EEG bij ADHD Wat kunnen we er mee? Dr. Yvonne Groen Rijksuniversiteit Groningen Klinische en Ontwikkelingsneuropsychologie

Maat: px

Weergave met pagina beginnen:

Download "EEG bij ADHD Wat kunnen we er mee? Dr. Yvonne Groen Rijksuniversiteit Groningen Klinische en Ontwikkelingsneuropsychologie"

Nelly Smet
7 jaren geleden
Aantal bezoeken:

1 EEG bij ADHD Wat kunnen we er mee? Dr. Yvonne Groen Rijksuniversiteit Groningen Klinische en Ontwikkelingsneuropsychologie

2 Kernpunten Waarde en betrouwbaarheid van EEG maten Kwantitatieve EEG Event Related Potentials Afwijkingen bij kinderen met ADHD Oeps respons Corticale traagheid Wat kunnen we met EEG bij ADHD?

3 Waarde en betrouwbaarheid van EEG maten

4 Electroencefalogram (EEG): Electrische activiteit van neuronen in de cortex, gemeten op de schedel

5 Tonische en fasische EEG maten Kwantitatieve EEG (qeeg) Alert: Beta >13-30 Hz Eventgerelateerde potentialen (ERPs) Ontspannen: Alpha 8-12 Hz Duf: Theta 4-7 Hz Slaap: Delta <4 Hz Voordelen: Non-invasief Hoge tijdsresolutie Processen onzichtbaar in gedrag (covert) (Banaschewski & Brandeis, 2007, JCCP)

6 Betrouwbaarheid en erfelijkheid qeeg Hoge test-hertest betrouwbaarheid Hoge erfelijkheid Alfa activiteit Anokhin, 2010; Int J Psychophysiol

7 ERP: elke persoon een uniek profiel, binnen de persoon stabiel Handy (2005), ERP handboek: Unieke vouwing van de cortex Leeftijd Psychofarmaca/drugs Persoonlijkheid Psychopathologie

8 ERP onderzoek bij ADHD Cognitieve controle/ executieve functies Selectieve aandacht (P2/P3) Respons inhibitie (N2/P3) Feedback verwerking (FRN) Fouten detectie(ern/pe) Review: Johnstone, et al., 2013, Clin Neurophysiol

9 Foutendetectie Pe Gehring et al., 1993 Anterieure Cingulate Cortex (ACC) Oeps respons Error Related Negativity (ERN): fouten detectie Error Positivity (Pe): fouten bewustwording

10 Bijvoorbeeld We controleren controrleren ons gedrag continu op fouten. Soms hebben we hiervoor feedbak nodig.

11 Relatie met foutencorrectie Amplitude gerelateerd aan: -kracht van de reactie (zekerheid) -waarschijnlijkheid van correctie -correcte reactie na de fout Gehring et al., 1993

12 Betrouwbaarheid en erfelijkheid ERN/Pe Hoge betrouwbaarheid Test-hertest r = 0.6+ (tot 0.9) (wisselende taakparadigma s) Wisselende toestanden (slaperig; met/zonder vrienden) Ook voor andere cognitieve controle componenten (bv. odball P3, FRN ) Hoge erfelijkheid Monozygote tweelingen: ERN: 47% Pe: 52% in males, 39% females Gen polymorfismen: Serotonine transporter gen, kort allel: grotere ERN Brain Derived Neurotrophic Factor gen, Val/Val allel: grotere ERN Olvet & Hajcak, 2009; Segalowitz et al., 2010 Anokhin et al., 2008; Althaus, Groen, et al., 2009; Falgatter et al., 2004; Beste et al., 2010

13 Afwijkingen bij kinderen met ADHD De psychofysiologie van de fouten en feedback verwerking bij kinderen met ADHD en ASS

14 ADHD en ASS ADHD Aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit ASD Autisme Spectrum Stoornis Overlap in klinische symptomen Overlap in executieve functies Overlap in genetische oorzaken DSM-5: 6+ symptomen Aandachtstekort 6+ symptomen Hyperactiviteit/ Impulsiviteit Voor 12 e levensjaar Functionele beperking (2 levensgebieden) DSM-5: Sociale communicatie en interactie Beperkte, herhalende gedragspatronen Jonge leeftijd Functionele beperkingen Reviews: Rommelse et al., 2011; Nijmeijer et al., 2008

15 Gezonde Oeps respons groeit door feedback Kinderen leren eigen gedrag te controleren Gezond Gezond Groen, Wijers, Mulder, Minderaa, Althaus, 2007, Biol Psychol

16 Fouten detectie (ERN) ADHD Geringere fouten detectie ASS Intacte fouten detectie Groen, Wijers, Mulder, Waggeveld, Minderaa, Althaus, 2008, Clin Neurophysiol

