ruimte voor ongebonden onderzoek

Transcriptie

1 ruimte voor ongebonden onderzoek signalen uit de nederlandse wetenschap advies

2 ruimte voor ongebonden onderzoek voetregel 1

3 2015 Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) Sommige rechten zijn voorbehouden / Some rights reserved Voor deze uitgave zijn gebruiksrechten van toepassing zoals vastgelegd in de Creative Commons licentie. [Naamsvermelding 3.0 Nederland]. Voor de volledige tekst van deze licentie zie Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Postbus 19121, 1000 GC Amsterdam Telefoon knaw@knaw.nl pdf beschikbaar op Tekstredactie: Mariette Huisjes Basisvormgeving: Edenspiekermann, Amsterdam Engelse vertaling samenvatting: Balance, Maastricht Opmaak: Ellen Bouma, Alkmaar Illustratie omslag: wordle.net ISBN Het papier van deze uitgave voldoet aan iso-norm 9706 (1994) voor permanent houdbaar papier. Deze publicatie kan als volgt worden aangehaald: KNAW (2015). Ruimte voor ongebonden onderzoek. Signalen uit de Nederlandse wetenschap. Amsterdam, KNAW. voetregel

4 ruimte voor ongebonden onderzoek signalen uit de nederlandse wetenschap Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen Juli 2015 voetregel

5 voorwoord In 2012 vroeg de toenmalige staatssecretaris Halbe Zijlstra de KNAW advies uit te brengen over de mogelijke negatieve gevolgen van enkele nieuwe beleidsmaatregelen voor het ongebonden fundamentele onderzoek. De drie maatregelen waar hij op doelde waren de universitaire profilering, het topsectorenbeleid en het nieuwe Europese kaderprogramma Horizon Het proces van profilering zou er volgens de staatssecretaris niet toe moeten leiden dat er witte vlekken ontstaan ten gevolge van het wegvallen van bepaalde onderzoeksgebieden of het missen van nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen. Ook zou de nadruk op economische topsectoren en grand societal challenges er niet toe mogen leiden dat er onvoldoende ruimte overblijft voor vrij en ongebonden fundamenteel wetenschappelijk onderzoek of voor alfa- en gammawetenschappen. De KNAW heeft het verzoek van de staatsecretaris graag ingewilligd en heeft in twee fasen rapport uitgebracht. Eerst werd een verkennend onderzoek gedaan waarover in 2013 werd gerapporteerd. De belangrijkste conclusie was dat het op dat moment nog te vroeg was om duidelijke beleidseffecten te zien, maar dat het er vooralsnog op leek dat er op korte termijn weinig of geen belangrijke witte vlekken in het onderzoekslandschap zouden ontstaan. Wel signaleerde de commissie enkele trends die op de langere termijn tot witte vlekken zouden kunnen leiden. In het bijzonder de moderne talen leken hiervan het slachtoffer te worden, en mogelijk enkele zogenoemde unica. Ook constateerde de commissie dat het topsectorenbeleid wel degelijk ten koste ging van de ruimte voor vrij en ongebonden fundamenteel wetenschappelijk onderzoek. Er was overigens geen aanwijzing dat dit beleid in het bijzonder ten koste ging van de alfa- en gammawetenschappen. In de tweede fase van het onderzoek heeft de commissie de vraagstelling verdiept en enigszins verbreed, onder meer door middel van een enquête over de effecten van de genoemde beleidsmaatregelen onder alle decanen en de leden van de KNAW en De Jonge Akademie. De uitkomst van het onderzoek is enerzijds verheugend: 4 ruimte voor ongebonden onderzoek

6 de Nederlandse wetenschap beschikt over een grote flexibiliteit om risico s in gezamenlijkheid te bestrijden en creatieve oplossingen te vinden die de wetenschap op langere termijn ten goede komen. Anderzijds is de uitkomst zorgelijk: in vrijwel alle brede wetenschapsvelden komen gebieden voor die het moeilijk hebben in de huidige beleidscontext. Dat geldt onder meer voor zeer fundamenteel onderzoek in de natuurwetenschappen, en ook voor de meer basale en reflexieve vakken in de sociale en geesteswetenschappen. Deze ontwikkeling is slechts ten dele toe te schrijven aan het topsectorenbeleid, dat in zekere zin een symptoom is van een bredere ontwikkeling die er toe leidt dat de belangrijkste subsidieorganen zich steeds meer richten op thematisch georiënteerd onderzoek waarin toepassingsgerichte vraagstellingen centraal staan die vaak alleen in grotere verbanden uitgewerkt worden. De belangrijkste les van dit onderzoek is dat universiteiten, subsidiegevers en de overheid zich moeten beraden over maatregelen om het kwetsbare ongebonden fundamenteel onderzoek beter te beschermen. José van Dijck President KNAW voorwoord 5

