Druk op marge ondanks licht herstel

Transcriptie

1 Detailhandel ING Economisch Bureau Druk op marge ondanks licht herstel De crisis is voorbij, maar de detailhandel heeft nog geen reden tot juichen. Consumenten lijken weer meer vertrouwen te krijgen in de economie, maar zullen slechts mondjesmaat hun bestedingen kunnen verhogen. De lonen blijven het komende jaar achter bij de prijsstijgingen, waardoor de druk op de portemonnee van de consument aanwezig blijft. Hoewel de krimp in de detailhandel in 21 grotendeels tot stilstand is gekomen, verwacht het ING Economisch Bureau slechts een licht herstel voor 211. De totale detailhandelsomzet groeit met 1,1% tot een totaal van 81,1 miljard euro. Deze trend zet zich naar verwachting voort in 212 met een iets hogere groei van 1,6%. Detailhandel in spanningsveld Naast een vrijwel stilstaande markt met prijsbewuste consumenten zal de detailhandel te maken krijgen met toeleveranciers die kampen met explosieve stijgingen van grondstofprijzen. Retailers bevinden zich daardoor midden in een spanningsveld tussen consumenten die prijsbewust moeten Figuur 1 Spanningsveld detailhandel Toeleveranciers Grondstoffen duurder Druk op kosten Doorbelasten hogere kosten Bron: ING Economisch Bureau Detailhandel Druk op marge Consumenten Koopkracht beperkt Druk op uitgaven Zoektocht prijsvoordeel handelen en toeleveranciers die hogere kosten zullen willen doorberekenen. Het is onvermijdelijk dat dit druk zet op de marges in de detailhandel. Gezien het slechts geringe volume herstel moet de branche op zoek naar alternatieve groei, die veelal online te vinden lijkt. Tabel 1 Verwachte omzet detailhandel 211 en omzetontwikkeling , naar branche Omzet 211 (mld. ) Detailhandel totaal* 81,1 -,5% 1,1% 1,6% Food 36,7,5% 1,2% 1,7% Supermarkten 31,9 1,2% 1,5% 2,% Foodspeciaalzaken 4,8-3,6% -1,% -,5% Non-food 44,4-1,4% 1,% 1,5% Kleding** 9,9,2% 2,% 2,% Schoenen 2, -2,%,5% 1,5% Woninginrichting 7,6-4,3%,% 1,% Doe-het-zelf 4,5-4,1% 1,5% 2,% Elektronica / bruin- en witgoed 5,2,5%,5% 1,5% Persoonlijke verzorging*** 4,2 1,5% 1,% 1,% * exclusief auto s, apotheken, tankstations, pure webshops, ambulante handel ** inclusief textielsupermarkten en winkels in modeartikelen *** drogisterijen en parfumerieën Bron: CBS, HBD, GfK, bewerking en ramingen ING Economisch Bureau

2 Consument - Vertrouwen herstelt, maar druk op portemonnee blijft Het consumentenvertrouwen volgt een opgaande lijn, maar het herstel verloopt met forse schokken. Er was het afgelopen jaar verschillende keren sprake van terugkerende onrust. Zo zorgden onder meer de schuldencrisis in de eurozone, de zwakke situatie op de huizenmarkt en een verwachte daling in koopkracht voor een terugval van het vertrouwen. Het consumentenvertrouwen bleef gedurende 21 per saldo negatief. Positief nieuws is dat de consument 211 start met een frisse blik. Het vertrouwen van de consument in de economie volgt in uari weer de opgaande lijn en de zorg over werkloosheid ebt langzaam weg. Dit alles kan een positieve uitwerking hebben op het bestedingspatroon van de consument. Deze kent desalniettemin ook zorgen, voornamelijk op het gebied van prijsstijgingen en dalende koopkracht. De lonen kunnen de prijsstijgingen niet bijhouden. Reden waarom de consumentenuitgaven naar verwachting slechts licht zullen stijgen in 211 en 212. Figuur 2 Consumentenvertrouwen Figuur 3 Grootste economische zorg consument 1% % 6% -2 4% % Consumentenvertrouwen % Dalende prijzen Personeelstekort -1 Stijgende prijzen Werkloosheid -11 Bron: CBS Consumentenvertrouwen - seizoensgecorrigeerde reeks Bron: ING Economisch Bureau consumentenonderzoek (vraag van vandaag) -5 1% % -2 6% Kwartaalbericht -35 Detailhandel Februari % 2%