17 Fouten bewustwording (Pe) ADHD Geringere fouten bewustwording ASS Intacte fouten bewustwording Groen, Wijers, Mulder, Waggeveld, Minderaa, Althaus, 2008, Clin Neurophysiol

18 Van belang bij feedbackgestuurd leren Feedback uit de omgeving Intern controleren van gedrag

19 Recente reviews

20 Uitkomsten reviews ADHD: Kleinere ERN en Pe (k=13: Shiels & Hawk, 2010; k=7: Geburek et al., 2013) ASS: Kleinere ERN en Pe maar meer inconsistenties (k=10: Chmielewski & Beste, 2015; k=10: Hüpen, Groen et al., in voorbereiding) MAAR, resultaten afhankelijk van: Taak paradigma (bv. inhibitie vs. interferentie) Motivatie (bv. aanwezigheid van beloning) Persoonsfactoren (bv. aanwezigheid internaliserende problematiek, leeftijd, medicatie)

21 Methylfenidaat (Mph) MPH Zonder MPH MPH Geen effect op fouten detectie Wel effect op fouten bewustwording Zonder MPH Groen, et al., 2008, Clin Neurophysiol Ook: Jonkman et al., 2007

22 Zelfde steekproef, maar met beloning Controles ADHD + MPH ADHD Geen groepsverschillen fouten detectie (ERN) Geen groepsverschillen fouten bewustwording (Pe) Groen, Tucha, Wijers, Althaus, 2013, Plos One; zie ook: Groom et al., 2013, JCCP

23 Samengevat Oeps respons Betrouwbaar, erfelijk Verminderd bij ADHD Verminderd (maar inconsistenter) bij ASS Niet specifiek voor ADHD (ook bij ASS, taalstoornis, internetverslaving, ) Persoons- en taakfactoren Sensitiviteit/specificiteit NIET onderzocht

24 qeeg power bij ADHD Meer tragere frequenties (frontale theta/alfa) Minder snellere frequenties (pariëtale beta ) Hogere theta:beta ratio (meer trage dan snelle frequenties) Verminderde arousal Corticale traagheid Jasper et al., 1938; Review: Jeste et al., 2015; Curr Opinion Neurology

25 Meta-analyse: qeeg afwijkingen niet robuust Medium effect, maar onverklaarde variantie Effecten worden kleiner met jaar van publicatie ADHD Dr. Martijn Arns Brainclinics, Nijmegen Meta-analyse: Arns et al., 2013; editorial Clin Neurophys: Arns, 2014

26 Bovendien, sensitiviteit en specificiteit voor ADHD-classificatie onvoldoende Buyck & Wiersema (2014): Theta-beta ratio WEL goede voorspeller van leeftijd Theta-beta ratio GEEN goede voorspeller van ADHD Subtype ononoplettendheid : Wel afwijkend Andere onderliggende neuronale netwerken? Ook geen goede voorspeller

27 Wat kunnen we met EEG bij ADHD?

28 Begrip over de stoornis Oeps respons is vaak beperkt bij ADHD ook bij ASS Arousal is vaak verlaagd bij ADHD Theoretische kennis draagt bij aan begrip over de stoornis PSYCHOEDUCATIE

29 Wetenschappelijk onderzoek Betrouwbare uitkomstmaten voor behandeling Bv. Mindfulness training vergroot Pe, nogop3, in relatie tot ADHD symptomen (Schoenmaker et al., 2014) Genetische oorzaken Biomarkers/endofenotypes van ontwikkelingsstoornissen (Rommelse et al., 2011)

30 Hulp bij geven van prognose? Geen unieke EEG marker Wel Multivariate profielen voor prognose: behandeleffect MPH Bv. Ogrim et al., 2014: 3 ERP + qeeg-parameters uit 23 voorspellen MPH respons persisterende ADHD Bv. Clarke et al., 2011: 3 qeeg-parameters voorspellen persisterende ADHD na 11 jaar Translationeel onderzoek is nodig EEG-Testontwikkeling Normgegevens Review: Lenartowicz & Loo, 2014, Curr Psychiatry Rep

31 Hartelijk dank voor uw aandacht! Met dank aan mijn collega s in Groningen: Oliver Tucha Lara Tucha Janneke Koerts Anselm Fürmaier Monika Althaus (UMCG) Berry Wijers Geraldina Gaastra (promovendus) Anne den Heijer (promovendus) y.groen@rug.nl

Vergelijkbare documenten

AD(H)D. een meetbare hersenfunctiestoornis. A.Haagen, kinderartskinderneuroloog 1

AD(H)D. een meetbare hersenfunctiestoornis. A.Haagen, kinderartskinderneuroloog 1 AD(H)D een meetbare hersenfunctiestoornis 1 Inleiding Wanneer spreken we van ADHD? Hoe stellen we de diagnose? Wat gebeurt er in de hersenen? 2 BEGRIPPEN Attention Deficit Hyperactivity Disorder = Aandachtsstoornis