Voorwoord dagvoorzitter FSA Congres 2003

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Voorwoord dagvoorzitter FSA Congres 2003"

Transcriptie

1 Congres Special April 2003 Nummer 3 Voorwoord dagvoorzitter FSA Congres 2003 Het thema van het FSA Congres dit jaar hoeft eigenlijk niet ingeleid te worden. Ook als student en dus te jong om je druk te maken over je oude dag zal het je niet ontgaan zijn dat er grote problemen bestaan in de pensioenwereld. De oorzaak is de slechte verdiensten op de vermogensmarkten, niet alleen die voor eigen vermogen. Dat ook de rente laag is, wordt wel eens over het hoofd gezien. Het is al erg genoeg als je naar de aandelenbeurzen kijkt. Veel minder aandacht wordt ook besteed aan de forse loonontwikkelingen van de laatste jaren. Die kunnen ook funest zijn. Iedere loonsverhoging werkt door in de aanpassing van de lopende pensioenen (indexatie) en op de waarde van de opgebouwde rechten (back service) van mensen die nog werken. Als aan het eind van een hoogconjunctuur fraaie loonstijgingen geëffectueerd worden, omdat men het eindelijk wel wil weten dat het goed gaat, tikken die er fors in. Direct daarna, begon de ellende op de financiële markten. Geen wonder dat dit paniek veroorzaakt. Die paniek hoort eigenlijk bij de kapitaaldekking die zo n kenmerkend onderdeel is van het poldermodel waarin overleg Prof. dr. J.H.R. van de Poel Jan van de Poel is oud-cfo van ABP en momenteel hoogleraar aan de UvA. Hij zal als dagvoorzitter de orde tijdens het FSA Congres handhaven. tussen sociale partners the name of the game is. Dankzij de pensioenen is er solidariteit tussen de generaties en dat kan betekenen dat de werkenden af moeten zien van loonstijging, omdat ze anders die stijging direct door moeten geven aan de gepensioneerden. Dat is niet leuk, maar er zijn ook andere tijden geweest, tijden waarin de kapitaaldekking juist ruimte bood om iets meer aan loonsverbetering te doen. Het behoud van dat systeem van intergenerationele solidariteit is ondertussen behoorlijk belangrijk. Dankzij dat systeem dat een onderdeel is van de periodieke onderhandelingen over de arbeidsvoorwaarden kunnen eenvoudige mensen meeprofiteren van de financiële markten. Dankzij de collectiviteit kan men veel meer risico absorberen dan individueel. Het systeem van collectieve kapitaaldekking is daardoor wel zo n 30% effectiever dan een individueel verzekeringscontract. Er is veel te zeggen om dat systeem door deze moeilijke tijd heen te loodsen en het niet kapot te laten gaan. De bedreigingen van het Nederlandse pensioensysteem zijn velerlei. Om te beginnen de ontwikkelingen op de vermogens en arbeidsmarkten. Maar ook het dalende vertrouwen in dat systeem is een ernstige bedreiging. Als men er geen fiducie meer in heeft, houdt het op te bestaan. Daarom is er een debat gaande over de maatregelen die men zou moeten nemen om het systeem en het vertrouwen dat de deelnemers erin moeten hebben, kan herstellen. Het zou de polder niet zijn als men het zonder uitgebreide discussie eens zou worden over die maatregelen. De bijdrage van Frijns in dit nummer is om deze reden interessant. We beginnen na te denken over wat voor een soort economisch probleem dat eigenlijk is die pensioenen. Theoretisch is het een spel met onzekere uitkomsten, waarbij de spelregels zelf ook ter discussie staan. Deze analyse is overigens niet alleen theoretisch fraai, maar ook praktisch noodzakelijk om enige orde te scheppen in het debat dat nu in de polder woedt. Probleem is alleen dat er op korte termijn niet veel uit die analyse kan komen. Hij is te moeilijk voor de gemiddelde politicus en sociale partner. Veel inspanning zal moeten worden gestoken in de vertaling van de speltheoretische analyse in hapklare brokken. Een andere bedreiging die veel genoemd wordt, is dat de tekorten die nu ontstaan onafwendbaar zullen leiden tot invoering van alternatieve pensioenregelingen die de solidariteit afschaffen. Dat zijn dan de zogenaamde defined contribution regelingen (DC oftewel beschikbare premiestelsel) waarbij de deelnemers periodiek een vast bedrag ter beschikking krijgen dat ze vervolgens gaan beleggen en maar moeten afwachten wat ze er na hun pensionering voor krijgen. Vooral de vakbonden zijn terecht beducht voor de risico s die de mensen dan op hun nek krijgen, maar de werkgevers zien er wel weer brood in omdat ze daardoor meer zekerheid krijgen over de (totale) arbeidskosten. Sommigen denken aan een mengvorm van DB (Defined Benefit, het hui- Fiducie 1

2 Pensioenen dige systeem) en DC. Het geeft wel enige rust die gedachte, maar wat moet je met al die mensen die ervan uit gingen dat hun pensioen een bescherming bood voor inflatierisico? Invoering is derhalve een giga probleem. Dan is er de bedreiging die voortkomt uit de wereld van het toezicht. Er zijn twee bronnen in dit verband. Ten eerste de nieuwe boekhoudregels voor ondernemingen die een grote invloed kunnen hebben op de prestaties van ondernemingen. Dat hadden ze altijd al, zoals bleek bij waardering in geval van fusie en overname, maar nu moeten ondernemingen er informatie over verschaffen in hun periodieke verslaggeving. Nog wel op basis van actuele waarde. Daar hebben veel ondernemingen moeite mee, begrijpelijk, maar even begrijpelijk is dat aandeelhouders er over geïnformeerd willen worden. De toezichthouder PVK krijgt er ook van langs omdat deze te streng zou zijn in het huidige tijdsgewricht. Deze instantie moet volgens de wet toezien op het beleid van pensioenfondsen en verzekeraars en daar zijn ze tot nu toe heel nuchter in geweest, namelijk als er tekorten zijn en die zijn er overduidelijk dan dienen deze te worden aangezuiverd. Maar vroeger zo zeggen de werkgevers en werknemers zijn er ook wel eens moeilijke tijden geweest en dat is vanzelf weer overgegaan. Kan wel zijn, brengt de PVK te berde, maar daarover staat niets in de wet en wie gelooft dat de toekomst rooskleurig zal zijn, moet dan maar investeren in riskante markten, maar niet zonder een volledige dekking van de verplichtingen plus een buffer om die risico s aan te kunnen gaan. Je moet dus eerst gespaard hebben voordat je überhaupt beleggingsrisico s kan aangaan. De commotie heeft ook de beroepsgroep van actuarissen te pakken. Het Actuarieel Genootschap heeft onlangs een nieuw concept toetsingskader laten verschijnen, onder de naam zekerheidsmaat. Dit concept is gebaseerd op de gedachte dat je een hele tijd pensioenen kunt blijven betalen en in de tussentijd gaat beleggen om de gaten te dichten. Eigenlijk zijn er dus geen gaten, zegt deze benadering, want op de lange termijn komt alles wel weer in orde. Daar zit wel iets in, want zo is het in het verleden gegaan, maar wie zegt dat het in de toekomst weer goed gaat? In elk geval zal de jongere generatie het gelag moeten betalen als het fout gaat en dat is niet goed voor het behoud van het systeem. Over de methode van de zekerheidsmaat kan veel gezegd worden, maar het feit dat de sociale partners dit bedacht hebben, in SER-verband, is een tikkeltje verdacht. Die sociale partners willen geen extra premie betalen en de zekerheidsmaat komt ze dus goed uit. De vraag is of de kwestie van de toereikendheid van verzekeraars en pensioenfondsen wel overgelaten kan worden aan sociale partners die zo n groot belang hebben bij lage premies, of dat dit een zaak moet zijn van deskundigen, die niet gelieerd zijn aan politiek en polder. Er moeten dus andere argumenten gebruikt worden dan Congres Special die we tot nu toe hoorden. De vraag is of actuarissen de deskundigheid hebben om een oordeel te kunnen geven over de ontwikkelingen op de financiële markten als je weet dat dit niet in hun opleiding ter sprake is geweest. Kortom, er is veel aan de hand. Een heel andere bedreiging is de politieke discussie die de laatste jaren gevoerd wordt over het uitbreiden van het systeem van collectief sparen en beleggen door het ook in te zetten voor andere zaken dan de oudedagsvoorziening. Dat roept vragen op. Bijvoorbeeld, als het ouderdagsysteem al onder vuur ligt, is er dan nog wel ruimte om er nog meer mee te doen? Een tweede vraag is wat er dan eigenlijk precies met die uitgebreide toepassing moet worden gedaan. Kinderopvang? Studieverlof? Zorgverlof? Zorgverlof is wel een effectieve manier van werken want in de toekomst is er behoefte aan zorg voor al die ouderen. Als dat dan kan worden geregeld door de jongere generaties in natura deze zorg te laten leveren, en daar niet veel voor te betalen omdat ze het geld zelf gespaard hebben, is het ook logisch dat de ouderen daar voor betalen in de vorm van het (gedeeltelijk) ter beschikking stellen van hun rijkdom. Een introductie tot een thema moet nooit veel details behandelen, maar daarin zit in dit geval wel de duivel, om dit Anglicisme even te gebruiken. De FSA is altijd geslaagd in het kiezen van interessante thema s. Dat dreigt ook deze keer weer te lukken. Pensioenen Pensioenen Pensioenen 2 Fiducie - Financiële Studievereniging Amsterdam

3 Pensioenen Congres Special COLOFON Fiducie is het vakspecialistisch magazine van de Financiële Studievereniging Amsterdam (FSA). De FSA is de studievereniging voor studenten die verbonden zijn aan de economische faculteit aan de Vrije Universiteit van Amsterdam of de Universiteit van Amsterdam. De artikelen in Fiducie hebben betrekking op de vakgebieden Financiering, Accountancy, Controlling, Treasury en Beleggingsleer. Redactie & Lay-out Kenneth Glavimans Mark Kundersma Patrick de Lange Stan de Vree Redactieraad prof. dr. A.W.A. Boot prof. dr. J.M.G. Frijns prof. dr. T.L.C.M. Groot prof. dr. M.N. Hoogendoorn RA Bestuur FSA Mark Kundersma Patrick de Lange Stan de Vree Kenneth Glavimans Samira El Hachioui Jasper Verhoek Abonnementen en advertenties Fiducie verschijnt vier keer per jaar. De abonnementsprijs bedraagt 15,- Euro (exclusief 6% BTW) per jaar. Betalingen op gironummer t.a.v. Financiële Studievereniging Amsterdam. Voor advertenties kan contact worden opgenomen met het bestuur van de FSA FSA Hoewel bij deze uitgave de uiterste zorg is nagestreefd kan voor de aanwezigheid van eventuele (druk)fouten en andersoortige onvolledigheden niet worden ingestaan en aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever in deze geen aansprakelijkheid. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotocopieën, opnamen, of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever INHOUD Comité van Aanbeveling FSA Congres 2003 Programma FSA Congres 2003 Sprekers FSA Congres 2003 Gemeenschappelijk eigendom als basis voor een duurzaam pensioenstelsel Prof. dr. J.M.G. Frijns Pensioenfondsen in Nederland zijn hecht verankerd in het institutionele bestel. De legitimering van het collectieve karakter van het pensioen wisselt nogal. Aanvankelijk was het vooral de paternalistische zorggedachte. Daarna verschoof het accent geleidelijk naar solidariteit: verzekeren tegen elders niet te dekken risico s zoals inflatie. In aantocht: De Levensloopregeling Mr. H.J. van Dalen We hebben het tegenwoordig met z n allen druk, druk, druk. Vooral in het spitsuur van het leven is er nauwelijks tijd om even op adem te komen. De zorg voor kleine kinderen moet worden gecombineerd met een drukke baan. Veel werknemers zouden in die periode wel even iets minder willen werken om meer aandacht aan hun gezin te kunnen besteden. Juist in die fase hebben ze daar meestal niet de financiële middelen voor. Dutch Pension developments: Considering supplementary products Drs. H.W.A. Brans This article intends to introduce the basic differences between defined benefit and defined contribution pension schemes, with emphasis on the Dutch situation. Recent market developments have made the discussion on this topic more opportune, since most defined benefit pension schemes currently look at alternatives to service their members without having to make an income promise. Solvabiliteit: een toets voor actuarissen Dr. A.E. van Heerwaarden AAG Niet alleen de pensioenen zelf staan zwaar op de tocht, ook de pensioenrekenmeesters, de actuarissen, vangen de laatste tijd behoorlijk wat wind. Actuarissen blazen hun deuntje mee in het zwartepieten over de pensioentekorten, maar daarnaast kan men lezen over gerommel binnen de eigen gelederen, kritiek van de Pensioen- en Verzekeringskamer, badinerende krantenberichten: de anders zo rustige beroepsgroep is in elk geval in het nieuws. 4 Fiducie - Financiële Studievereniging Amsterdam