3 Food Promo-omzet en hogere voedselprijzen zetten druk op marge Raming Trends in food Verandering omzet % Lichte groei voor supermarkten in 211 en 212 Food Totaal,5% 1,2% 1,7% Beperkt verlies foodspeciaalzaken Supermarkten 1,2% 1,5% 2,% Marges onder druk door toenemende promo omzet en hogere Foodspeciaalzaken -3,6% -1,% -,5% voedselprijzen Deelsegmenten (biologisch/duurzaam, convenience, non-food) bieden kansen Supermarkten De supermarkten wisten 21 knallend af te sluiten met een zeer sterke omzetgroei in december. Het slechte weer speelde de supers in de kaart ten koste van markt en speciaalzaken. Ook initiatieven op het gebied van assortiment (zoals luxe kant-en-klaar kerstdiners) deden de omzet stijgen. Daarmee werd over het gehele jaar toch nog 1,2% groei bewerkstelligd. Dit is echter wel beduidend minder dan in voorgaande jaren. Daar komt bij dat de totale omzet voor een groter deel afhankelijk is geworden van promoties. Volgens GfK steeg het promo-aandeel van 14,7% in 29 naar 16,4% in 21. In de komende 2 jaar moeten supermarkten rekening houden met een relatief geringe groei van de markt. Voor Figuur 4 Groei supermarktomzet vs. aandeel promo-omzet 8% 7% 22% 2% 211 verwachten wij een groei van 1,5%, die op het conto geschreven kan worden van stijgende prijzen van voedingsmiddelen. In 212 loopt de groei, dankzij zowel volume als prijs, iets verder op. Gezien de huidige concurrentiestrijd onder supers en de zoektocht naar marktaandeel zal het promo-aandeel vermoedelijk snel doorstijgen richting 2%. Marges zullen nog meer onder druk komen te staan, mede door een verdere stijging van voedselprijzen. Voor supermarkten zijn er wel mogelijkheden om zich enigszins te ontworstelen aan de druk door kansen te grijpen in deelmarkten, zoals het sterk groeiende segment biologisch. Hoewel de totale omzet nog gering is, biedt biologische voeding wel potentie. Geholpen door een stijgend aanbod werd in 21 een acceleratie van de groei gemeld. Met name in bio-zuivel trachten diverse merken zich te profileren. Daaraan gerelateerd maar niet noodzakelijk hetzelfde is het segment duurzame voeding, waarbij gekeken wordt naar de totale belasting van het product op de omgeving. Ook hier geldt dat een breder aanbod door verduurzaming van voedselketens de komende jaren forse groei mogelijk moet kunnen maken. 6% 5% 4% 3% 2% 1% % Groei Supermarktomzet _ Aandeel promo-omzet Bron: GfK 11,6% 28 14,7% 29 16,4% 6,2% 3,4% 1,2% 21 18% 16% 14% 12% 1% 8% 6% Een mogelijk andere interessante deelmarkt is convenience. Door bijvoorbeeld de verkoop van belegde broodjes in de supermarkt of het creëren van een eethoek in de winkel kan de super de concurrentie aan in het out-of-home segment. Ook hier is sprake Aandeel van een promo-omzet groot potentieel. Naast biologisch en foodservice is verder non-food een mogelijke optie om onder de margedruk uit te komen. Wederom is sprake Groei supermarktomzet van een gering aandeel in de totale omzet. Het gemiddelde rendement is echter relatief hoog, waardoor non-food een belangrijke bijdrage aan de winst kan leveren. Foodspeciaalzaken Te midden van het supermarktgeweld komt de totale omzet van speciaalzaken steeds verder in de verdrukking. Net als in 29 hadden speciaalzaken te kampen met een fors omzetverlies, gemiddeld zo n 4%. Uit recente cijfers van FoodService Instituut Nederland bleken vooral horeca en speciaalzaken slachtoffers te zijn van de crisis, terwijl fast- Kwartaalbericht Detailhandel Februari 211 3

4 food, supermarkten en winkelrestaurants aan de winnende hand waren. De consument koos vaker voor gemak en prijs. Toch moeten foodspeciaalzaken niet wanhopen. Voor zaken die duidelijke keuzes maken en zich kwalitatief kunnen onderscheiden ligt een goede boterham klaar. Kansen zijn er door bijvoorbeeld een focus op de bovenkant van de markt (niche) of op biologische voeding. Ook voor foodspeciaalzaken geldt dat met uitbreiding richting foodservice een potentieel hogere omzet kan worden aangeboord. Te denken valt aan een eethoek in de zaak of de rol van traiteur. In het verlengde hiervan zouden foodspeciaalzaken