rijkswaterstaat Advies waterkwaliteitsbeheer van het Oostvoornse Meer M Middelburg, oktober 1987 ing. J. Stronkhorst 3/6

Transcriptie

1 3/6 rjkswaersaa dena g«lj<*ewaergn bbloheek grenaders weg PG mddebufg ' Adves waerkwalesbeheer van he Oosvoornse Meer,! NOTA: GWWS-87.4 Al M Mddelburg, okober 987 ng. J. Sronkhors

2 mnsere van verkeer en waersaa NHOUD. NLEDNG 2. HET OOSTV00RNSE MEER 2.. Algemeen 2... Waerhushoudng Funces Doelsellngen rjkswaersaa behoor bu: n o a daum: augusus 987 bladnr; 2.2. Hudg beheer.a.v. de waerhushoudng 3. WATER- EN BODEMKWALTET 3.. Waerkwale 3... Chlordegehale, emperauur en zuursofgehale Nurënen, doorzch en chlorofyl-a Bacerologsche kwale Zware mealen 3.2. Bodemkwale 4. OVERWEGNGEN T.A.V. HET WATERBEHEER 5. AANBEVELNGEN WATERKWALTETSMETNGEN 6. LTERATUUR GWWS-87.4 njkswaerèaa dens g»lj<*ewaeren bbloheek grenaders weg PG mddelburg

3 f mnsere van verkeer en waersaa rjkswaersaa behoor bj: noa GWWS-87.4 daum: augusus 987 bladnr: 2. nledng n 988 draag Rjkswaersaa he kwanes- en kwalesbeheer van he oosvoornse meer over aan resp. he waerschap De Brelse Djkkrng en he zuverngsschap Zudhollandse elanden en Waarden. n deze noe word de vse van Rjkswaersaa.a.v. he oekomsg kwalesbeheer gegeven. 2. He Oosvoornse meer 2.. Algemeen 2... Waerhushoudng He Oosvoornse meer (ze fguur ) s onsaan door de afdammng van een deel van he Brelse Ga n 966 en de daarop volgende zandwnnng (o 969) voor de aanleg van de Maasvlake. n abel zjn enkele bassgegevens vermeld. Tabel. Bassgegevens van he Oosvoornse meer. - oppervlak : 230 ha - volume : 48,5 mljoen m 3 - pel : 0,3-0,5 m +NAP - depe gemddeld: 2 m maxmaal : 43 m He Oosvoornse meer s een dep meer roe relaef sele oevers: 50% van he oppervlak lg onder 20 m -NAP en slechs 8% lg boven 5 m -NAP. Aanvoer van waer vnd usluend plaas me regenwaer en va zoe grondwaer u de Voornse dunen. De oevers zjn n 980 beschermd door de aanleg van grnddamnen (op,5 m -NAP o ca. 0,8 m +NAP; ze vormen evens een barrère ussen de oever langs he badsrand en he eracher gelegen sele alud Funces He Oosvoornse meer vervul een recreae- en nauurfunce. Er word geen afvalwaer op he bekken geloosd.

4 mnsere van verkeer en waersaa rjkswaersaa noa behoor by : daum: augusus 987 GWWS-87.4 bladnr; 3 Recreae: Langs de oevers aan de noordzjde van he meer s een badsrand da op zomerse dagen zeer druk bezoch word. Mddels een gemeeneljke verordenng s he gebruk van moorvaarugen verboden. De hengelspor s geconcenreerd aan de ooszjde. De sporvsserj s van meer dan regonale beekens, mede als gevolg van he fe da jaarljks salmonden n he meer worden ugeze. Aan de noord-weszjde van he meer bevnd zch een dukschool. Nauur; Aan de zud- en de noordwes oevers lggen nauurgebeden. Ze hebben een boansche waarde en denen als hoogwaervluchplaas voor wadvogels de voor de kus fourageren. He bekken zelf s een brakwaersyseem (gemddelde chlordegehale ca. 7,5 g/l Cl") en word daarmee gekenmerk door een lage soorendverse. Desondanks s he vanu hydrobologsch oogpun een waardevol bekken, omda he waer onbelas en helder s (l. ). He fyoplankon besaa u kezel- en gezelwer. He waer s vsrjk. Er z vooral zeevs, de zch aan de zoeere omsandgheden heef aangepas. Ook komen nog enkele klene mosselvelden voor (l. 2). Er worden vele vogelsooren, me name n de wner, aangeroffen zoals zeedukers, fuen, eenden, ganzen, meeuwen, serns en sellopers. 2,.3. n de provncale noa "Openluchrecreae n Zud Holland" (976) word aan he Oosvoornse meer een recreae- en nauurweenschappeljke funce oegekend. n he sreekplan Rjnmond (986) s.a.v. de waerkwale he bekken aangedud als nauurgebed me hoge aquasche waarde. n de jaren 70 s onderzoek verrch naar de mogeljkhed om baggerspece u he Roerdamse havenroondgebed n he Oosvoornse meer e soren (l. 3, 4, 5}. n 982 s he beledsplan Bergng Baggerspece ugebrach waarn de mogeljkhed s opgenomen om he Oosvoornse meer als locae voor bergng van baggerspece e gebruken. De Raad van Rjnmond heef zch daarop echer ugesproken egen slbbergng.