4 Congres Special April 2003 Nummer 3 FIDUCIE Pensioenzekerheid dynamisch getoetst Drs. J.H. Tamerus AAG & Drs. D.A. de Jong AAG Het Actuarieel Genootschap (AG), heeft een instrumentarium ontwikkeld dat als aanvulling op de dekkingsgraad de financiële positie van een pensioenfonds vertaalt in de mate van zekerheid van de nominale uitkeringen en de ruimte voor indexering. European Technical Provisions and Investment Rules: A Qualitative and Quantitative Analysis Prof. dr. G. Boender, Prof. dr. T. Steenkamp, Drs. M. Vos RBA The member states of the European Union are discussing proposals for a new EU directive regarding investment-rules for pension-assets. It appears that several member states express the need for quantitative investment-restrictions. Pensions, the Corporate Perspective Drs. J. van Bezooyen In February, rating agency S&P published a list of twelve companies (later reduced to eleven) that were put on CreditWatch as a result of the unfunded/underfunded pension liabilities. A few weeks later ThyssenKrup, the German industrial components manufacturer, was downgraded two notches to non-investment grade status (from BBB to BB). Pan-Europese pensioenfondsen zijn geen money-makers Drs. R.F. Alma & Drs. S.W. Stronkhorst De aankomende EU Pensioen Richtlijn doet het bloed van vele bestuursleden bij multinationals sneller stromen. Deze richtlijn zet namelijk een grote stap in de totstandkoming van een wettelijk kader waarin pensioenfondsen grensoverschrijdend kunnen opereren, hetgeen volgens de algemene opinie grote financiële voordelen met zich mee zal brengen. De (on)houdbaarheid van beschikbare premieregelingen T.H. Burggraaf MPLA Pensioen is verzorging en in die hoedanigheid van belang voor de werkgevers en werknemers. De verzorgingsgedachte die bij de overheid heerste, heerste in vergelijkbare mate bij de sociale partners ADVERTEERDERS ABP Berk De Nederlandse Bank DSM Ernst & Young ING Kempen Capital Management KPMG Mexx Niehe Lancee Optiver PGGM PricewaterhouseCoopers Randstad Holding Roland Berger Shell Tillinghast Towers Perrins www. tillinghast.com Zanders & Partners Financiële Studievereniging Amsterdam Roetersstraat 11 Room E WB Amsterdam Tel. +31 (0) Fiducie 5

5 Pensioenen Congres Special 6 Fiducie - Financiële Studievereniging Amsterdam

6 Congres Special April 2003 Nummer 3 Fiducie 7

7 Pensioenen Congres Special 8 Fiducie - Financiële Studievereniging Amsterdam

8 Congres Special April 2003 Nummer 3 Fiducie 9

9

10

11 Pensioenen Congres Special 12 Fiducie - Financiële Studievereniging Amsterdam

12 Congres Special April 2003 Nummer 3 Gemeenschappelijk eigendom als basis voor een duurzaam pensioenstelsel 1. Inleiding Pensioenfondsen in Nederland zijn hecht verankerd in het institutionele bestel. De legitimering van het collectieve karakter van het pensioen wisselt nogal. Aanvankelijk was het vooral de paternalistische zorggedachte. Daarna verschoof het accent geleidelijk naar solidariteit: verzekeren tegen elders niet te dekken risico s zoals inflatie. Thans ligt het accent meer op de welvaartswinst die een collectief pensioen kan opleveren. Hierover later meer. In deze bijdrage wordt betoogd dat continuïteit en duurzaamheid van het stelsel noodzakelijke voorwaarden zijn voor deze welvaartswinst. Duurzaamheid kan het beste gewaarborgd worden door een vorm van gemeenschappelijke eigendom. Het besturingsmodel voor een pensioenfonds ligt daardoor in hoge mate vast. 2. De toegevoegde waarde van een collectief pensioenfonds De toegevoegde waarde van een collectief pensioenfonds kan vanuit verschillende invalshoeken worden benaderd. Zien we af van niet onbelangrijke voordelen als een gedwongen start met pensioensparen op jonge leeftijd, lage administratiekosten en professioneel vermogensbeheer, dan resteren drie voordelen die meer te maken hebben met inherente manco s van het marktsysteem. De kapitaalmarkten zijn niet compleet: niet alle risico s zijn verzekerbaar. Dit geldt in het bijzonder voor het inflatierisico. Zolang de Staat der Nederlanden weigert indexleningen uit te geven blijft dat zo. Pensioenfondsen verschaffen aan hun uitkeringsgerechtigden deze bescherming tegen inflatie wel, maar alleen door dit te Prof. dr. J.M.G. Frijns Jean Frijns is momenteel werkzaam als lid van de Directieraad en Directeur Vermogensbeheer van Stichting Pensioenfonds ABP. Sinds 1995 is hij tevens als bijzonder hoogleraar Beleggingsleer verbonden aan de Vrije Universiteit van Amsterdam. herverzekeren bij de (volgende) actieve generatie. Het collectief van oude en jonge deelnemers vormt een brede basis voor het dragen van beleggingsrisico s. Daardoor kan meer risico worden genomen dan een individu dit kan over zijn hele levensloop. Extra risico wordt beloond. De toegevoegde waarde van het pensioenfonds zit dus naast het nemen van verantwoorde risico s in het creëren van extra risicodraagvlak. De economie bestaat uit overlappende generaties. Iedere generatie is afhankelijk van een volgende voor het voorzien in zijn levensonderhoud tijdens de oude dag. Pensioenfondsen zijn een instrument waarin overdrachten tussen generaties efficiënt kunnen worden geregeld. De WRR heeft er in het rapport Generatiebewust Beleid op gewezen dat nieuwe generaties steeds opnieuw ertoe moeten worden verleid mee te doen. De aanwezigheid van buffers maakt meedoen aantrekkelijk, de aanwezigheid van tekorten is juist een straf op meedoen. Goed bestuurde pensioenfondsen zorgen dus voor buffers. Dit brengt ons op het vraagstuk van de pensioenfondsbesturing. Het te kiezen besturingsmodel dient zodanig te zijn dat de toegevoegde waarde van een pensioenfonds zoveel mogelijk wordt benut. Dit is geen sinecure doordat pensioenfondsen onderdeel zijn van een economisch spel. Een uitkomst van zo n spel is onzeker: het bereiken van een welvaartsoptimum is niet gegarandeerd. In deze bijdrage ga ik dieper op deze speltheoretische aspecten in. Voordat ik dit doe ga ik kort in op de institutionele omgeving van een pensioenfonds en een aantal structurele ontwikkelingen die het leven van een pensioenfondsbestuurder er niet eenvoudiger op maken. 3. Institutionele omgeving pensioenfonds complex Pensioenfondsen hebben te maken met veel stakeholders die onderling conflicterende belangen hebben. Denk aan werkgever versus deelnemer of aan jong versus oud. Daarnaast hebben pensioenfondsen te lijden onder onvolledige contracten: wie draagt het risico en in het verlengde daarvan wie is de eigenaar van het pensioenfonds. De lange looptijd van de contracten maakt het sluiten van volledige contracten illusoir: ultiem draagt iedereen risico en dus de lasten van de eigenaarsrol. Vooraf dient dan wel helderheid te zijn over de verdeling van de lasten en de lusten. Last but not least: de wet- en regelgeving is onduidelijk en/of inconsistent. De Pensioen- en Spaarfondswet benadrukt afgescheiden vermogen, maar het nieuwe Jaarrekeningenrecht (IAS) erkent dat niet. Dan is er de ongelijke behandeling OPF en BPF onder IAS. En als klap op de vuurpijl komen de stringente solvabiliteitseisen van de Pensioen- en Verzekeringskamer op het verkeerde moment, in een situatie waarin niet duidelijk is hoe die risico s verdeeld moeten worden en wiede ultieme eigenaar van het pensioenfonds is. Fiducie 13

13 Pensioenen Tabel 1: Kenmerken van het WRR-model 4. Structurele ontwikkelingen werken in het nadeel van pensioenfondsen De belangrijkste structurele ontwikkeling waarmee pensioenfondsen te maken hebben zijn de vooruitzichten op lagere rendementen. Dit is het duidelijkst zichtbaar in de trendmatige daling van de reële rente. Oorzaken hiervoor zijn de lagere financieringsbehoefte van overheden, een lagere premie voor het inflatierisico en, meer tijdelijk, de lagere economische groeiverwachting. Deze daling van de reële rente is al een tijdje aan de gang maar is verbloemd door de tijdelijk hoge koerswinsten op aandelen. Nu deze verdampt zijn resteert een financiële uitgangspositie van pensioenfondsen die ronduit mager is te noemen. Van buffers is in vele gevallen geen sprake meer. De vergrijzing vergroot de besturingsproblemen. Er is sprake van een zeer scheve verhouding tussen omvang van de uitstaande verplichtingen en de pensioengrondslag. Deze verhouding is thans al gemiddeld een factor zes en neemt alleen nog toe. Dit betekent dat bijsturing via premies steeds meer een fictie wordt. Deze scheefheid stelt ook grenzen aan het risicodraagvlak van pensioenfondsen. Naarmate de financiële last van tegenvallers steeds meer drukt op een kleinere groep actieven wordt de capaciteit om kapitaalmarktrisico te nemen kleiner. Dit betekent dat de jongere generatie wordt opgezadeld met de potentieel grote koersverliezen op een pensioenvermogen dat vele malen groter is dan hun gezamenlijke inkomen. Van Ewijk en Van de Ven hebben in hun recente advies aan de Koninklijke Vereniging voor Staathuishoudkunde terecht gewezen op dit aspect. Anders gezegd door de toegenomen scheefheid tussen pensioenvermogen en pensioengrondslag neemt het vermogen tot creëren van extra risicodraagvlak af. Op dit punt is er dus verlies aan toegevoegde waarde van een collectief pensioenfonds. Tenzij er nieuwe mechanismen denkbaar zijn om dit risicodraagvlak in stand te houden of zelfs te vergroten. 5. Duurzaamheid vereist nieuwe afspraken over risicodeling en eigendom Financiële duurzaamheid van pensioenfondsen is, gelet op de lange looptijd en de inherente onzekerheden over deze lange horizon, zowel op het gebied van demografische als financiële variabelen, niet vooraf vast te leggen in volledige contracten. Daardoor zijn er tussen de verschillende partijen in het pensioenfonds geen sluitende afspraken over de te betalen en de te ontvangen cashflows te maken. Alle contracten met belanghebbenden hebben in zekere zin het karakter van contingent claims, van voorwaardelijke rechten en verplichtingen. Dat betekent dat er tussen de verschillende groepen belanghebbenden geen duidelijke hiërarchie is aan te brengen zoals bij ondernemingen wel het geval Congres Special is. Daar bestaat een duidelijk onderscheid tussen aandeelhouders en overige kapitaalverschaffers. Kort gezegd, alle deelnemende partijen van het pensioenfonds, werkgevers, werknemers, gepensioneerden dragen ultiem het pensioenfondsrisico en zijn in economische zin mede-eigenaar. Vanuit die grondgedachte zijn vervolgens heldere en expliciete contracten tussen de deelnemende partijen op te stellen hoe de risicoverdeling plaatsvindt c.q. wat hun eigendomspositie is. De afspraken ten aanzien van risicodeling en eigendomsrechten zijn uitkomsten van een coöperatief danwel een non-coöperatief spel. In een coöperatief spel is een vanuit het oogpunt van welvaart optimale oplossing op basis van risicodeling en continuïteit waarschijnlijk. De contouren van zo n oplossing zijn geschetst in het eerdergenoemde WRR-rapport Generatiebewust Beleid, duiden we gemakshalve aan als het WRR-model. In tabel 1 is dit nader uitgewerkt. In een non-coöperatief spel degenereert het pensioenfondscontract tot single ownership. Hierbij neemt één partij de eigendomspositie met alle daaraan verbonden positieve en negatieve risico s over. Dit kan verschillende vormen aannemen. Mogelijke vormen zijn: - de ondernemer draagt het risico en staat via het pensioenfonds garant voor minimum verplichtingen: dit resulteert in een pensioenfonds als verzekeraar van nominale annuïteiten; - overgang van DB naar DC waarbij alle risico bij individuele deelnemer ligt. Deze pensioenfondscontracten laten geen twijfel over eigendomsverhoudingen. Naar verwachting is de prijs hiervoor een lager pensioen. De eerdergenoemde WRR-studie laat zien dat dit verlies tamelijk groot kan zijn. Nieuwe afspraken over risicodeling lijken gelet op de gewijzigde omstandigheden onontkoombaar. Een beschrijving van het proces om tot deze afspraken te komen in een speltheoretisch kader laat zien wat de uitkomsten kunnen zijn. Laten we eerst naar enkele elementaire noties uit de speltheorie kijken. 6. Wat bepaalt de uitkomst van een economisch spel? Kenmerkend voor een economisch spel 14 Fiducie - Financiële Studievereniging Amsterdam

