebeeld. de vrijstaande middenstands-, en arbeiderswoning is hier eigenlijk een villa in zakformaat is, met veel ornament en altijd een zeer representatieve voorgevel De hier weergegeven huizen zijn van de firma Flair 17, gevestigd in Berlijn. Het meest opvallend is de typische vorm: een rechthoekig volume met een zadeldak. Het is een soort archetype van een huis, in dit geval uitgevoerd in een variant met pastelgekleurd stucwerk, Afb. 10 In een gedeelte aan het een plattegrond met wonderlijke hoeken en met oranje dakpannen. In de Duitse literatuur het archetype huis een terugkomend thema, bijvoorbeeld beschreven door auteurs als Georg Aster in Villen und Kleine Familienhäser (1898), Heinrich Tessenow in Hausbau in Dergleichen (1916) en Paul einde van zijn boek Hausbau und dergleichen demonstreert Tessenow hoe met de plattegronddispositie en tuinindeling een relatief klein perceel optimaal benut kunnen worden. Schmitthenner in Das Deutsche Wohnhaus (1932). Alle drie laten op een rijk geïllustreerde en minutieuze manier zien hoe een in hun ogen degelijk Duits huis in elkaar steekt. Door de leeftijd van deze bronnen lijkt het erop, dat formaten worden afwisselend besproken en afgebeeld. Het is interessant om te zien hoe in de visie van Aster Afb. 11 Garage und Eigenheim het debat over de vrijstaande woning in deze wijken vooral in de eerste helft van de vorige eeuw gevoerd is. Natuurlijk past het bij de tijdgeest van die periode dat men zich bezig hield met streek,- of landgebonden architectuur, en natuurlijk bestaat er ook een parallel de vrijstaande middenstands-, en arbeiderswoning eigenlijk een villa in zakformaat is, met veel ornamenten en altijd een zeer representatieve voorgevel. De verhouding tussen het huis en haar tuin is één van de onderwerpen die Tessenow aanstipt. Vóór de Eerste van Schneider en Kaempfert laat zien hoe de bestaande typologie van de vrijstaande woning gemodificeerd kan worden als reactie op de opkomst van de auto spoor van high-style architectuur, waarin het debat in de afgelopen 60 jaar wél is gevoerd. Toch zijn er geworden. In een gedeelte aan het einde van het boek in de woningen zoals ze gebouwd worden in de hier Wereldoorlog was de doorsnee kavel een stuk kleiner demonstreert hij met de plattegronddispositie en de besproken wijken vooral facetten te herkennen die onder andere besproken worden door bovengenoemde tuinindeling hoe deze percelen optimaal benut kunnen worden. auteurs. Uit specifieke thema s die in de boeken Garage und Eigenheim van Schneider en Kaempfert naar voren komen, kan worden opgemaakt welke aspecten van de eengezinswoning op dat moment aan verandering onderhevig waren. In het boek van Aster is bijvoorbeeld goed te zien hoe de opkomst van de middenklasse eengezinswoning aan het begin van de twintigste eeuw gezien kan vormt een letterlijke verslaglegging van de invloed van een maatschappelijk-technologische ontwikkeling. Het boekje leest als een handleiding hoe de auto zijn plek moet krijgen in het ontwerp van de vrijstaande woning. Het is boeiend om te lezen en te zien hoe een bestaande typologie aangepast wordt. De opkomst Afb. 12 Paul Schmitthenner worden als het toegankelijk maken van de burgervilla s voor de middenstand. Vrijstaande woningen van allerlei van de auto in het interbellum zal na de Tweede Wereldoorlog immers zorgen voor massamobiliteit, het introduceert ons in Gebaute Form eerst aan het materiaalloze huis: is het symbool van de naoorlogse suburbanisatie. een eenvoudige maar heldere Paul Schmitthenner pakt het fundamenteler aan: als plattegrond, twee verdiepingen onderdeel