5 mnsere van verkeer en waersaa rjkswaersaa behoorb(j: noa GWWS-87.4 daum: augusus 987 bladnr: 4 De baggerspece zal nu, vanaf 987 r n een grooschalge locae onder de Maasvlake (de Sluferdam) gesor worden,. n he Waerkwalesplan voor de Rjkswaeren (986) worden.a.v. de oegekende funces de volgende doelsellngen vermeld: esensellende funce: zwemwaer en recreae; - ecologsche doelsellngen: laagse en mddelse nveau. De funces vswaer en specebergng zjn ne oegekend Hudg beheer.a.v. de waerhushoudng He beheer s n handen van Denskrng Hoek van Holland en besaa u he pelbeheer en waerkwalebemonserng. n de zomer word een pel van 0,3 +NAP nagesreefd, n de wner van 0,5 -fnap. Hermee word bewerksellgd da er een evenwch bljf be saan ussen he zoee en he zoue grondwaer n he aangrenzende nauurgebed "de Oosvoornse dunen". Pelregelng gebeur me 2 pompen (capace 20 nt3/mn.) de va een ledng n verbndng saan me he Harelkanaal. Deze pompen zjn n he boenhus opgeseld (ze fguur ). n de prakjk word usluend na veel regenval waer weggepomp om e voorkomen da he pel boven de 0,5 m +NAP kom. De waerkwalemengen besaan u maandeljkse oppervlake bemonserng bj boe BG 3 voor de analyse op: orhofosfaa, ph, zuursof, slcum, nraa, ammonum, chlorde, emperauur, doorzch, Kjeldahl-sksof, oaalfosfaa, zwevende sof, gloeres, chlorofyl, ole, kleur en geur. n de zomermaanden word bacerologsch onderzoek ugevoerd (analyse E-col en faecale srepococcen). De analyses worden verrch door he DBW/RZA. 3' Waer- en bodemkwale 3.. Waerkwale 3... Chlordegehale, emperauur en zuursofgehale A. Sezoenvaraes; Voor de beschrjvng van de varaes n chlorde- en zuursofgehale en emperauur door he jaar s gebruk gemaak van de rou-

6 T mnsere van verkeer en waersaa rjkswaersaa behoor bj: noa GWWS-87.4 daum: augusus 987 bladnr; 5 nemage waerkwalesmengen over de perode op meepun BG 3 (ze fguur ) de door Rjkswaersaa zjn ugevoerd (WAKWAL programma). He gaa herbj om oppervlakemonsers. He verloop n de maandgemddelde waeremperauur (fguur 2) laa zen da de hoogse emperauur (ca. 9"C) n jul en augusus word waargenomen erwjl de laagse emperauur (ca. 4'C) n februar voorkom. He chlordegehale veroon geen varaes door he jaar. Wel s er sprake van een geledeljke verzoeng (ze pagna 6). He zuursofgehale, ugedruk als zuursofverzadgngspercenage (fguur 3), varër weng van 00%; alleen n aprl bj aanwezghed van relaef veel fyoplankon, sjg he percenage o boven de zuursofverzadgngswaarde (ca. 0%). B. Srafcae: De vercale verdelng van he chlordegehale, de emperauur en he zuursofgehale s van 969 o 975 op dverse punen n he Oosvoornse meer gemeen (l. 6). Fguur 4 llusreer he verloop over de vercaal op meepun BG 3. U he onderzoek kan worden geconcludeerd da: - emperauursrafcae opreed, me een spronglaag op ca. 5 m -NAP; - geen chlordegelaagdhed aanwezg s; - he zuursofgehale beneden de spronglaag n de loop van de zomer o ca, 2 mg/l kan dalen. Door de lggng van he Oosvoornse meer aan de kus s de mengng door wnd voldoende groo om de spronglaag ne o boven 5 m -NAP e laen komen. He zuursofarme hypolmnon beslaa 2/3 van he oale oppervlak. Om een acueel beeld e krjgen s door DGW op 28 jul 987 een vercaalmeng op BG 3 ugevoerd waarvan de resulaen n fguur 5 zjn weergegeven. Ook nu kan geconcludeerd worden da er geen chlordegelaagdhed s en da er een emperauurspronglaag op ca. 5 m depe aanwezg s. De serke wnd één dag voor de meng (wndkrach 6 Beaufor), heef er vermoedeljk voor gezorgd da relaef zuursofrjk waer u de bovenlaag n de onderlaag (20-35 meer) s gemengd.