14 Congres Special is de onderlinge afhankelijkheid van economische agenten. Actie leidt tot reactie. Rationele agenten houden dan in hun reactie rekening met de gevolgen van hun beslissing op het gedrag van andere spelers. Die anderen kunnen concurrenten zijn maar ook klanten of de politiek. Voor een pensioenfonds zijn de meest relevante spelers de deelnemers, de sponsors en de toezichthouder c.q. de politiek. Het modelleren van deze afhankelijkheden is ingewikkeld; bij meer dan 2 spelers wordt het al snel zeer onoverzichtelijk. Anders dan bij de klassieke economische modellen waarbij de afhankelijkheid wordt weggedefinieerd, bijvoorbeeld door de assumptie van volledige concurrentie, bestaat er doorgaans niet een eenduidige oplossing voor het economisch spel 1. Voor ons doel kunnen we volstaan met twee zeer elementaire hoofdtypes van economische spelen, namelijk coöperatieve en niet-coöperatieve spelen. In het coöperatieve spel wordt door alle partijen gezocht naar een oplossing die Pareto-optimaal is. Dat wil zeggen dat niemand zijn positie nog kan verbeteren zonder dat iemand anders er schade van lijdt. Het vinden van zo n Pareto-optimale oplossing komt dus neer op het zoeken naar win-win oplossingen. Vervolgens wordt verondersteld dat iedereen er actief aan meewerkt om deze oplossing daadwerkelijk te realiseren. Het niet-coöperatieve spel gaat uit van een minder positief mensbeeld c.q. beeld van het gedrag van instituties. Coöperatieve win-win oplossingen zijn niet duurzaam als het voor een speler mogelijk is zijn positie te verbeteren ook al gaat dat ten koste van de andere spelers. In dit mensbeeld zijn coöperatieve uitkomsten niet zo interessant want ze zijn vrijwel niet te bereiken en indien al bereikt niet duurzaam. Een duurzaam evenwicht wordt pas bereikt als niemand zijn positie nog kan verbeteren zolang de andere partijen niet meebewegen. Zo n evenwicht noemen we een Nash-evenwicht. Niet-coöperatieve spelen eindigen doorgaans in een Nashevenwicht, dat wil zeggen in een situatie, hoe suboptimaal ook, waar geen beweging meer in is te krijgen. De bijdrage van John Nash aan de speltheorie is met name het inzicht geweest dat de setting Tabel 2: Schematische weergave van mogelijke afloop van het spel van het spel de uitkomst bepaalt. Bij een ongelukkig gekozen setting komt het spel al snel terecht in een non-coöperatieve uitkomst die niet welvaartsoptimaal is maar die niettemin vast zit. In wiskundige termen is het spel terechtgekomen in een fixed point. De Nederlandse wiskundige Brouwer wordt beschouwd als grondlegger van het fixed point theorema. John Nash heeft daarvan dankbaar gebruik gemaakt. Een spel kan overigens meer van deze vaste punten c.q. Nash-evenwichten als oplossing kennen. De aandacht bij een economisch spel hoort dus primair uit te gaan naar de setting waarbinnen het gespeeld wordt. Dat bepaalt in hoge mate de uitkomst. 7. Herformulering pensioencontract De PVK heeft door zijn nieuwe solvabiliteitseisen de facto een herformulering van het pensioencontract afgedwongen. Goed is dat de knuppel in het hoenderhok is gegooid. De vraag rijst echter of door de hardhandige interventie een goede setting voor het bereiken van een welvaartsvaste oplossing is gecreëerd. De welvaartsoptimale oplossing hebben we eerder gedefinieerd als het WRR-model. Een nietwelvaartsoptimale, maar wel stabiele oplossing noemen we een Nash-evenwicht. Daarnaast onderscheiden we, uit vele mogelijkheden, twee Nash-oplossingen: April 2003 Nummer 3 Nash-oplossing I: Binnen het pensioenfonds wil niemand het risico dragen. Er wordt daarom gekozen voor herverzekering van het risico op basis van nominale verplichtingen. Het pensioenfonds wordt dan gemanaged als verzekeraar met nominale annuïteiten. Gevolg is dat het te verwachten pensioen laag is. Nash-oplossing II: In deze oplossing wil en kan de onderneming het risico niet (meer) dragen. Dit houdt in het sluiten van het bestaande pensioenfonds en het herverzekeren van bestaande verplichtingen op basis van nominale afspraken. Er wordt vervolgens een nieuw pensioencontract afgesloten voor de nieuwe verplichtingen op basis van Defined Contribution. De PVK en de pensioenfondsen samen bepalen de setting van het spel en daardoor de afloop. Door een te starre opstelling dwingt de PVK de pensioenfondsen tot korte termijn gedrag. We komen dan vanzelf bij de Nash-oplossingen terecht, die niet welvaartsoptimaal zijn. Accepteren pensioenfondsen de korte termijn benadering van de PVK als kader en streven ze binnen het bestaande pensioencontract naar een duurzame oplossing dan is het prijskaartje duur, namelijk zeer hoge premies. Dit is arbeidskostenverhogend en uit dien hoofde economisch ongewenst. Een heel andere spelsituatie ontstaat als de PVK kiest voor een continuïteitsbenadering, terwijl de pensioenfondsen ervoor kiezen een korte termijn-spel te spelen. Het risico van een uitgekleed pensioenfonds met een verder verslechterende financiële positie is dan groot. Voor toekomstige generaties is dat niet fair. Het zet de duurzaamheid van het pensioenfonds op de lange termijn op het spel. Een optimaal resultaat wordt alleen bereikt als beide een continuïteitsbenadering kiezen. Dat is een coöperatief spel. In de volgende paragraaf zullen we nagaan of zo n spel realistisch is? Fiducie 15

15 Pensioenen 8. Hoe bereiken we een welvaartsoptimale uitkomst? Laten we veronderstellen dat alle partijen een welvaartsoptimale oplossing willen bereiken en dat alle partijen het erover eens zijn dat deze ruwweg overeenkomt met het WRR-model. Dan rijst de vraag hoe deze te bereiken. Het lijkt onmogelijk voldoende voorwaarden hierover te definiëren. Wel kunnen een aantal noodzakelijke voorwaarden worden aangegeven. De belangrijkste zijn mijns inziens: - Herkenning noodzaak herformulering pensioencontract, dat wil zeggen heldere afspraken over risicodeling en eigendomsrechten; - De contracten tussen betrokken partijen moeten expliciet doch open zijn, in die zin dat voorwaardelijke rechten en verplichtingen worden vastgelegd. Gelet op de tijdshorizon van een pensioenfonds heeft het formuleren van gesloten contracten geen zin; - De contracten dienen fair te zijn tussen de generaties. Dit geldt a fortiori naar de toekomstige generatie die zelf niet actief mee kan doen aan het economisch spel; - Afdwingbaarheid contracten bij voorkeur via wetgeving (noodzakelijk in verband met collectieve karakter en intergenerationele binding). Zonder afdwingbaarheid van gemaakte afspraken is een bereikt Pareto-optimum niet stabiel. Steeds zal de verlokking voor een van de partijen groot zijn om zijn positie te verbeteren ten koste van de andere partijen. Dit speelt tussen pensioenfondsbestuur en toezichthouder, maar vooral tussen de partijen binnen het pensioenfonds. De toezichthouder heeft de rol om op naleving van de contracten toe te zien. Deze voorwaarden hebben alle een sterk institutioneel karakter. Ze bepalen de setting waarbinnen het pensioenfonds kan en moet opereren. De nadruk op institutionele randvoorwaarden is niet verrassend. Uit het korte uitstapje naar de speltheorie leerden we dat de setting in hoge mate bepalend is voor de uitkomst. Het loont dus de moeite, voordat het spel begint, uitgebreid de tijd te nemen voor het formuleren van de spelregels. Als we deze redenering volgen dan geeft dit ook het zwakke punt van de huidige PVK-interventie aan. Door het dwingende karakter van de interventie is er onvoldoende tijd voor noodzakelijke bezinning op de spelregels. 9. Conclusies Pensioenfondsen bevinden zich thans in een weinig benijdenswaardige positie. Een herbezinning op hun positie en op de aard van het pensioencontract is noodzakelijk. Voorzover pensioenfondsen dit niet zelf al zouden willen doen, worden ze hiertoe gedwongen door de toezichthouder. De herbezinning op hun positie en op de aard van het pensioencontract leidt tot een onderhandelingsspel tussen betrokken partijen binnen het pensioenfonds enerzijds en tussen pensioenfonds en toezichthouder anderzijds. Vanuit de economische speltheorie weten we dat de uitkomst van zo n onderhandelingsspel onzeker is. Het bereiken van een welvaartsoptimale oplossing is niet uit te sluiten maar is allerminst gegarandeerd. De setting c.q. de afgesproken spelregels zijn in hoge mate bepalend voor de uitkomst. Indien zowel toezichthouder als pensioenfonds kiezen voor een korte termijn aanpak dan is de kans groot dat het pensioencontract degenereert naar een verzekeringscontract op basis van nominale verplichtingen danwel naar een Defined Contribution-systeem. Anderzijds is het voor de PVK niet aantrekkelijk te kiezen voor een continuïteitsbenadering als niet heel zeker is dat ook het pensioenfonds zich hierop committeert. Er ontstaat dan vanuit de toezichthouder een moral hazard -situatie waarbij de lasten van het fonds worden doorgeschoven naar latere generaties. Het bereiken van een welvaartsoptimale oplossing vereist dat vooraf goede en afdwingbare afspraken van lusten en lasten over sponsors, deelnemers en latere generaties. Eerst de spelregels dan het spel. Literatuur Congres Special Van Ewijk, C. en M. van de Ven, Pensioenvermogen vanuit macro-perspectief. De rol van het vermogen in de economie. Pre-adviezen van de Koninklijke Vereniging voor de Staathuishoudkunde, 2002, Amsterdam J. Sijben, Regelgeving en marktdiscipline in het banktoezicht, Financiële Monetaire Studies, 2001 Generatiebewust beleid, WRR, 1999, Den Haag. Voetnoten 1 De speltheorie in zijn huidige vorm is niet erg oud. Zij is tijdens en na de Tweede Wereldoorlog ontwikkeld door een kleine groep topwiskundigen. Bekende namen zijn Von Neumann, Morgenstern en John Nash. De laatste is bekend vanwege de Nobelprijs die hem in de jaren negentig is toegekend en vooral door het aan hem gewijde boek en film A beautiful mind. Centrum van dit baanbrekende onderzoek was het Institute for Advanced Study in Princeton. 2 De toekomstige generatie is deelnemer aan het economisch spel binnen het pensioenfonds; de vraag is of zijn positiegelijkwaardig is. Voorzover dat niet het geval is, dient de toezichthouder erop toe te zien dat de belangen van de toekomstige generatie niet in de knel komen. 3 Zie ook J. Sijben, Regelgeving en marktdiscipline in het banktoezicht, voor een soortgelijk dilemma. Opmerking Deze bijdrage is op persoonlijke titel. De auteur dankt Jelle Mensonides, Michel Meijs, Eduard Ponds, Tom Steenkamp en Fons Quix voor commentaar op een eerdere versie. 16 Fiducie - Financiële Studievereniging Amsterdam