ook vaker de consument via het web op kunnen zoeken. Door gemak te bieden in de vorm van online bestellen en thuisbezorgen kunnen meer consumenten worden bereikt. Belangrijk is dat foodspeciaalzaken blijven ineren en op hun specifieke terrein de concurrentie weten voor te blijven. Op korte termijn ziet het ING Economisch Bureau de sector foodspeciaalzaken verder uitdunnen, waardoor op langere termijn uiteindelijk wel een sterkere sector overblijft. Voor 211 en 212 verwachten wij daarom nog een krimpende omzet van respectievelijk -1% en -,5%. Binnen de sector zullen echter zeker positieve uischieters kunnen worden waargenomen. Non-food - Markt stabiliseert, maar groei minimaal Raming Trends in non-food verandering omzet % Non-Food Totaal -1,4% 1,% 1,5% Non-food omzet stabiliseert na afstraffing crisis Kleding,2% 2,% 2,% Katoenprijs zet kledingmarge onder druk Schoenen -2,%,5% 1,5% Hogere productiekosten China maken non-food inkoop duurder Woninginrichting -4,3%,% 1,% Toenemende prijsdruk woninginrichting, elektronica en Doe-het-zelf -4,1% 1,5% 2,% pers. verzorging Elektronica,5%,5% 1,5% E-commerce invloed stijgt verder Persoonlijke verz. 1,5% 1,% 1,% Kleding en schoenen De kledingbranche kende een zeer wisselvallig 21 met afwisselend perioden van groei en krimp ten opzichte van het voorgaande jaar. Dit resulteerde uiteindelijk voor het gehele jaar in een zeer lichte groei. Piekmaand was ember, waarin volgens brancheorganisatie CBW-MITEX volop groei werd behaald dankzij een relatief vroege start van de kouperiode. Ook het vrijgegeven spaarloon half tember leverde een positieve bijdrage. De maand december werd echter weer negatief afgesloten. Toch was er uiteindelijk sprake van een betere tweede helft van het jaar. Over heel 21 bleef damesmode stabiel en wist herenmode een lichte plus te laten zien. Kindermode, jeans en met name bodyfashion bleven achter ten opzichte van 29. Hoewel sprake is van een volatiele markt en de consument op de portemonnee moet blijven letten, verwacht het ING Economisch Bureau dat kledingwinkels in 211 en 212 mogelijk toch kunnen profiteren van een stijgend consumentenvertrouwen. Voor beide jaren wordt een totale omzetgroei geraamd van 2%. Deze groei is deels prijsgedreven. Door hogere katoenprijzen en inflatie in China zal kleding duurder worden. Zowel de oplopende lonen als de stijgende Chinese munt (yuan) resulteren in hogere productiekosten (ook voor andere non-food categorieën). Overigens zal een deel van deze prijsstijgingen ook door kledingwinkels zelf moeten worden opgevangen, met als gevolg lagere marges. Kledingwinkels moeten verder rekening houden met het feit dat een groeiend aandeel van de omzet via internet verloopt. Diverse modeketens hebben inmiddels een webshop geopend. Ook in de schoenenbranche is deze trend waar te nemen. Cijfers van HBD en Thuiswinkel.org laten zien dat de online omzet in 29 van kleding en schoenen 465 miljoen euro bedroeg. Daar zal in 21 naar schatting nog eens een extra 1 miljoen euro bovenop komen. De schoenenbranche kende overigens net als de kledingbranche een wisselvallig jaar. Volgens de cijfers van het CBS was er bij de schoenenwinkels over het gehele jaar nog steeds sprake van krimp. Zelfs een sterke stijging aan het einde van het jaar kon dit niet meer verhelpen. Brancheorganisatie CBW- MITEX sprak wel van een positieve afsluiting van 21 met groei in alle deelsegmenten. Wij verwachten dat ook schoenenwinkels in 211 en 212 een lichte omzetgroei kunnen behalen van respectievelijk,5% en 1,5% Kwartaalbericht Detailhandel Februari 211 4