7 mnsere van verkeer en waersaa rjkswaersaa behoor bj: noa GWWS daum; augusus 987 bladnr: 6 C. Verzoeng He chlordegehale n he meer daal n de loop van de jaren o..v. de zoewaeraanvoer va grondwaer en neerslag (fguur 6). He hoogse gehale,,5 g/l Cl", kwam voor n 973 door een eenmalg nlaen van waer u he Beerkanaal (,2 mlj.m3 m.b.v. een zuger en persledng), omda he waerpel op he Oosvoornse meer e laag was. He jaargemddelde chlordegehale s ussen 973 en 986 gedaald van,50 g/l Cl" o 7,9 g/ Cl-, d s gemddeld 257 mg/ Cl~ per jaar. n prncpe laa de verzoeng van he bekken zch op een eenvoudge wjze beschrjven me een "deale menger" model: C - (Co - C) * exp (-QA). + C () waarn C = chlordegehale op jdsp, C = chlordegehale van he ngelaen waer, Co = chlordegehale van he begn van de n e perode, Q >= ngelaen hoeveelhed waer per jdseenhed en V = volume van he meer. n de sude naar de verondepng van he Oosvoornse meer (l. 5) werd ugegaan van een aanvoer van zoewaer van gemddeld m 3 per jaar (= neerslagoverscho mvjaar mvjaar va zoe grondwaer u de Voornse dunen) de verzoeng werd berekend op ca. 55 mg/l Cl" per jaar. De verzoeng s o op heden nagenoeg lnear verlopen en sneller da op bass van de zoewaerbelasnggegevens e verwachen was. Mogeljk s de bjdrage van de zoee kwel en/of de afsromng van oeverlanden e laag ngescha. He zoewaerdebe Q kan op grond van een gemddelde afname van 257 mg/ Cl~, gescha worden op,.0 6 a,5.0 6 mvjaar, n jul 987 (fguur 3) was he chlordegehale reeds gedaald o 7,2 g/l Cl" Nurënen _doorzch_en_chlorofyl-a He verloop n de gehalen orho-fosfaa, mnerale sksof {= NH4 + NO3) en opgelos slcum s weergegeven n resp. fguur 7, 8 en 9 (bron WAKWAL).