16 Congres Special April 2003 Nummer 3 Fiducie 17

17 Pensioenen Congres Special 18 Fiducie - Financiële Studievereniging Amsterdam

18 Congres Special April 2003 Nummer 3 In aantocht: De Levensloopregeling 1. Inleiding We hebben het tegenwoordig met z n allen druk, druk, druk. Vooral in het spitsuur van het leven is er nauwelijks tijd om even op adem te komen. De zorg voor kleine kinderen moet worden gecombineerd met een drukke baan. Veel werknemers zouden in die periode wel even iets minder willen werken om meer aandacht aan hun gezin te kunnen besteden. Juist in die fase hebben ze daar meestal niet de financiële middelen voor. Daarnaast zijn er ook ouderen die, op de top van hun carrière, worden geconfronteerd met de noodzaak om te zorgen voor zieke familieleden of er gewoon even tussenuit willen om bij te tanken. Ook voor hen zijn de financiële mogelijkheden vaak beperkt, doordat ze met allerlei doorlopende vaste lasten zitten. De overheid wil daar nu iets aan doen. Door werknemers de mogelijkheid te bieden er tijdelijk uit te stappen, wil de overheid ervoor zorgen dat ze een goede balans kunnen vinden tussen werk en zorg dan wel werk en ontspanning. Dat is niet alleen goed voor de individuele werknemer maar ook voor de samenleving. Immers, als mensen minder snel ziek worden of afbranden, neemt de druk af op regelingen als Ziektewet en WAO alsmede de gezondheidszorg. In een latere fase van het leven is er vaak geld over om de tijdens het verlof opgenomen middelen te compenseren. Daarom is het idee geopperd te komen tot een levensloopregeling. De afgelopen periode zijn vele plannen gelanceerd ter invulling van dit idee. 2. De verlofbehoefte van werknemers Hoe kan worden tegemoet gekomen aan de wens om even voorrang te geven Mr. H.J. van Dalen Hasko van Dalen is werkzaam bij ING als beleidsadviseur sociale zekerheid en employee benefits aan het gezin hangt natuurlijk af van de verlofbehoefte van een individuele werknemer. Het Ministerie van SZW heeft een poging gedaan die behoefte in beeld te brengen en komt tot de volgende raming. Tabel 1: Raming van verlofbehoefte van een werknemer Bij deze raming is uitgegaan van een werknemer met 2 kinderen, die na hun geboorte langdurend zorgverlof opneemt, daarna nog voor elk kind ouderschapsverlof en tevens gebruik maakt van de mogelijkheden tot scholingsverlof. De variatie tussen lage, gemiddelde en hoge verlofbehoefte hangt af van de mate waarin de werknemer gebruik wil kunnen maken van deze verlofmogelijkheden. Uit de raming blijkt dat de verlofbehoefte varieert van 130 dagen tot 320 dagen. De te reserveren gelden om dit verlof te dekken kunnen nu berekend worden op basis van een simpele formule: 1% inleg van het jaarsalaris levert 2,6 dagen verlof op tegen 100% van het salaris, 3,7 dagen tegen 70% salaris en 5,2 dagen tegen 50% salaris. In tabel 2 wordt aangegeven hoeveel dagen een werknemer kan opbouwen indien hij of zij gedurende langere tijd spaart voor het verlof. Vervolgens is bezien hoeveel procent van het inkomen een werknemer jaarlijks moet sparen om aan zijn jaarlijkse verlofbehoefte te voldoen, als hij tijdens het verlof een inkomen wil ontvangen van 100%, 70% of 50% van zijn gebruikelijke loon. 3. Huidige verlofspaarmogelijkheden Er bestaan reeds twee verschillende regelingen waarmee werknemers fiscaal gefaciliteerd kunnen sparen voor verlof. In de eerste plaats tijd voor tijd sparen. Hierbij spaart de werknemer verlofdagen of compensatieverlof voor overuren in de vorm van vrije tijd. De gespaarde aanspraak op vrije tijd is vrijgesteld van loonheffing en heffing sociale verzekeringspremies. Zodra de werknemer het verlof opneemt is er sprake van doorbetaald verlof, waarover op dat Fiducie 19

19 Pensioenen Tabel 2: Tegoed aan dagen bij opname tegen 100%, 70% en 50% van het salaris na X aantal jaren sparen van 1% van het salaris. Tabel 3: Deel van het inkomen dat gespaard moet worden om tegemoet te komen aan verlofbehoefte moment loonheffing en heffing van sociale verzekeringspremies plaatsvindt. Het maximale verlof tegoed dat langs deze weg kan worden gespaard is 50 weken. De regeling is volledig aan de dienstbetrekking gebonden. Bij verandering van baan kunnen de opgebouwde tegoeden niet worden meegenomen. Wel kan uitbetaling van het tegoed plaatsvinden, maar daarover worden dan belasting en premies geheven. In de tweede plaats verlofsparen op grond van een verlofspaarregeling. Hierbij kan de werknemer maximaal 10% van het jaarsalaris sparen voor het later opnemen van onbetaald verlof. De totale waarde van de aanspraak mag maximaal 12 maanden verlof bedragen. Het gespaarde geld moet op een geblokkeerde rekening worden gezet en blijft te allen tijde eigendom van de werknemer. Bij eventuele verbreking van het dienstverband neemt de werknemer het spaartegoed dus gewoon mee. Zodra de werknemer dit spaarverlof tegoed opneemt gaat deze in feite met onbetaald verlof en geniet inkomen uit het spaartegoed. Beide regelingen kunnen met elkaar gecombineerd worden. In totaal kan de werknemer dus binnen de dienstbetrekking voor 2 jaar recht op vrije tijd opbouwen. Met de combinatie van beide regelingen kan een werknemer in 4 jaar tijd het recht op een half jaar verlof, deels betaald en deels onbetaald, opbouwen. De regeling biedt dus mogelijkheden voor jonge werknemers om precies in het spitsuur van het leven (tussen 35 en 40 jaar) langdurig verlof te genieten, bijvoorbeeld vanwege de geboorte van een kind. Deze regelingen zijn ook voldoende om de verlofbehoefte, zoals het Ministerie die heeft berekend, te dekken. Van verlofsparen wordt echter weinig gebruik gemaakt, omdat men hier alleen aan kan deelnemen als de werkgever een regeling heeft getroffen die voor tenminste 75% van het personeel geldt. Van vrije dagen sparen wordt wel op ruime schaal gebruik gemaakt. 4. Witteveenkader Vanuit de filosofie van een integrale behandeling van de financiering van verlof gedurende de gehele levensloop wordt ook het Witteveenkader vaak als mogelijkheid voor het realiseren van de levensloopregeling genoemd. Op dit moment kan het Witteveenkader uitsluitend worden aangewend voor de financiering van pensioen, in feite het verlof na afloop van de arbeidzame periode. Congres Special Voorgesteld is deze aanwendingsmogelijkheden te flexibiliseren en mogelijk te maken dat een deel van de pensioenruimte reeds kan worden aangewend voor verlof gedurende de arbeidzame periode. Uitgangspunt daarbij is het Witteveenkader intact te laten tot het niveau van een gangbaar pensioen en het voor pensioenen onbenutte deel aan te wenden voor verlof. Het Witteveenkader voorziet in de mogelijkheid van pensioenopbouw tot een maximum van 2% eindloon (of 2,25% middelloon) per dienstjaar. Een gangbare pensioenregeling voorziet globaal gesproken in een opbouw van 1,75% eindloon per dienstjaar. Hierbij dient bedacht te worden dat de ophoging van het Witteveenkader van 1,75% naar 2% nog maar onlangs heeft plaatsgevonden en lang niet alle pensioenregelingen al gebruik hebben gemaakt van die nieuwe ruimte. Zou men nu besluiten de totale ruimte van 2% opbouw per dienstjaar intact te laten, maar te splitsen in een deel voor pensioen (1,75%) en een deel voor verlof (0,25%) dan kan met het openstellen van 0,25% van het Witteveenkader globaal gesproken 2% van het pensioengevend loon per dienstjaar worden aangewend voor verlof. Wordt de ruimte uit het Witteveenkader gecombineerd met de verlofspaar-regeling dan ontstaat een totale ruimte van 12% (10% verlofspaarregeling en 2% Witteveenkader). Dat is ruim voldoende voor het afdekken van de verlofbehoefte. Er blijft zelfs ruimte over om ook nog extra te reserveren voor prepensioen. 5. CDA-rapport Druk van de ketel Het CDA bouwt voort op deze berekeningen en stelt voor de huidige verlofregelingen ombouwen tot een stelsel dat het mogelijk maakt om tijd en geld te sparen voor uiteenlopende soorten verlof, inclusief prepensioen. Dit voorstel staat in de nota De Druk van de Ketel. Mensen met een modaal inkomen mogen jaarlijks 12 procent van hun bruto inkomen reserveren met een maximum van Voor werknemers met een minimumloon geldt een percentage van maximaal 27. Het gespaarde geld is direct fiscaal aftrekbaar terwijl pas op moment van uitkering bij het opne- 20 Fiducie - Financiële Studievereniging Amsterdam