5 Woninginrichting en doe-het-zelf Zowel winkels in woninginrichting als doe-het-zelf zaken bleven in 21 hangen in de hoek waar de klappen vallen. De omzet over 21 liet zowel in woninginrichting als in doe-het-zelf een sterke min zien. De afhankelijkheid van de kwakkelende woningmarkt wreekt zich. Het aantal verkochte woningen was in 21 nagenoeg gelijk aan het desastreus verlopen 29. Hoewel het laatste kwartaal volgens de NVM een opleving liet zien zijn de verwachtingen voor 211 niet hoopgevend. De woningmarkt blijft naar verwachting hangen op een laag niveau. Figuur 6 Prijsontwikkeling woninginrichting, persoonlijke verzorging en elektronica Binnen woninginrichting is de pijn uiteraard het meest aanwezig bij zaken die het vrijwel uitsluitend van de woningmarkt moeten hebben, zoals parketzaken. Meubelzaken daarentegen lijken weer langzaam het dal uit te klimmen. Dit zal voornamelijk te danken zijn aan vervangingsvraag die weer op gang komt. Toch moet de gehele branche nog altijd met sterk minder omzet genoegen nemen dan voor de crisis, wat ongetwijfeld zijn weerslag zal hebben op het aantal zaken binnen de woonbranche. Brancheorganisatie CBW MITEX voorziet forse dalingen, zeker onder zelfstandige ondernemers dec feb apr jun aug okt dec Ondanks de zware omstandigheden verwachten wij wel dat in woninginrichting en doe-het-zelf de bodem zo langzamerhand bereikt is. Dankzij een stijging van het consumentenvertrouwen en een lichte groei van de bestedingen Figuur 5 Ontwikkeling katoenprijs en prijsindex winkels in kleding Prijsindex winkels in kleding _ Katoenprijs _ Trendlijn prijsindex Bron: Cotton A Index US cents/pound gemiddelde prijs per maand vs CBS prijsindex winkels in kleding per maand _ Woninginrichting _ Persoonlijke verzorging _ Elektronica Bron: CBS kan de krimp een halt worden toegeroepen. Voor woninginrichting behoort stabilisatie van de markt in 211 tot de mogelijkheden. Het dal zal echter slechts langzaam kunnen worden verlaten met een verwachte groei voor 212 van 1%. Binnen de doe-het-zelf branche zullen bouwmarkten vaker trachten een graantje mee te pikken van de markt voor woninginrichting door verbreding van het assortiment. Hiervoor zullen bouwmarkten de komende jaren inzetten op verdere vergroting van winkels en winkelaantallen om katoenprijs omzetgroei te kunnen realiseren. Wij verwachten voor de totale omzet in de doe-het-zelf branche daarom een herstel prijsindex winkels in kleding met groei van 1,5% in 211 en 2% in 212. Elektronica Consumentenelektronica kende een sterke comeback in 21 na een enorme daling in 29. Zeker in de tweede helft van 21 was volgens de cijfers van het CBS sprake van herstel. Dankzij hogere volumes steeg de totale omzet. Gedurende het jaar liep de prijsdruk echter weer op. Fabrikanten zijn voortdurend verwikkeld in een strijd om de consument door middel van een continue stroom productintroducties. De sector kent een overaanbod van producten en winkels. Het recente faillissement van IMpact Retail (It s) is daar een gevolg van. Kwartaalbericht Detailhandel Februari 211 5

6 Vooralsnog gaat 211 niet zo zeer om volledig nieuwe producten, maar vooral om een verdere uitrol van eerdere introducties. Zo moet 3d tv zich (commercieel) gaan bewijzen en zullen meerdere producenten met tablets de computermarkt opzoeken. Toenemende concurrentie in dit soort jonge productgroepen is onvermijdelijk. Prijsdruk blijft daarom aanwezig en kan toenemen. Overigens speelt ook het stijgende aandeel van e-commerce hierin een belangrijke rol. Steeds vaker weten consumenten online de (goedkope) weg te vinden naar zowel bruingoed als witgoed. Webwinkel Bol.com probeert in dit segment haar grip te vergroten door samenwerking met andere electronica e-tailers. Via Bol.com kunnen nu ook elektronica-artikelen van andere retailers worden besteld. Voor 211 verwachten wij dat de groei van de totale omzet in elektronica doorzet met,5%. Deze omzetgroei moet wederom bereikt worden door hogere volumes. Prijsdruk verhindert een verdere stijging. Dit jaar zal de sector niet kunnen worden geholpen door grote tv-(sport)evenementen. Voor 212 zijn de vooruitzichten iets beter met een verwachte groei van de totale omzet van 1,5%. Persoonlijke verzorging