van een debat met modernisme probeert hij en een zadeldak. Vervolgens laat zijn lezer te overtuigen van de charme en diversiteit hij met geveltekeningen, details van klassiek en traditioneel uitgevoerde gebouwen. plattegronden en andere schetsen Hij introduceert bij ons eerst het materiaalloze huis: zien hoe het huis eruit zou in 17 een eenvoudige maar heldere plattegrond, twee verschillende materialisaties, verdiepingen en een zadeldak. Vervolgens toont zoals het huis als gotisch huis, als hij met geveltekeningen, details, plattegronden en vakwerk huis of als bakstenen huis. in het interbellum

12 Keuken Wonen 18. Senatsverwaltung für Stadtentwicklung (2007), p6 andere schetsen hoe het huis eruit zou zien in 17 verschillende materialisaties, zoals het huis als gotisch huis, als vakwerkhuis of als bakstenen huis. Interessant verschil tussen de originele druk in 1932 en de herdruk van 1984 is dat in de laatste huis nummer 18 is weggelaten. Het huis als modernistisch huis laat zien hoe Schmitthenner het Modernisme zag: een geabstraheerd wit kubistisch volume zonder de persoonlijkheid en de details van een ambachtsman. Terug naar de cataloguswoning: hiernaast staat Flair type 6 afgebeeld. Men kan constateren dat het misschien wel Schmitthenners versie van het modernistisch uitgevoerde huis is geworden: het oertype ontdaan van al haar details van ambachtelijk vakmanschap, zonder de lessen mee te nemen die de twintigste eeuw ons gebracht heeft. Met enige fantasie zouden we de manier waarop er in de verschillende plattegronden binnen dezelfde schil mogelijk zijn, als een vrij indeelbare plattegrond kunnen beschouwen, maar er is bijvoorbeeld op geen enkele manier aandacht besteed aan een interessante sequentie, of aan de manier waarop de plattegrond zich verhoudt tot de omliggende tuinen. In de analyse hiernaast is de plattegrond van Flair type 6A op de eerder besproken minimale kavel van 16 bij 20 meter geplaatst. Driehonderdveertig vierkante meter is nog steeds een vrij fors kavel, maar de regelgeving van de gemeente Berlijn 18 dicteert dat het gebouw 3 meter van kavelgrens moet staan om brandoverslag en geluidsoverlast te voorkomen en privacy te bevorderen. Dit betekent dat de tuin bijna geheel bestaat uit die 3 meter reststrook rond het huis, alleen de achtertuin is iets dieper, vaak nog een garage aan de voor of achterkant en een oprijlaan naar de achterburen. Met die smalle tuin, de kleine ramen en met slechts één paar openslaande deuren is het moeilijk om je voor te stellen dat het wonen in deze huizen de kwaliteiten biedt die op basis van hun imago en ideaal worden verwacht. 01 verzorgen Slapen Hal Slapen Slapen Slapen WC Hal Werkenl 01 Binnnenruimte-Buitenruimte Bediend -dienend Schaal 1:500 bediende ruimte dienende ruimte ontsluitings ruimte Schaal 1:200 Zichtrelatie Fysieke relatie Parkeerruimte 00

13 Baumschulenweg Niederschöneweide Woonmilieu+ Het woonmilieu waarin men zich inkoopt omvat natuurlijk méér dan de woning en haar tuin. Op de afbeelding 00 en 00 aan het begin van dit essay is goed te zien dat de fragmenten ten tijde van hun kaveluitgifte ver buiten Berlijn lagen. Inmiddels liggen wijken echter in de stad Berlijn en niet meer in haar periferie, waardoor de bewoners genieten van een uitzonderlijk hoog voorzieningsniveau. Dat begint al dicht bij huis, waar een bos, landschapspark, zwembad, natuurgebied, sportvelden, volkstuintjes, en boomgaarden voor veel recreatiemogelijkheden zorgen. Wanneer we kijken naar de omliggende centra en detailhandel, zien we dat grote en kleine winkelcentra, scholen, kerken bibliotheken en