20 Congres Special men van het verlof belasting wordt betaald. Het totale gespaarde bedrag mag oplopen tot maximaal 2,5 keer het jaarsalaris. Aan het eind van de loopbaan kan het restant van het niet-gebruikte verlof dienen voor flexibele pensionering (prepensioen op 62 jaar van 75-85%) of aanvulling op een eventueel pensioentekort. De totale ruimte voor pensioenopbouw verandert dus niet, alleen het prepensioen wordt meer flexibel. Het plan bestaat uit een aantal stappen: - Het dereguleren van de bestaande verlofspaarregeling zodat het verlof voor meer verschillende verlofvormen, (flexibel) prepensioen en pensioenaanvulling mogelijk wordt; - Het overhevelen van het prepensioen van het pensioenkader naar het spaarloonkader (pensioenopbouw eindloon van 2% naar 1,75% per jaar); Tabel 4: Aanpassing Witteveenkader volgens CDA-rapport - Het gedereguleerde kader voor verlofsparen moet samen met het Witteveenkader voor pensioenen één levensloopkader gaan vormen. Voor pensioenen zal 15% beschikbaar blijven, maar door de franchise AOW zal het kader voor verlofsparen oplopen van 12% op modaal niveau tot 27% op minimum loonniveau. 6. De verlofknip In het Strategisch Akkoord van het kabinet Balkenende werd voortgebouwd op dit idee uit het CDA-rapport. Er werd een verbinding gelegd tussen levensloopregeling, pensioen en spaarloon. Het kabinet wilde een omslag van pensioensparen naar sparen gericht op langer, productiever en gezonder leven. Er mag dan minder pensioen worden opgebouwd, maar wel mag er fiscaal gefacilieerd geld opzij worden gezet voor diverse vormen van verlof. Het kabinet Balkenende heeft de uitwerking niet kunnen afronden. Er is wel een voorstel gedaan voor een Basisregeling Levensloop, de zgn. Verlofknip. Dit zou de eerste stap moeten vormen op weg naar een echte levensloopregeling. De hoofdlijnen van dat voorstel voor de verlofknip waren: - Werknemers mogen jaarlijks 600 sparen voor verlof; - De overheid legt daar een bonus van 30% bovenop, oplopend tot maximaal De bonus wordt uitgekeerd bij opname van het verlof; - De deelnemers aan de regeling dienen een speciale rekening te openen; - Als startbedrag kan eenmalig worden gestort (bijvoorbeeld het bedrag dat uit de spaarloonregeling vrijvalt); - De werknemer maakt individueel afspraken met de werkgever over de periode waarin hij het verlof wenst op te nemen. Dit kan ook in CAO s worden geregeld; - Voor ouderen boven de 60 jaar gelden strenge regels om te voorkomen dat mensen het levensloopspaargelden omzetten in prepensioen of oudedagsvoorziening: boven de 60 jaar mogen mensen hooguit 6 weken extra verlof nemen; - Is op 65 jarige leeftijd de regeling nog niet (geheel) aangesproken, wordt het gespaarde bedrag uitgekeerd. De bonus komt te vervallen. Tegen de verlofknip is zoveel bezwaar gerezen dat het voorstel uiteindelijk is ingetrokken. 7. Voorstellen Verbond van verzekeraars Het Verbond van Verzekeraars is al geruime tijd betrokken bij de gedachtevorming rond de levensloopregeling. Enerzijds komt dat vanwege de voorstellen tot wijziging van het Witteveenkader, anderzijds omdat de behoefte aan April 2003 Nummer 3 verlof vaak eerder komt dan dat het voor verlof gespaard bedrag toereikend is. Daarom kan in een goede verlofspaarregeling de mogelijkheid tot het lenen van geld niet ontbreken. Op basis van die gedachte is door het Verbond van Verzekeraars een levensloopverzekering ontwikkeld. Die levensloopverzekering komt erop neer dat wordt gespaard tot de verlofperiode, dat bij ingaan van de verlofperiode het benodigde bedrag beschikbaar komt, en dat na de verlofperiode een eventuele schuld wordt afgelost. Zoals bij een verzekering in combinatie met hypotheek, biedt de levensloopverzekering de mogelijkheid om op elk moment een lening op te nemen die daarna middels een verzekering wordt aflost. De belangrijkste elementen van de levensloopverzekering zijn: - De spaar- en kredietfaciliteit: ook al is er nog niet voldoende gespaard op het uur U, er is wel voldoende geld; - De individuele basis: voor individuele behoeften moet een individueel arrangement beschikbaar zijn; - De fiscale faciliëring: omdat het gaat om sparen voor later en omdat er een groot maatschappelijk belang mee is gemoeid; - Het instandhouden van pensioenopbouw: financiering van de levensloop gebeurt los van de pensioenopbouw, zodat het oudedagspensioen niet in gevaar komt; - Levensloopverzekering ook voor prepensioen en deeltijdpensioen: prepensioen en deeltijdpensioen passen in de levensloopgedachte van verdeling werk en privé op latere leeftijd; - Deblokkering spaarloon en inbreng basislijfrenten: reeds gespaarde bedragen worden aangewend als startkapitaal voor de levensloopverzekering; - Gebruikmaking administratiesysteem spaarloon: omdat de administratieve infrastructuur over te zetten is, worden tijd en kosten bespaard. 8. Vormen van financiering levensloopregeling Op basis van het idee van het Verbond van Verzekeraars zijn drie vormen van de financiering voor de levensloopregeling uitgewerkt. Fiducie 21

Het spaargeld uit de levensloopregeling kunt u gebruiken om de periode van onbetaald verlof te financieren.

Het spaargeld uit de levensloopregeling kunt u gebruiken om de periode van onbetaald verlof te financieren. Levensloop. Wat is levensloop? De levensloopregeling (of: levensloop) is een fiscale regeling die vanaf 1 januari 2006 in Nederland bestaat om het sparen voor een vervangend inkomen tijdens een periode

Nadere informatie

De Levensloopregeling

De Levensloopregeling De Levensloopregeling De meest gestelde vragen Januari 2007 7.0093ML /GW De Levensloopregeling De meest gestelde vragen Het belang van een goede regeling Wellicht wilt u binnenkort een lange reis maken,

Nadere informatie

Levensloopregeling. Spaar voor uw verlof

Levensloopregeling. Spaar voor uw verlof Levensloopregeling Spaar voor uw verlof De Levensloopregeling Spaar voor uw verlof Nederland verandert. Non stop werken tot aan ons pensioen is niet meer vanzelfsprekend, we willen werk kunnen combineren

Nadere informatie

ONDERWERP PRESENTATIE IS EEN STELSELWIJZIGING IN BELANG VAN U ALS DEELNEMER? GENOEMDE ONTWIKKELINGEN / PROBLEMEN OM ONS PENSIOEN STELSEL TE WIJZIGEN

ONDERWERP PRESENTATIE IS EEN STELSELWIJZIGING IN BELANG VAN U ALS DEELNEMER? GENOEMDE ONTWIKKELINGEN / PROBLEMEN OM ONS PENSIOEN STELSEL TE WIJZIGEN ONDERWERP PRESENTATIE IS EEN STELSELWIJZIGING IN BELANG VAN U ALS DEELNEMER? GENOEMDE ONTWIKKELINGEN / PROBLEMEN OM ONS PENSIOEN STELSEL TE WIJZIGEN 1 GEVOLGEN DEMOGRAFISCHE ONTWIKKELINGEN 2 REKENRENTE,

Nadere informatie

Voor tussentijds verlof of eerder stoppen met werken. Loyalis Levensloop

Voor tussentijds verlof of eerder stoppen met werken. Loyalis Levensloop Loyalis voert de levensloopregeling uit voor ABP Loyalis Levensloop Voor tussentijds verlof of eerder stoppen met werken Je werkt. Maar soms even niet. Je neemt de tijd voor die ene cursus. En daarna er

Nadere informatie

Wat is er aan de hand moet onze pensioenen?

Wat is er aan de hand moet onze pensioenen? Wat is er aan de hand moet onze pensioenen? Casper van Ewijk, Netspar & University of Amsterdam KNAW Symposium, 9 januari 2014, Amsterdam Agenda Wat is een pensioen? Goed pensioen is een risicovol pensioen

Nadere informatie

ABN AMRO. Kiezen tussen levensloopregeling en de spaarloonregeling. Alle informatie in één oogopslag. Mét fiscale spelregels.

ABN AMRO. Kiezen tussen levensloopregeling en de spaarloonregeling. Alle informatie in één oogopslag. Mét fiscale spelregels. ABN AMRO. Kiezen tussen levensloopregeling en de spaarloonregeling. Alle informatie in één oogopslag. Mét fiscale spelregels. Gemakkelijker kiezen tussen twee goede regelingen De overheid stelt werknemers

Nadere informatie

ABN AMRO. Kiezen tussen levensloopregeling en spaarloonregeling. Alle informatie in één oogopslag. Mét fiscale spelregels.

ABN AMRO. Kiezen tussen levensloopregeling en spaarloonregeling. Alle informatie in één oogopslag. Mét fiscale spelregels. ABN AMRO. Kiezen tussen levensloopregeling en spaarloonregeling. Alle informatie in één oogopslag. Mét fiscale spelregels. Gemakkelijker kiezen tussen twee goede regelingen De overheid stelt werknemers

Nadere informatie

Effect van maximaal fiscaal gefaciliteerd pensioengevend inkomen

Effect van maximaal fiscaal gefaciliteerd pensioengevend inkomen CPB Notitie Nummer : 2004/3 Datum : 29 januari 2004 Aan : Tweede Kamerfractie PvdA (de heer Crone en de heer Depla) Effect van maximaal fiscaal gefaciliteerd pensioengevend inkomen Verzoek De Tweede Kamerleden

Nadere informatie

PENSIOEN IN BEWEGING! KLAAR VOOR DE TOEKOMST? SAMEN DELEN, EEN STERKE KEUZE

PENSIOEN IN BEWEGING! KLAAR VOOR DE TOEKOMST? SAMEN DELEN, EEN STERKE KEUZE PENSIOEN IN BEWEGING! KLAAR VOOR DE TOEKOMST? SAMEN DELEN, EEN STERKE KEUZE PENSIOEN IS AANVULLING OP AOW Lijfrente Salaris 100% Pensioen Staatspensioen (AOW) 2 AOW, VOLKSVERZEKERING (1) Voorziet in MINIMUM

Nadere informatie

Aanpassing pensioenregelingen n.a.v. nieuwe wetgeving rond VUT, prepensioen en levensloopregeling

Aanpassing pensioenregelingen n.a.v. nieuwe wetgeving rond VUT, prepensioen en levensloopregeling Aanpassing pensioenregelingen n.a.v. nieuwe wetgeving rond VUT, prepensioen en levensloopregeling (klik op logo om onze website te bezoeken) Aan de cliënten Breda, 19 oktober 2005 1. Inleiding De Eerste

Nadere informatie

Levensloopregeling Informatie voor werknemers

Levensloopregeling Informatie voor werknemers Levensloopregeling Informatie voor werknemers Levensloopregeling Met de levensloopregeling kunnen werknemers een deel van hun brutosalaris sparen. Dit spaargeld kan worden gebruikt voor een periode van

Nadere informatie

Loyalis Levensloop. Voor tussentijds verlof of eerder stoppen met werken

Loyalis Levensloop. Voor tussentijds verlof of eerder stoppen met werken Loyalis Levensloop Voor tussentijds verlof of eerder stoppen met werken Koop vrije tijd met levensloop Levensloop maakt het u mogelijk tijd vrij te maken voor zaken die u belangrijk vindt. Bijvoorbeeld

Nadere informatie

ALV CDAV Brabant 3 oktober 2015

ALV CDAV Brabant 3 oktober 2015 Vrouw en Pensioen anno 2015 e.v. Balans tussen werk, zorg en invloed ALV CDAV Brabant 3 oktober 2015 Mr. Caroline Jones Groeneweg RB Even voorstellen 3 pijlers Nederlands pensioenstelsel 3.Privé 2.De werkgever

Nadere informatie

Naar een nieuw pensioencontract

Naar een nieuw pensioencontract Naar een nieuw pensioencontract Kees Goudswaard Montae Pensioenbijeenkomst werkgevers, Utrecht, 31 mei 2018 Bij ons leer je de wereld kennen Overzicht Sterke en zwakke punten van het huidige stelsel SER

Nadere informatie

Inleiding. Sparen. verschillende motieven voor:

Inleiding. Sparen. verschillende motieven voor: I n d i t o n d e r d e e l w o r d t d e l e z e r i n z i c h t v e r s c h a f t i n h e t o n d e r w e r p s p a r e n. De volgende onderwerpen komen hierbij aan de orde: de verschillende spaarmotieven

Nadere informatie

WAAR EEN WIL IS, IS EEN WEG Afschaffen van de doorsneesystematiek: wie gaat dat betalen?