De sector persoonlijke verzorging (drogisterijen en parfumerieën) is 21 redelijk stabiel doorgekomen en lijkt daarmee de crisis goed te hebben doorstaan. De branche wist het lot van forse dalingen te ontlopen dat enkele andere non-food branches wel trof. Voor 211 en 212 wordt een constante groei van 1% voorzien. Het zal voor ondernemers vooral zaak worden om zo goed mogelijk te profiteren van hogere groei in bepaalde subsegmenten. Tot de groeiers behoren mannencosmetica en biologische / natuurlijke producten. Verder geldt ook voor persoonlijke verzorging dat het aandeel e-commerce de komende jaren naar verwachting toeneemt. Hier ligt nog veel potentie voor groei. Punt van zorg voor de branche is een oplopende prijsdruk door verdere toename van het promo-aandeel. De concurrentie tussen drogisterijen onderling en met supermarkten blijft sterk aanwezig. Uitgelicht: E-commerce en M-commerce Zoals gemeld neemt de invloed van e-commerce binnen de detailhandel steeds verder toe. ING zal hier in de loop van het jaar in verschillende sectorvisies aandacht aan besteden. Ter inleiding een korte blik op de markt voor e-commerce en de nieuwe mogelijkheden van het hieraan verwante m-commerce. Webwinkels wisten de afgelopen jaren in tegenstelling tot fysieke winkels de crisis over het algemeen eenvoudig te trotseren. De totale online omzet overschreed in 21 de grens van 8 miljard euro. Het grootste aandeel van de omzet kwam jarenlang van diensten zoals reizen en telecomabonnementen. Het aandeel van producten is echter toe genomen en het snelst stijgend. In vele product groepen worden dubbele groeicijfers genoteerd (zie figuur 7) en het einde is zeker nog niet in zicht. In Figuur 7 Omzet e-commerce in selectie non-food productgroepen (x 1. euro) * _ Hardware (computers en benodigdheden) _ Kleding en schoenen _ Consumentenelektronica _ Witgoed/huishoudelijke apparatuur _ Levensmiddelen en persoonlijke verzorging _ Huis- en tuinartikelen Bron: HBD, raming 21 ING Economisch Bureau o.b.v. omzetgroei eerste helft 21 Kwartaalbericht Detailhandel Februari huis- en tuinartikelen

7 de categorie consumentenelektronica heeft het aandeel online aankopen inmiddels serieuze proporties aangenomen. Hieraan gerelateerd is witgoed op het internet aan een opmars bezig en ook in de categorie kleding en schoenen weet de consument steeds vaker het web te vinden. Cijfers van brancheorganisatie Thuiswinkel.org en Blauw Research laten zien dat van de ruim 11 miljoen actieve internetters in Nederland meer dan 9 miljoen ooit online een aankoop hebben gedaan. Het aantal kopers in de eerste helft van 21 steeg naar 7,6 miljoen (29: 7,1 miljoen). Het gemiddelde aantal bestellingen groeide in die periode met maar liefst 25%. E-commerce blijft dus booming business. Uit het onderzoek blijkt dat gemak, prijs, snelheid en 24-uurs bestelmogelijkheid als grote voordelen van internetshopping worden genoemd. Grootste nadelen zijn het niet kunnen voelen of zien van het product, verzendkosten en de geringe invloed op het aflevermoment. M-Commerce, schakel tussen clicks en bricks Zijn de dagen van fysieke winkels nu voorbij? Duidelijk is dat de traditionele fysieke detailhandel de consument zal moeten volgen richting het web. Consequentie hiervan is dat in diverse branches een daling van het aantal fysieke winkels kan worden verwacht; er komt meer accent op clicks en minder op bricks. Toch moet online en offline niet te zwart-wit worden bekeken. Juist de samenwerking tussen en integratie van online en offline kan de komende periode zeer belangrijk worden. Bij diverse producten oriënteert de consument zich online en koopt vervolgens offline, of vice versa. Het is daarom zaak via beide kanalen aan de wens van de consument te kunnen voldoen. In dit kader kan bijvoorbeeld m-commerce (mobile commerce) zich, dankzij de explosieve opkomst van de smartphone en mobiel internet, als een belangrijke