8 mnsere van verkeer en waersaa rjkswaersaa behoor bj: noa daum: augusus 987 bladnr; 7 GWWS-87.4 He orho-fosfaa veroon n de perode een lche sjgng, vermoedeljk als gevolg van naleverng van orho-fosfaa door de bodem, n he voorjaar neem he gehale engszns af als gevolg van de fyoplankongroe. He gehale mnerale sksof en opgelose slcum neem eveneens door fyoplankongroe n he voorjaar af en sjg weer n de zomer en najaar als gevolg van mneralsae. He Oosvoornse meer s zeer helder zoals u de gegevens van de doorzch bljk (fguur 0). De laagse maandgemddelde waarde (ca. 3 meer) n aprl val samen me de pek n de concenrae aan fyoplankon (ze fguur ), erwjl de hoogse waarden (ca. 7 meer) n december worden waargenomen. He chlorofyl-a gehale, een maa voor de concenrae fyoplankon, s he hoogs n aprl me maxma van ca. 20 ug/ (ze fguur ). n abel 2 zjn de zomergemddelde waarden van chlorofyl-a, doorzch en sksof (NO2 en NO3) n 986, geoes aan de MP normen voor zoee waeren. Heru bljk da voldaan word aan de basskwale. U de gegevens bljk da zch n he Oosvoornse meer geen eurofërngsproblemen voordoen. Tabel 2 Vergeljkng ussen de MP nonnen voor de basskwale voor zoee waeren en de zomergemddelde waarden n he Oosvoornse meer (BG 3) n 986 voor enkele waerkwalesparameers. Parameer doorzch NOg + NO3 chlorofyl-a eenhed m mg/l ug/ MP norm 0, Oosvoornse meer 4,0 0,02 6, Bacerologsche kwale He bacerologsch onderzoek besaa u de analyses op hermoolerane bacerën van de E-col groep en faecale srepococcen. Rapporage over 983 en (l. 7, 8) onen aan da de oesand voldoe aan de zwemwaernormen Zware mealen Recene gegevens van de gehalen aan mcroveronrengngen n he Oosvoornse meer zjn ne beschkbaar. U oude daa bljk (l. 4,

9 mnsere van verkeer en waersaa rjkswaersaa behoorb(j noa GWWS daum: augusus 987 bladnr: 8 a) da de gehalen aan zware mealen laag zjn en voldoen aan de baslskwalesnormen. Aangezen er geen (effluen) lozngen op he Oosvoornse meer plaas vnden s er geen reden om aan e nemen da de concenraes gewjzgd zjn Bodemkwale De waerbodem van he Oosvoornse meer beva een hoog slbgehale (fguur 2). n 978 zjn voor wa beref zware mealen bodemkwalesanalyses op 20 punen (fguur 3) ugevoerd (l. 3). Van 0 monserpunen zjn n he suderappor (l. 3) de ruwe gegevens erug e vnden. Ter ndenfcae zjn de gegevens bewerk volgens de mehode de recen (sepember 987) s opgeseld door DGMH (vermeld n MPV88, Bodemkwale). Herbj worden de gemeen concenrae genormalseerd naar een sandaard bodem me 0% organsche sof en 25% luum («frace klener dan 2 urn): ze abel 3. De referenewaarden van de sandaardbodem (abel 3) gelden voor de zogenaamde mulfunconele bodem. Voor he handhaven van een opmale waerbodemkwale/ecosyseem denen deze normen ne e worden overschreden. U de abel bljk da n vele gevallen ne aan de referenewaarden voldaan word. Me name n he ooseljk deel (de meepunen /m 32) hebben verhoogde gehalen aan zware mealen de mogeljk veroorzaak zjn door sedmenae van veronrengd slb vóór de afslung van he Brelse ga n 969.

10 mnsere van verkeer en waersaa rjkswaersaa behoor bu: noa GWWS daum; augusus 987 bladnr: 9 Tabel 3 Gehalen aan organsche sof, luumfrace en de genormeerde concenraes aan znk, koper, chroom, nkkel, lood en cadmum n he sedmen van he oosvoornse meer n 978 (l. 3). Pun * org. sof % 6,2 2,3 5,8 3,5 4, 5,7 3, 5,4 5,8 4,2 % luum berekend ** 26,5 9,3 23,5 5,7 8,3 27,7 3,5 25,6 29,2 8,5 genormeerde gehalen ug/g Zn Cu Cr N 30,7 26,8 30,6 27,6 28,4 30,4 27, 28,7 29,7 3,6 Pb ca 3,2 /4 2,6 U8 2,0 2,0,,4,3 Referenewaarde sandaardbodem ,8 *) ze fguur 2 **) berekend door de gemeen frace klener dan 6 urn e vermengvuldgen me 2/3.