WAAR EEN WIL IS, IS EEN WEG Afschaffen van de doorsneesystematiek: wie gaat dat betalen? WAAR EEN WIL IS, IS EEN WEG Afschaffen van de doorsneesystematiek: wie gaat dat betalen? Dit position statement begint het vraagstuk van het afschaffen van de doorsneesystematiek aan de achterkant : vanuit

Nadere informatie

Versobering van de fiscale pensioenopbouw

Versobering van de fiscale pensioenopbouw Versobering van de fiscale pensioenopbouw 1. Hoofdlijnen van het wetsvoorstel Als het aan het kabinet ligt, dan wordt het Witteveenkader op drie manieren aangepast: verhoging van de pensioenrichtleeftijd,

Nadere informatie

Toekomst Pensioenstelsel

Toekomst Pensioenstelsel Toekomst Pensioenstelsel Bijeenkomst NVOG Arnhem, 22 november 2017 Corien Wortmann-Kool Bestuursvoorzitter ABP 2 Actuele financiële positie ABP Onze financiële positie (per 30 september 2017) bron: www.abp.nl

Nadere informatie

TOETSINGCRITERIA PENSIOENSTELSEL GEZAMENLIJKE OUDERENORGANISATIES

TOETSINGCRITERIA PENSIOENSTELSEL GEZAMENLIJKE OUDERENORGANISATIES TOETSINGCRITERIA PENSIOENSTELSEL GEZAMENLIJKE OUDERENORGANISATIES Doel: Het doel van deze notitie is het formuleren van criteria, waarmee voorstellen op pensioengebied kunnen worden beoordeeld. Strategie:

Nadere informatie

Oudedagsvoorziening nu en straks. Casper van Ewijk Netspar & Universiteit van Amsterdam

Oudedagsvoorziening nu en straks. Casper van Ewijk Netspar & Universiteit van Amsterdam Oudedagsvoorziening nu en straks Casper van Ewijk Netspar & Universiteit van Amsterdam SER, 24 juni 2014 Agenda Internationaal perspectief Probleemanalyse Houdbaarheid Maatschappelijke trends Keuzes voor

Nadere informatie

Een nominaal toetsingskader voor pensioenen met reële ambities: anomalie of poldervondst?

Een nominaal toetsingskader voor pensioenen met reële ambities: anomalie of poldervondst? Een nominaal toetsingskader voor pensioenen met reële ambities: ALM Conferentie anomalie of poldervondst? Prof. dr Casper van Ewijk CPB Universiteit van Amsterdam Netspar Amsterdam, 2 april 2008 Nederlands

Nadere informatie

PENSIOEN VOOR JONG EN OUD

PENSIOEN VOOR JONG EN OUD PENSIOEN VOOR JONG EN OUD GELDERMALSEN 29 JUNI 2O16 ELLEN TE PASKE LIEVESTRO CHRIS DRIESSEN OPZET Pensioenstelsel AOW Aanvullend pensioen Derde pijler/eigen huis Pensioenen in 2017 Toekomst pensioenen

Nadere informatie

Aan Werkgevers & Werknemers

Aan Werkgevers & Werknemers Primair Arbeidsvoorwaarden Advies Employee Benefits Financiële Diensten Verzekeringen Aan Werkgevers & Werknemers Dobbedreef 135 Postbus 11111 2301 EC Leiden T 071 52 88 000 F 071 52 88 222 Behandeld door

Nadere informatie

Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord

Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord Waarom langer doorwerken? De levensverwachting stijgt Elke generatie leeft langer dan de vorige. Dat is al langer bekend, maar de stijging van de levensverwachting

Nadere informatie

Je leeft, je verandert. Loyalis verandert met je mee. Neem je toekomst in eigen hand met Loyalis Levensloop

Je leeft, je verandert. Loyalis verandert met je mee. Neem je toekomst in eigen hand met Loyalis Levensloop Je leeft, je verandert. Loyalis verandert met je mee. Neem je toekomst in eigen hand met Loyalis Levensloop Wat kun je met levensloop? Met levensloop spaar je voor vrije tijd. Tijd voor jezelf of voor

Nadere informatie

Mag ik dan nooit meer stoppen met werken?

Mag ik dan nooit meer stoppen met werken? Mag ik dan nooit meer stoppen met werken? 67 vragen over aow-vragen en uw pensioen (Uit AD van 1-11-2016) De AOW-leeftijd gaat in 2022 met drie maanden omhoog voor iedereen die na 1954 geboren is. Reden

Nadere informatie

Notitie Indexatiedepots en toekomstbestendig indexeren in het nieuwe FTK

Notitie Indexatiedepots en toekomstbestendig indexeren in het nieuwe FTK Notitie Indexatiedepots en toekomstbestendig indexeren in het nieuwe FTK Utrecht, 22 juni 2015 Koninklijk Actuarieel Genootschap Postbus 2433 3500 GK UTRECHT 1. Inleiding Onder het oude FTK-regime kon

Nadere informatie

Wat doet SPE met mijn geld? 19 april 2016

Wat doet SPE met mijn geld? 19 april 2016 Wat doet SPE met mijn geld? 19 april 2016 Classification: Status: Wat doet SPE met mijn geld? 1. Wat zit er in de pot en hoe komt die pot tot stand 2. Opties, aandelen, obligaties? Sparen of beleggen?

Nadere informatie

Presentatie voor de PVGE Best Roel Fonville Best, 10 maart 2017

Presentatie voor de PVGE Best Roel Fonville Best, 10 maart 2017 10-3-2017 Presentatie voor de PVGE Best Roel Fonville Best, 10 maart 2017 1 10-3-2017 2 Opleiding: Doctoraal diploma Anorganische Chemie RU Groningen Carrière: Ruim 30 jaar Koninklijke Philips Electronics:

Nadere informatie

De fiscale aspecten van het pensioenakkoord: het is lastiger dan het lijkt. Workshop 9 mei 2012

De fiscale aspecten van het pensioenakkoord: het is lastiger dan het lijkt. Workshop 9 mei 2012 De fiscale aspecten van het pensioenakkoord: het is lastiger dan het lijkt Workshop 9 mei 2012 Programma De aanleiding en het pensioenakkoord op hoofdlijnen Aanpassingsmechanismes Fiscale pensioenkader

Nadere informatie

Deutsche Bank Nederland Stichting Pensioenfonds Deutsche Bank Nederland

Deutsche Bank Nederland Stichting Pensioenfonds Deutsche Bank Nederland In deze nieuwsbrief Voorwoord Wat betekenen de nieuwe pensioenmaatregelen voor u? De informatie in dit document is eigendom van en mag noch in haar geheel noch gedeeltelijk van. Page 2 of 5 Voorwoord In

Nadere informatie

Pensioengrens 100.000 / opbouw 1,75% Aardverschuiving op komst. Amsterdam, 20 juni 2013

Pensioengrens 100.000 / opbouw 1,75% Aardverschuiving op komst. Amsterdam, 20 juni 2013 Pensioengrens 100.000 / opbouw 1,75% Aardverschuiving op komst Amsterdam, 20 juni 2013 Het Pensioenlandschap in vogelvlucht Algemene ontwikkelingen: wederkerige intergenerationele solidariteit wordt eenzijdig

Nadere informatie

Deelnemersbijeenkomsten. Grolsch Pensioenfonds

Deelnemersbijeenkomsten. Grolsch Pensioenfonds Deelnemersbijeenkomsten Grolsch Pensioenfonds 4 en 5 maart 2015 Pensioen in het kort Wie beslist er over je pensioen? Pensioenovereenkomst Arbeidscontract CAO werkgever werknemers Uitvoeringsovereenkomst

Nadere informatie

Aanpassing pensioenregeling een must. Presentatie: Marcel Brussee / voorzitter SPH Kees Lekkerkerker / directeur HRM

Aanpassing pensioenregeling een must. Presentatie: Marcel Brussee / voorzitter SPH Kees Lekkerkerker / directeur HRM Aanpassing pensioenregeling een must Presentatie: Marcel Brussee / voorzitter SPH Kees Lekkerkerker / directeur HRM 1 Aanpassing pensioenregeling een must Inhoud Marcel Brussee: Achtergrond wijzigingen

Nadere informatie

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE > Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4

Nadere informatie

Vraag & antwoord Regeling Levensfase-uren A. DE REGELING. 20 april 2017

Vraag & antwoord Regeling Levensfase-uren A. DE REGELING. 20 april 2017 20 april 2017 Vraag & antwoord Regeling Levensfase-uren A. DE REGELING 1. Waarom komt er een nieuwe regeling Levensfase-uren (LFU)? In het Arbeidsvoorwaardenakkoord 2015-2017 is afgesproken dat het wenselijk

Nadere informatie

Elke dag een uur voor uzelf

Elke dag een uur voor uzelf Elke dag een uur voor uzelf AEGON LevensloopRekening Elke dag een uur voor uzelf Eerder stoppen met werken? Een paar maanden er helemaal tussenuit? Of een tijdje minder werken? Dit is allemaal een stuk

Nadere informatie

Langer werken voor het pensioen

Langer werken voor het pensioen Langer werken voor het pensioen Casper van Ewijk CPB Universiteit van Amsterdam Rotterdam, 20 mei 2005 Oudedag in discussie Nederland verwelkomt de 2,5 miljoenste AOW-er en het aantal zal stijgen tot 4,5

Nadere informatie

Stand van zaken in het debat over de toekomst van de pensioenen

Stand van zaken in het debat over de toekomst van de pensioenen Stand van zaken in het debat over de toekomst van de pensioenen Kees Goudswaard Pensioenvraagstukken in de kabinetsformatie, Amsterdam, 27 januari 2017 Bij ons leer je de wereld kennen Sterke punten stelsel

Nadere informatie

Nieuwe pensioenregeling vanaf 1 januari 2015. Jan Raaijmakers Aad van der Tak Michel Stok Voorzitter Manager Pensioenfonds Extern actuarieel adviseur

Nieuwe pensioenregeling vanaf 1 januari 2015. Jan Raaijmakers Aad van der Tak Michel Stok Voorzitter Manager Pensioenfonds Extern actuarieel adviseur Nieuwe pensioenregeling vanaf 1 januari 2015 Jan Raaijmakers Aad van der Tak Michel Stok Voorzitter Manager Pensioenfonds Extern actuarieel adviseur Agenda 1. Rol klankbordgroep 2. Waarom een nieuwe pensioenregeling?

Nadere informatie

Vanaf 1 januari 2006: sparen voor vrije tijd! Vanaf 1 januari 2006: sparen voor vrije tijd! over de levensloopregeling. Informatiebijeenkomst

Vanaf 1 januari 2006: sparen voor vrije tijd! Vanaf 1 januari 2006: sparen voor vrije tijd! over de levensloopregeling. Informatiebijeenkomst Vanaf 1 januari 2006: sparen voor vrije tijd! Vanaf 1 januari 2006: sparen voor vrije tijd! Informatiebijeenkomst over de levensloopregeling en het ABN AMRO LevensloopPlan Universiteit Leiden 0106 BB/BV/HRM

Nadere informatie

PENSIOEN 2.0 REGIOBIJEENKOMSTEN FEBRUARI EN MAART 2011

PENSIOEN 2.0 REGIOBIJEENKOMSTEN FEBRUARI EN MAART 2011 PENSIOEN 2.0 REGIOBIJEENKOMSTEN FEBRUARI EN MAART 2011 KORTE TERUGBLIK Kabinet Balkenende gevallen: sociale partners pakken kansen Het pensioen is van sociale partners samen, dus moeten wij ook samen naar

Nadere informatie

Netspar 14 nov 2014 - Jan Tamerus 1

Netspar 14 nov 2014 - Jan Tamerus 1 Netspar 14 nov 2014 - Jan Tamerus 1 Brug mogelijk tussen twee werelden? Collectieve risicodeling, je moet het niet willen! Bijna geen meerwaarde meer Complex Niet te waarderen Je doet aan herverdeling

Nadere informatie

E-levensloop. Voor de werknemer INHOUD. De levensloopregeling 1. De regels van de levensloopregeling op een rij 2

E-levensloop. Voor de werknemer INHOUD. De levensloopregeling 1. De regels van de levensloopregeling op een rij 2 E-levensloop INHOUD De levensloopregeling 1 De regels van de levensloopregeling op een rij 2 Voordelen van Delta Lloyd E-Levensloop 2 Voor de werknemer Delta Lloyd E-Levensloop 2 Hoe werkt het? 2 Voordelen

Nadere informatie

Vragen en antwoorden pensioenakkoord

Vragen en antwoorden pensioenakkoord Vragen en antwoorden pensioenakkoord 1. Waarover gaat dit pensioenakkoord? Het pensioenakkoord gaat over drie onderwerpen: de AOW, de aanvullende pensioenen, en de kansen van ouderen op de arbeidsmarkt.