schakel laten gelden. Zo biedt online mobiel winkelen kansen voor online in-store verkopen, ofwel clicks within bricks. Winkeliers hoeven niet meer lijdzaam toe te zien hoe consumenten weglopen uit hun winkel en thuis online elders bestellen. Wanneer een retailer de offline en online winkel nauw op elkaar aansluit is de kans groter dat een consument aan boord gehouden kan worden. Figuur 8 Percentage van alle huishoudens dat toegang heeft tot internet met mobiele telefoon 35% 3% 25% 2% 15% 1% 5% % Bron: CBS 1% 25 11% 26 16% 27 19% 28 25% 29 krijgt. Op deze wijze kan m-commerce nog beter dan e-commerce aanvullend werken op fysieke winkels. 32% 21 M-commerce kent ook nadelen. Zo zijn specifieke apss of sites haast een vereiste om de online mobiele consument op de juiste wijze te kunnen bedienen. Ook laat de snelheid van mobiel internet nog regelmatig te wensen over. Door uitbreiding van netwerken en nieuwere generaties smartphones moet hierin verbetering komen. Verder is er duidelijk sprake van een gemiddeld relatief jonge leeftijd van gebruikers. Het zal nog enige tijd duren voordat m-commerce net zo ingeburgerd is als e-commerce. Wel moeten retailers tijdig anticiperen om in te kunnen spelen op de nieuwe mogelijkheden die m-commerce biedt. Onderzoek van Forrester Research naar investeringstrends onder Amerikaanse webwinkels laat zien dat m-commerce snel aan populariteit wint. Waar in 21 slechts 18,6% aangaf in m-commerce sites en apps te investeren stijgt dit percentage voor 211 naar 52,4%. Een ander voordeel van m-commerce is dat een retailer in de winkel veel meer informatie kan bieden. Gedacht kan worden aan een consument die met zijn mobiel een foto maakt en vervolgens via internet bijbehorende productinfo of vergelijkende tests op het scherm te zien Kwartaalbericht Detailhandel Februari 211 7

8 Meer weten? Kijk op ING.nl Of bel met Dirk Mulder, sectormanager Handel Max Erich, senior econoom Wilt u nieuwe publicaties per ontvangen? Ga naar ING.nl/kennis Disclaimer De informatie in dit rapport geeft de persoonlijke mening weer van de analist(en) en geen enkel deel van de beloning van de analist(en) was, is, of zal direct of indirect gerelateerd zijn aan het opnemen van specifieke aanbevelingen of meningen in dit rapport. De analisten die aan deze publicatie hebben bijgedragen voldoen allen aan de vereisten zoals gesteld door hun nationale toezichthouders aan de uit oefening van hun vak. Deze publicatie is opgesteld namens ING Bank N.V., gevestigd te Amsterdam en slechts bedoeld ter informatie van haar cliënten. ING Bank N.V. is onderdeel van ING Groep N.V. Deze publicatie is geen beleggingsaanbeveling noch een aanbieding of uitnodiging tot koop of verkoop van enig financieel instrument. Deze publicatie is louter informatief en mag niet worden beschouwd als advies. ING Bank N.V. betrekt haar informatie van betrouwbaar geachte bronnen en heeft alle mogelijke zorg betracht om er voor te zorgen dat ten tijde van de publicatie de informatie waarop zij haar visie in dit rapport heeft gebaseerd niet onjuist of misleidend is. ING Bank N.V. geeft geen garantie dat de door haar gebruikte informatie accuraat of compleet is. De informatie in dit rapport kan gewijzigd worden zonder enige vorm van aankondiging. ING Bank N.V. noch één of meer van haar directeuren of werknemers aanvaardt enige aansprakelijkheid voor enig direct of indirect verlies of schade voortkomend uit het gebruik van (de inhoud van) deze publicatie alsmede voor druk- en zetfouten in deze publicatie. Auteursrecht en rechten ter bescherming van gegevensbestanden zijn van toepassing op deze publicatie. Overneming van gegevens uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron wordt vermeld. In Nederland is ING Bank N.V. geregistreerd bij en staat onder toezicht van De Nederlandsche Bank en de Autoriteit Financiële Markten. De tekst is afgesloten op 15 februari 211.