11 mnsere van verkeer en waersaa rjkswaersaa behoorbj noa GWWS-87.4 daum: augusus 987 bladnr: 0 Overwegngen.a.v. he waerbeheer He pelregme. Zoals gezegd s he pelregme afgesemd op he grondwaerpel n de Oosvoornse dunen. Volgens de beheerder van deze dunen, he zudhollandse Landschap, voldoe he pelbeheer op he Oosvoornse meer goed en s er geen aanledng om d e wjzgen. De beheerder van he Oosvoornse meer, Rjkswaersaa (Denskrng Hoek van Holland) consaeer da bj een pel boven. 0,5 m +NAP en. harde wnd schade aan de grnddammen kan onsaan zoda voorkomen moe worden da he pel boven d nveau sjg. De nvloed van de (beperke) pelflucuaes op de waerkwale word gerng geach en s daarom buen beschouwng gelaen. pe verzoeng, wanneer word ugegaan van een zoewaeroevoer van,3.0 6 mvjaar en een chlordegehale n he meer van 7,2 g/l Cl" n 987 {ze paragraaf 3... C.) mag bj een verdere exponenële afname volgens vergeljkng () verwach worden da he chlordegehale o g/l Cl" gedaald s omsreeks he jaar De vraag doe zch voor of opmalsae van he beheer.a.v. he zougehale wenseljk en mogeljk s. De mogeljkheden om he Oosvoornse meer geforceerd e verzoeen of jus he zougehale e verhogen word achereenvolgens n he kor aangegegeven. He doorspoelen me zoewaer kan n prncpe me waer u bjv, he Brlelse meer of he Harelkanaal. D heef echer als bezwaar da de belasng me eurofërende soffen serk oeneem. He verhogen van he zougehale door aanvoer van zouwaer u de Noordzee kan ugevoerd worden door he nsellen van een connu debe heef groe fnancële consequenes zal hebben. Een andere mogeljkhed s he eenmalg aanvoeren van een groe hoeveelhed zou waer, zoals da n 973 ook s gedaan. Vanu ecologsch oogpun s he brakwaersyseem als soorenarm e omschrjven. Daaregenover saa da he meer als brakwaersyseem, gelegen naas zoue waeren (Grevelngen en Noordzee) en zoee waeren (o.a. Brelse meer), een bjzondere plaas nneem. Volgens de vsrechhebbende, de hengelsporfederae Randsad, voldoe he hudge zougehale, aangezen he uzeen van salmonden mogeljk s.

12 mnsere van verkeer en waersaa rjkswaersaa behoor bj: noa GWWS-87.4 daum: augusus 987 bladnr: Veranderng van he zougehale ljk ook vanu de overge recreae ne aan een behoefe e voldoen. Vooralsnog ljk he Oosvoornse meer onder de hudge omsandgheden goed e funconeren en s er geen aanledng om alernaeven.a.v. he waerhushoudkundg beheer e besuderen. Aanbevelngen waerkwalesmengen U he voorgaande bljk da he oekomsg waerkwalesbeheer usluend berekkng hoef e hebben op een monorng van de waerkwale.v.m.. conrole van de oegekende funces en he oesen aan de geselde normen, 2. he bepalen van evenuele rends. Volgens de AMvB "Kwalesdoelsellngen en mengen oppervlakewaer" s de waerkwalesbeheerder verplch (rounemag) mengen e verrchen, waarbj gele moe worden op - de oogmerken van he roune onderzoek; - de bemonserngslocae; - he parameerpakke en de frequene. OogmerkÏ voor he Oosvoornse meer zjn, gezen de funces de he bekken vervul, mengen.a.v. bacerologsche kwale en de algemene waerkwale noodzakeljk. Locae; - Algemene waerkwale: de bemonserng kan geconnueerd worden bj boe BG 3. - Bacerologsch: voor de bacerologsche kwale den de bemonserng ugevoerd e worden n de srook ussen he badsrand en de kezeldam. Parameers: de relevane parameers zjn: - algemene waerkwale: orho-fosfaa, opgelos slcum, nraa, nre, ammonum, emperauur, doorzch, chlorofyl-a, zuursof en chlorde; - bacerologsch: hermoolerane col en faecale srepococcen.