Nadere informatie

Heftige effecten van de versobering van het fiscale kader voor pensioenopbouw

Heftige effecten van de versobering van het fiscale kader voor pensioenopbouw Heftige effecten van de versobering van het fiscale kader voor pensioenopbouw Om inzicht te krijgen in wat de financiele gevolgen zijn voor de versobering van de pensioenopbouw vanaf 2014, inclusief het

Nadere informatie

Pensioenregeling 2015 en nieuw FTK

Pensioenregeling 2015 en nieuw FTK Pensioenregeling 2015 en nieuw FTK Gevolgen voor jouw pensioen bij PPF APG Henk Bruins Actuarieel adviseur PPF APG Informatiebijeenkomsten 28-30 oktober Agenda 1. Witteveen 2: versobering toekomstige pensioenopbouw

Nadere informatie

Presentatie met uitleg per slide

Presentatie met uitleg per slide Presentatie met uitleg per slide 1 Terug- en vooruitblik In het principe cao-akkoord van december 2012 hebben we afspraken gemaakt over de noodzaak van een nieuwe en toekomstbestendige pensioenregeling

Nadere informatie

Deze dispensatieprocedure is van toepassing in de volgende drie gevallen.

Deze dispensatieprocedure is van toepassing in de volgende drie gevallen. DISPENSATIEPROCEDURE PER 1 JANUARI 2015 VOOR DE STICHTING BEDRIJFSTAKPENSIOENFONDS TRUEBLUE Mogelijkheden voor dispensatie De Stichting Bedrijfstakpensioenfonds TrueBlue (hierna verder te noemen TrueBlue)

Nadere informatie

Het webinar Pensioen 2.0 begint om 20.03

Het webinar Pensioen 2.0 begint om 20.03 Nog even geduld Het webinar Pensioen 2.0 begint om 20.03 Twitter? @BrightPensioen #NLPensioenbewust Pensioen 2.0 Twitter? @BrightPensioen #NLPensioenbewust Enkele onderwerpen Hoe werkt pensioen in Nederland?

Nadere informatie

De dekkingsgraad van het Pensioenfonds is bijna elke maand anders. Dat komt vooral door de rentestand en onze beleggingsopbrengsten.

De dekkingsgraad van het Pensioenfonds is bijna elke maand anders. Dat komt vooral door de rentestand en onze beleggingsopbrengsten. Nieuwsbrief Ballast Nedam Pensioenfonds September 2013 Tijd voor een nieuwsbrief van uw Pensioenfonds. Er gebeurt veel in de Nederlandse pensioenwereld; dat kan u bijna niet zijn ontgaan. In onze vorige

Nadere informatie

Stabiele pensioenen - stabiele economie FTK macro-economisch bezien

Stabiele pensioenen - stabiele economie FTK macro-economisch bezien 10e ALM Conferentie Stabiele pensioenen - stabiele economie FTK macro-economisch bezien Prof. dr Casper van Ewijk CPB Universiteit van Amsterdam Amsterdam, 4 april 2007 FTK: bewezen succes Stille revolutie

Nadere informatie

Bijlage bij lesbrief Pensioenworkshop Mañana

Bijlage bij lesbrief Pensioenworkshop Mañana Stichting Weet Wat Je Besteedt (WWJB) Extra uitleg en Q&A Bijlage bij lesbrief Pensioenworkshop Mañana Wat is pensioen? Tekst uit het filmpje Wist je dat je nu waarschijnlijk al pensioen opbouwt? Een klein

Nadere informatie

Via deze brief krijgt u verdere (achtergrond)informatie over de huidige situatie en wat dit voor uw pensioen betekent.

Via deze brief krijgt u verdere (achtergrond)informatie over de huidige situatie en wat dit voor uw pensioen betekent. Naam Adres Postcode + woonplaats Land ONDERWERP: SITUATIE PENSIOENFONDS ROCKWOOL EN MOGELIJKE VERLAGING VAN UW PENSIOEN BIJLAGEN: EVALUATIEMOMENTEN IN HERSTELPLAN, ONTWIKKELING DEKKINGSGRAAD, DEKKINGSGRAAD

Nadere informatie

Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord

Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord Facts & Figures uitwerking Pensioenakkoord Waarom langer doorwerken? De levensverwachting stijgt Elke generatie leeft langer dan de vorige. Dat is al langer bekend, maar de stijging van de levensverwachting

Nadere informatie

Toelichting Pensioen Akkoord Regeling 2015

Toelichting Pensioen Akkoord Regeling 2015 Toelichting Pensioen Akkoord Regeling 2015 Programma Wrap up proces tot op heden Achtergronden Proces Nieuwe regeling 2015 Impact van Pensioenregeling Vervolg traject Vragen en antwoorden 2 Wrap up: Achtergronden

Nadere informatie

RBS pensioen update. Van premie tot pensioen

RBS pensioen update. Van premie tot pensioen RBS pensioen update Van premie tot pensioen Hoe is uw pensioen opgebouwd? Waarom zitten veel pensioenfondsen nu in de problemen? Hoe ziet de toekomst van pensioen in Nederland eruit? In deze RBS Pensioen

Nadere informatie

De doorsneepremie ZO DENKEN WIJ ER OVER. De doorsneepremie. De doorsneepremie

De doorsneepremie ZO DENKEN WIJ ER OVER. De doorsneepremie. De doorsneepremie Zo denken wij er over is een uitgave van ABP Corporate Communicatie. Voor meer informatie verwijzen wij u naar www.abp.nl. september 2007 ZO DENKEN WIJ ER OVER Collectief versus individueel Juridische

Nadere informatie

AANVULLENDE PENSIOENREGELING

AANVULLENDE PENSIOENREGELING AANVULLENDE PENSIOENREGELING Stichting Bedrijfspensioenfonds voor de Agrarische en Voedselvoorzieningshandel Uw pensioen is onze zorg. Inleiding Voor u ligt de brochure over de aanvullende pensioenregelingen

Nadere informatie

Beginpagina. Sparen. Spaarvormen

Beginpagina. Sparen. Spaarvormen Beginpagina Sparen is niets nieuws. Mensen sparen al eeuwen lang voor verschillende doeleinden. Toch is een leidraad binnen de wereld van het sparen ongetwijfeld welkom. Op spaarkennis.nl geven we graag

Nadere informatie

Quiz. Heeft u een telefoon met internet? Ga naar kahoot.it en doe mee

Quiz. Heeft u een telefoon met internet? Ga naar kahoot.it en doe mee Quiz Heeft u een telefoon met internet? Ga naar kahoot.it en doe mee 2 de pijler SP PvdA GroenLinks CDA 50Plus ChristenUnie SGP D66 VVD PVV Verdere versobering Doorsneepremie Contract Max 40,4% aftrekbaar

Nadere informatie

Pensioenbijeenkomst Abvakabo FNV Het pensioen van nu en de toekomst in zicht November 2010. Welkom

Pensioenbijeenkomst Abvakabo FNV Het pensioen van nu en de toekomst in zicht November 2010. Welkom Pensioenbijeenkomst Abvakabo FNV Het pensioen van nu en de toekomst in zicht November 2010 Welkom Waar willen wij het met elkaar over hebben? Pensioen anno 2010 Stand van Zaken AOW en Pensioenakkoord 4

Nadere informatie

Verslag bijeenkomst SVG 9 maart 2016

Verslag bijeenkomst SVG 9 maart 2016 Verslag bijeenkomst SVG 9 maart 2016 Op woensdagmiddag 9 maart, aansluitend aan de jaarbijeenkomst van de Vereniging Gepensioneerden Getronics (VGG), organiseerde Stichting Voorzieningsfonds Getronics

Nadere informatie

Pensioen in 5 stappen! Regel het zelf

Pensioen in 5 stappen! Regel het zelf Pensioen in 5 stappen! Regel het zelf 1 Auteur boek: Greetje Remmerde Titel boek: Pensioen in vijf stappen! Regel het zelf ISBN nummer: 9789402126976 2015, G.M. Remmerde Uitgegeven in eigen beheer (info@pensioendoehetzelf.nl)

Nadere informatie

Profijt en bijdragen van de generaties aan

Profijt en bijdragen van de generaties aan ----_._~..~..~ - -- - - ~ Profijt en bijdragen van de generaties aan de financiering van VUT en FPU Tegenvallende rendementen nopen pensioenfondsen op dit moment de premies te verhogen teneinde de financiering

Nadere informatie

GROEPSVERZEKERING. Brochure werknemer. Pension@work. Mijn werk, mijn groepsverzekering, mijn toekomst!

GROEPSVERZEKERING. Brochure werknemer. Pension@work. Mijn werk, mijn groepsverzekering, mijn toekomst! GROEPSVERZEKERING Brochure werknemer Pension@work Mijn werk, mijn groepsverzekering, mijn toekomst! 2 Gefeliciteerd! Uw werkgever biedt u de groepsverzekering Pension@work aan. Daarmee bouwt hij voor u

Nadere informatie

Sinds 1 januari 2013 mag uw werknemer bij een levenslooptegoed van of meer het levenslooptegoed ook opnemen voor andere doeleinden dan verlof.

Sinds 1 januari 2013 mag uw werknemer bij een levenslooptegoed van of meer het levenslooptegoed ook opnemen voor andere doeleinden dan verlof. Levensloopregeling Inhoud Algemene uitleg levensloop... 1 Gegevens vastleggen voor levensloopregeling... 2 Belasting- en premieheffing levensloopregeling... 3 Voorbeeld 12% levensloopinleg... 4 Voorbeeld

Nadere informatie

Moet een werkgever nog wel pensioen bieden? In hoeverre kan pensioen excellent zijn?

Moet een werkgever nog wel pensioen bieden? In hoeverre kan pensioen excellent zijn? Moet een werkgever nog wel pensioen bieden? In hoeverre kan pensioen excellent zijn? Paul Tigges Principal Client Consultant Large Corporates en Manager "Road to excellence" of "Excellent road"? Meerdere

Nadere informatie

- 1. afschaffing van doorsneepremiesystematiek

- 1. afschaffing van doorsneepremiesystematiek Aan de besturen van VNO-NCW, MKB, LTO, Bouwend Nederland, FNV, CNV, VCP, HZC Aan de leden van de commissie SZW en/of pensioenwoordvoerders politieke partijen 2 e Kamer 29 mei 2017 Mevrouw, Mijnheer, De

Nadere informatie

Studiedag Economie. Pensioen. A presentation to Guido de Bres by Willem Eikelboom. 15 November Towers Watson. All rights reserved.

Studiedag Economie. Pensioen. A presentation to Guido de Bres by Willem Eikelboom. 15 November Towers Watson. All rights reserved. Studiedag Economie Pensioen A presentation to Guido de Bres by Willem Eikelboom 15 November 2011 2011 Towers Watson. All rights reserved. Agenda Waarom pensioen? Kapitaaldekking of omslagstelsel? Pensioenakkoord

Nadere informatie

Waar moet u op letten bij de levensloopregeling?

Waar moet u op letten bij de levensloopregeling? Waar moet u op letten bij de levensloopregeling? Onafhankelijke informatie voor consumenten Waar gaat deze folder over? Deze folder gaat over de levensloopregeling. Waarom een levensloopregeling? Veel

Nadere informatie

Uw eigen pensioenregeling bij Pensioenfonds PGB

Uw eigen pensioenregeling bij Pensioenfonds PGB Uw eigen pensioenregeling bij Pensioenfonds PGB Pensioen is een belangrijke arbeidsvoorwaarde voor uw werknemers. Daarom is het belangrijk dat dit goed is geregeld. Op een manier die bij uw bedrijf past.