supermarkten allemaal op loop-, of ten hoogste fietsafstand van de fragmenten liggen. Het meest verbluffende is echter het niveau van de aansluiting op het openbaar vervoer. Langs elk van de wijken komt een buslijn waar elke 10 minuten een bus stopt, naast nog minstens twee andere lijnen met elke 20 minuten een bus. Door de snelle overstap op het metro-, en lightrailnetwerk van Berlijn is het dus mogelijk om binnen afzienbare tijd aan de andere kant van de stad te genieten van bijvoorbeeld een film, een theatervoorstelling of anderszins leuk uit te gaan. Living climate Berlin periphery Scale: 1: Berlin periphery Scale: 1: Berlin periphery Living Course: Berlin Scale: periphery climate Urban 1: analysis, 7w565 Scale: 1: Berlin periphery Student F. G. D. de Kool (David) Berlin Course: periphery Urban analysis, 7w565 Scale: 1: Living Scale: Course: Student climate 1:10 F. Urban G. 000 D. analysis, de Kool 7w565 (David) Living Student climate F G. D. de Kool (David) Course: Urban analysis, Berlin periphery 7w565 Course: Urban analysis, 7w565 Student F. G. D. de Berlin Scale: Kool periphery (David) Shops Student 1:10 F. G. 000 D. de Kool (David) Scale: Sport 1: Shops 000 hall Course: Urban Shopsanalysis, 7w565 Course: Student F. Urban Sport G. D. hall analysis, de Kool 7w565 (David) Shops Swimming pool Student F Shops Sport G. D. hall de Kool (David) Swimming pool Sport hall Church Sport Swimming hall pool Shops Church Swimming pool School Shops Swimming Church pool Sport School hall Church Public building Sport Church School hall Swimming Public building pool School Swimming School Public building pool Church Public building Allotment Gardens Church Public building Park School Allotment Gardens School Allotment Gardens Public Park building Allotment Gardens Playground Public Allotment Park building Gardens Playground Park Sport fields Park Playground Allotment Sport fields Gardens Playground Forrest & Protected nature Allotment Playground Sport fields Gardens Park Forrest & Protected nature Sport fields Agriculture Park Sport Forrest fields & Protected nature Playground Agriculture Forrest & Protected Playground nature Forrest Agriculture & Protected nature Sport fields Agriculture Sport Agriculture fields Forrest & Protected nature Forrest & Protected nature Course: Student 27 Winkels Sportgebouw Living climate Zwembad Living climate Living climate Kerk Living climate NSchool Publiek gebouw Gropiusstadt Rudow Waterway Motorway Primary road Railway Legenda. Suburban line, every 5 minutes Bus route, every 10 minutes Bus route, every 20 minutes Urban analysis, 7w565 F. G. D. de Kool (David) Shops Sport hall N Swimming pool Church School N Public building N Waterway Volkstuinen Allotment Gardens Waterway Motorway Waterway Park Park Primary Waterway Motorway Speeltuin Playground road Motorway Primary Sport road fields Railway Waterway Motorway Primary road Waterway Forrest & Protected nature Suburban Primary Railway road line, every Motorway Railway Snelweg Agriculture 5 minutes Motorway Suburban line, Primary Railway Suburban every Spoor 5 minutes road line, Bus Primary every route, 5 minutes road every Suburban Metro: 10 minutes line, elke 5 á 10 minuten Railway every Bus route, 5 minutes Bus Railway every Bus: route, 10 elke minutes 10 minuten every Suburban every minutes line, Suburban every Bus: route, 5 minutes elke line, 20 minuten Bus every route, minutes every 20 minutes Bus route, Bus every Centrum route, minutes every 10 minutes Bus route, Bus every route, 20 minutes every 20 minutes 500 meter lopen naar de Bushalte W M P R S e B e B e