13 mnsere van verkeer en waersaa rjkswaersaa behoor bj: noa GWWS-87.4 daum: augusus 987 bladnr: 2 Frequene; - algemene waerkwale: u de meeresulaen van de afgelopen jaren bljk he sezoensverloop nagenoeg consan e zjn en da de mees relevane gegevens n he zomerhalfjaar worden verkregen. De algemene waerkwalesparameers kunnen daarom n de oekoms usluend van maar (pek chlorofyl-a) /m sepember bepaald worden; - bacerologsch: maandeljks van aprl /m sepember. Kosen* De jaarljkse kosen van de waerkwalesmengen worden gescha op: - bemonserng: 4 m.d. f ,«- analyses: nurënen a f, 25,= per suk f. 875,= chlorofyl-a a f. 3,«per suk f. 27,= bacerën af. 50,= per suk f. 700,= f..792,= - rapporage: 2 ra.d. f..000,= f ,=

14 T mnsere van verkeer en waersaa rjkswaersaa behoor b(j: noa GWWS-87.4 daum: augusus 987 bladnr: 3 Lerauur >. openbaar Lchaam Rjnmond, 978. Bassplan Oosvoornse meer en Slufergebed (nermrapporage). 2. Leews, R.J,, 978. Derljk en planaardg leven n he Oosvoornse meer, DDM Waerloopkundg Laboraorum, 980. Mleuchemsche aspecen van he soren van baggerspece u de Maasmond, de Bolek- en de Waalhaven n he ovm. M50/Ml Waerloopkundg Laboraorum, 98. Waerkwalesaspecen jdens en na he soren van baggerspece u de Maasmond, de Bolek- en de Waalshaven n he Oosvoornse meer, M50/M Rjkswaersaa, 978. Aspecen van verondepng van he Oosvoornse meer me onderhoudsbaggerspece. 6. Rjkwaersaa, Drece Waerhushoudng en Waerbewegng, dsrc zudwes, 982. Resulaen van chlorde-, emperauur- en zuursofmengen n he Oosvoornse meer. Noa Rjkswaersaa, RZA, 983. Bacerologsch onderzoek n he Noordeljk Delabekken n 983. Noa Rjkswaersaa, 986. Zwemwaeronderzoek n de rjkswaeren n de jaren 982 /m 985.

15 444 g u

16 ffl- 2 Temperauur ( C), Rjksnaersaa Dens Gej demeren Mddelburg 20. 3E 3K 3 3 E 5. 3 E ' 3 E 0. E ] E 5. m E! 3E 0. J ' F ' «' A " M " j A ' S 0 Af, 0 Tjdas n maanden

17 fg.3 Zuursofverzadgngspercenage (%), Rjkswaersaa Dens Geljdewaeren Mddelburg T E M r J E - _ 3! l ï ï l F ' M ' A ' M ' J ' J ' s 0 ' N ' D Tjdas n maanden

18 0 ao 40 o 0 ' f *o 5? e! f f - r r * / jm o 0 ao l! f J W«K/ Fguur 4: Verloop n emperauur { / 0 «o *'73 ] 0» n w?' 6 3-6* 73 \ ' ( '73 ) (*C), chlordegehale (g Cl"/D ( ) en zuursofgehale {mg 0 2 /l) {+ +) over de vercaal (l. 6). _o X

19 --emperauur *C fl zuursofgehale mg/l chlordegehale g/l fguur 5«verloop n emperauur,chlorde- en zuursofgehale op 3G3, d.d. 28 jul 987. e G

20 FG.6 OOSTVOQRNSE MEER jaar gemddeld chlordegehale r- " "\ Rjkswaersaa Glans Gejdauaaran Hlddalöurg JAAR 98B 990

21 FG.7 0P04-P Rjkswaersaa Dens Sejdewaeren Mddelburg 0.50^ r Tjdas n jaren

22 FG. 8 N MNERAAL Rjkswaersaa Dens Gejdewaeren Mddelburg BG3 0.50, , 0.00, Tjdas n jaren

23 FG. 9 QPG.S Rjkswaersaa Dens Gej dewaeren Mddelburg 3G Tjdas n jaren

24 fjg.0 Doorzch (dm), Rjkswaersaa Dens Gejóewaeren Mddelburg ! 48. \ 3! n 3 f f )' ï ' l 24. m 0. J r ' w ' Ü ' «' J ' j ' ^ ' s ' o ' * >.. Tjdas n maanden 0

25 FG. Rjkswaersaa Dens Gaj/enaeren Mddelburg BG Tjdas n jaren

26 20 0 < ', < 6 UW < < V. < '6 «m < < (. < 6 «m < < */. < 6 >*m < 7O Fguur 2: Gebeden me geljke gehalen aan slb (% klener dan 6 \m) ' U. 3) Fguur 3s Monserpunen bodemkwale, (l. 3)