Nadere informatie

Pensioennieuwsbrief AC Rijksvakbonden. Februari 2012. Ferry Pereboom Angelique Kansouh

Pensioennieuwsbrief AC Rijksvakbonden. Februari 2012. Ferry Pereboom Angelique Kansouh Pensioennieuwsbrief AC Rijksvakbonden Ferry Pereboom Angelique Kansouh Februari 2012 De AC Rijksvakbonden zijn een initiatief van NCF, Juvox, VPW en VCPS Inhoudsopgave 0. Voorwoord......... 3 1. Lage dekkingsgraad

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2009Z02723/2080913600. Kamervragen van het lid Omtzigt

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2009Z02723/2080913600. Kamervragen van het lid Omtzigt De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Anna van Hannoverstraat 4 Telefoon (070) 333 44 44 Fax (070) 333 40 33

Nadere informatie

7 : Datum: datum waarop door Van Spronsen & Partners de loonverwerking voor die maand heeft plaatsgevonden.

7 : Datum: datum waarop door Van Spronsen & Partners de loonverwerking voor die maand heeft plaatsgevonden. Wij verzorgen de salarisadministratie van uw werkgever, vragen over uw salarisslip dient u aan de verantwoordelijke persoon voor de salarissen van uw eigen bedrijf te vragen. Hieronder een gedetailleerde

Nadere informatie

Overzicht vragen gesteld tijdens inloopsessies met betrekking tot de nieuwe pensioenregeling

Overzicht vragen gesteld tijdens inloopsessies met betrekking tot de nieuwe pensioenregeling Overzicht vragen gesteld tijdens inloopsessies met betrekking tot de nieuwe pensioenregeling 1. Waarom wordt het nieuwe pensioenreglement pas later uitgereikt? Antwoord: De pensioenregeling is gebaseerd

Nadere informatie

Roel Fonville Drachten, 28 maart

Roel Fonville Drachten, 28 maart Roel Fonville Drachten, 28 maart 2019 18-3-2019 1 Hoe gaat het met uw pensioen? Een nieuw pensioenstelsel? Wat doet de Federatie? Verkiezingen Verantwoordingsorgaan! 18-3-2019 2 Bron: DNB Positie Philips

Nadere informatie

Levensloopregeling vanaf 2013. Opnemen of doorsparen?

Levensloopregeling vanaf 2013. Opnemen of doorsparen? Levensloopregeling vanaf 2013. Opnemen of doorsparen? Inhoud Algemene uitleg levensloop...1 Levenslooptegoed op 31 december 2011 van minder dan 3.000...1 Levenslooptegoed op 31 december 2011 van 3.000

Nadere informatie

Meerkeuzesysteem Arbeidsvoorwaarden Informatie voor werknemers

Meerkeuzesysteem Arbeidsvoorwaarden Informatie voor werknemers Meerkeuzesysteem Arbeidsvoorwaarden Informatie voor werknemers Stel: u wilt meer tijd om voor uw kinderen te zorgen. Of u wilt fiscaal voordelig een opleiding volgen. Of u wilt spaarverlof opbouwen om

Nadere informatie

Je leeft, je verandert. Loyalis verandert met je mee. Neem je toekomst in eigen hand met Loyalis Levensloop

Je leeft, je verandert. Loyalis verandert met je mee. Neem je toekomst in eigen hand met Loyalis Levensloop Je leeft, je verandert. Loyalis verandert met je mee. Neem je toekomst in eigen hand met Loyalis Levensloop Wat is levensloop? De voordelen van Loyalis Levensloop Soms wil je een paar maanden niet of minder

Nadere informatie

De levensloopregeling, een lust of een last? Inleiding

De levensloopregeling, een lust of een last? Inleiding De levensloopregeling, een lust of een last? Inleiding De verlofspaarregeling bestaat slechts een paar jaar. Een overdonderend succes is deze regeling niet geworden. Kort na de invoering kwam de politiek

Nadere informatie

Stichting Pensioenfonds RBS Nederland

Stichting Pensioenfonds RBS Nederland Stichting Pensioenfonds RBS Nederland Lunch & Learn 27 september / 2 oktober / 8 oktober 2012 Internal use only Programma Wat komt er vandaag aan bod? Van premie tot pensioen 1 Een goede pensioenregeling

Nadere informatie

Fiscale hervorming pensioenopbouw 2015

Fiscale hervorming pensioenopbouw 2015 Fiscale hervorming pensioenopbouw 2015 De parlementaire behandeling van de fiscale hervorming van de pensioenen is afgerond. Op dinsdag 27 mei is de Eerste Kamer in meerderheid akkoord gegaan met de plannen

Nadere informatie

Toelichting. Uniform Pensioenoverzicht 2015. Uitkeringsovereenkomst

Toelichting. Uniform Pensioenoverzicht 2015. Uitkeringsovereenkomst Toelichting Uniform Pensioenoverzicht 2015 Uitkeringsovereenkomst Actieve deelnemer Wat heeft u aan het Uniform Pensioenoverzicht? Het Uniform Pensioenoverzicht geeft inzicht in uw inkomen dat u van Hagee

Nadere informatie

Gouden Handdruk, drie verschillende manieren om een ontslagvergoeding te laten uitkeren

Gouden Handdruk, drie verschillende manieren om een ontslagvergoeding te laten uitkeren Gouden Handdruk, drie verschillende manieren om een ontslagvergoeding te laten uitkeren Als u eenmaal recht heeft op een ontslagvergoeding, dan kunt u deze vergoeding in feite op 3 verschillende manieren

Nadere informatie

Actualiteiten pensioen

Actualiteiten pensioen Actualiteiten pensioen Stichting Pensioenfonds Thales Nederland 20 juni 2013 2013 Towers Watson. All rights reserved. Wat speelt er allemaal? Sociaal akkoord AOW-leeftijd gaat omhoog AOW-gat Nominaal versus

Nadere informatie

Wijzigingen in de pensioenwetgeving... 2. Belangrijke gevolgen van de pensioenwijzigingen... 4

Wijzigingen in de pensioenwetgeving... 2. Belangrijke gevolgen van de pensioenwijzigingen... 4 UPDATE Pensioenspecial september 2014 Sneller op de hoogte zijn van het nieuws? Volg ons op Social Media! Mandema & Partners helpt u graag bij het interpreteren van de pensioenwijzigingen die voor u en

Nadere informatie

Gelden de kortingen op het pensioen per en voor beide regelingen?

Gelden de kortingen op het pensioen per en voor beide regelingen? Veelgestelde vragen DE KORTINGEN Gelden de kortingen op het pensioen per 1-9-2016 en 1-3-2017 voor beide regelingen? Ja, de kortingen gelden zowel voor de middelloon als de CDC regeling, ongeacht het afgesproken

Nadere informatie

De pensioenregeling van Stichting Pensioenfonds Groothandel Vegro. 11 december 2007

De pensioenregeling van Stichting Pensioenfonds Groothandel Vegro. 11 december 2007 De pensioenregeling van Stichting Pensioenfonds Groothandel Vegro 11 december 2007 Wat is pensioen? Wat is Pensioen? Een uitkering bij: Ouderdom (65 jaar) Overlijden Arbeidsongeschiktheid (tot 65 jaar)

Nadere informatie

Een nieuwe pensioenregeling

Een nieuwe pensioenregeling Een nieuwe pensioenregeling De pensioenregeling van Pensioenfonds voor de Accountancy wordt per 1 januari 2015 aangepast. Het bestuur heeft inmiddels de hoofdlijnen van de nieuwe regeling vastgesteld.

Nadere informatie

WAT U ALS WERKNEMER WILT WETEN OVER DE ABP-PENSIOENREGELING

WAT U ALS WERKNEMER WILT WETEN OVER DE ABP-PENSIOENREGELING WAT U ALS WERKNEMER WILT WETEN OVER DE ABP-PENSIOENREGELING 1- Waarom heeft het ABP een herstelplan opgesteld? ABP is, evenals vele andere pensioenfondsen, zwaar geraakt door de crisis op de financiële

Nadere informatie

Collectieve Pensioenen: Aan de grenzen van Solidariteit? drs. Frank Cordewener AAG en dr. Siert Vos Actuariaatcongres VSAE 27 februari 2013

Collectieve Pensioenen: Aan de grenzen van Solidariteit? drs. Frank Cordewener AAG en dr. Siert Vos Actuariaatcongres VSAE 27 februari 2013 Collectieve Pensioenen: Aan de grenzen van Solidariteit? drs. Frank Cordewener AAG en dr. Siert Vos Actuariaatcongres VSAE 27 februari 2013 Collec@eve Pensioenen: Aan de grenzen van Solidariteit? 2 Agenda

Nadere informatie

Pensioenfonds Metaal en Techniek PENSIOENBELEGGEN

Pensioenfonds Metaal en Techniek PENSIOENBELEGGEN Pensioenfonds Metaal en Techniek PENSIOENBELEGGEN Nieuwe pensioenregeling per 1 januari 2006 PENSIOENBELEGGEN Wie een dienstverband heeft, bouwt onder voorwaarden vanaf zijn 18 e pensioen op. Elke maand

Nadere informatie

De drie manieren van pensioen sparen noemen we de 3 pijlers van het pensioensysteem.

De drie manieren van pensioen sparen noemen we de 3 pijlers van het pensioensysteem. De toekomst is onbekend. Er komt een leeftijd dat werken niet meer gaat. Je hebt dan wel geld nodig om van te leven. Geld voor de oude dag wordt deels door de overheid geregeld. De overheid heeft een staatspensioen

Nadere informatie

Pensioenscenario s in het licht van de komende verkiezingen. Emile Soetendal 10 januari 2017

Pensioenscenario s in het licht van de komende verkiezingen. Emile Soetendal 10 januari 2017 Pensioenscenario s in het licht van de komende verkiezingen Emile Soetendal 10 januari 2017 2 Tsunami van politieke partijen voor komende verkiezingen De kiesraad heeft voor de Tweede Kamer verkiezingen

Nadere informatie

30 september /LJ/AH. FNV-beleid bij vaststellen van de pensioenpremie. FNV-beleid bij vaststellen van de pensioenpremie

30 september /LJ/AH. FNV-beleid bij vaststellen van de pensioenpremie. FNV-beleid bij vaststellen van de pensioenpremie Postadres Postbus 9208, 3506 GE Utrecht Team Pensioenen T 0900 9690 (lokaal tarief) F 030 66 30 000 wwwfnvbondgenotennl Datum 30 september 2015 008/LJ/AH Onderwerp FNV-beleid bij vaststellen van de pensioenpremie

Nadere informatie

solidariteit van jong met oud, of ook omgekeerd?

solidariteit van jong met oud, of ook omgekeerd? Bijdrage prof. dr. Kees Goudswaard / 49 Financiering van de AOW: solidariteit van jong met oud, of ook omgekeerd? Deze vraag staat centraal in de bij drage van bijzonder hoogleraar Sociale zekerheid prof.

Nadere informatie

Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Toekomstbestendig pensioenstelsel: doorhakken van een Gordiaanse knoop Hoofdstuk 2 Doel van pensioen

Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Toekomstbestendig pensioenstelsel: doorhakken van een Gordiaanse knoop Hoofdstuk 2 Doel van pensioen Inhoudsopgave Hoofdstuk 1 Toekomstbestendig pensioenstelsel: doorhakken van een Gordiaanse knoop... 1 1.1 Inleiding... 1 1.2 Ontwikkelingen... 1 1.2.1 Aanleiding... 1 1.2.2 Ontwikkelingen... 1 1.3 Aanpak

Nadere informatie

Pensioenfonds DSM Nederland

Pensioenfonds DSM Nederland Pensioenfonds DSM Nederland door Ton de Boer op verzoek van VDP 12-12-2016 Pensioenfonds DSM Nederland 1 AGENDA 1. Inleiding 2. Huidige situatie a) Financieel b) Uitkomsten deelnemersonderzoek c) Besluiten

Nadere informatie