7 inhoud voorwoord 4 managementsamenvatting 8 management summary 9 1. inleiding 14 Leeswijzer planvorming in de wetenschap en het beleid van faculteiten De ontwikkeling van visies op vakgebieden Het beleid van faculteiten de ruimte voor ongebonden onderzoek Effecten van het topsectorenbeleid bij NWO Beleidseffecten in de academische wereld overige knelpunten voor de wetenschapsbeoefening in nederland Financiering van onderwijs en onderzoek De eenheid van onderwijs en onderzoek Kansen voor talent conclusies en aanbevelingen Conclusies Aanbevelingen 54 selectie geraadpleegde documenten 55 gebruikte afkortingen 56 review 58 6 ruimte voor ongebonden onderzoek

8 bijlagen Planvorming in de wetenschap in vijf brede gebieden Methodiek Rathenau-enquêtes onder KNAW/DJA-leden en decanen Samenvatting rapport Effecten van universitaire profilering en topsectorenbeleid op de wetenschap in Nederland Tabel staf-studentenratio Adviesaanvraag van de staatssecretaris Instellingsbesluit Gesprekspartners 90 inhoud 7

9 managementsamenvatting De vraag In juni 2012 vroeg de staatssecretaris van OCW de KNAW om advies over de mogelijk negatieve consequenties van het wetenschaps- en innovatiebeleid dat destijds door de overheid werd ingezet. In de adviesaanvraag verwijst hij naar de Strategische Agenda Hoger Onderwijs, Onderzoek en Wetenschap uit 2011 en de Bedrijfslevenbrief uit In deze documenten worden de kaders geschetst van het nieuwe beleid voor onderzoek en innovatie. De door de KNAW ingestelde adviescommissie onder voorzitterschap van prof. Jacques Thomassen heeft de vraag van de staatssecretaris opgesplitst in drie hoofdvragen: 1. Welke ongewenste ontwikkelingen worden er op stelselniveau in de verschillende vakgebieden gesignaleerd, wat zijn de effecten daarvan op het mogelijk ontstaan van witte vlekken en welke rol speelt het facultaire beleid daarbij? 2. Welke factoren zijn van invloed op de ruimte voor het fundamentele ongebonden onderzoek en hoe belangrijk is daarbij het effect van het topsectorenbeleid? 3. Welke andere knelpunten vormen een ernstige bedreiging voor de wetenschapsbeoefening in Nederland? Het onderzoek Op verschillende manieren zijn empirische gegevens verzameld. Allereerst is via de vijf brede adviesraden van de KNAW een overzicht gemaakt van de manieren waarop de wetenschap visies ontwikkelt en plannen maakt voor de toekomst van haar deelgebieden. Hierbij is in het bijzonder gelet op signalen voor het mogelijk ontstaan van witte vlekken. Deze zijn gedefinieerd als: gebieden die verdwijnen of verzwakken waar dit vanuit nationaal of internationaal perspectief ongewenst is. Daarnaast zijn in samenwerking met het Rathenau Instituut twee enquêtes uitgevoerd, één onder decanen en één onder leden van de KNAW en De Jonge Akademie. Bij de enquête onder decanen lag het accent op de factoren die van invloed zijn op het faculteitsbeleid, bij die onder onderzoekers op ongewenste ontwikkelingen voor specifieke vakgebieden. In beide enquêtes is ook gekeken naar de bedreigingen voor het ongebonden onderzoek 8 samenvatting

10 management summary The question In June 2012, the Under Minister for Education, Culture and Science asked the Royal Netherlands Academy of Arts and Sciences to advise on potential negative consequences of the government s research and innovation policy at that time. In his request for advice he referred to the Strategic Agenda for Higher Education, Research and Science (2011) and the Bedrijfslevenbrief policy memorandum (2012), both documents that identify the frameworks for the government s future research and innovation policy. The advisory committee established by the Academy and chaired by Prof. Jacques Thomassen divided the Under Minister s request into three main questions: 1. What undesirable systemic trends can be detected in the various disciplines, how might their effects lead to blank spots in the Dutch scientific landscape, and what is the role of faculty policy in this? 2. What factors are affecting the budgetary range for unbound fundamental research and how significant is the impact of the government s top economic sectors policy? 3. What other problems pose a serious threat to scientific research in the Netherlands? The study The committee went about collecting empirical data in various ways. To begin with, it called on the Academy s five overarching advisory councils to help outline how strategic research agendas are developed and future plans drawn up in all fields of science. The committee looked in particular for signs of potential blank spots, i.e. fields that are disappearing or weakening while this is undesirable from a national or international perspective. In cooperation with the Rathenau Institute, the committee additionally conducted two surveys, one among university deans and the other among Academy and Young Academy members. The former focused on factors that influence faculty-specific policy, while the latter focused on what researchers have observed as unfavourable trends in specific disciplines. Both surveys also considered the threats to unbound research, especially in the wake of the government s top economic sectors summary 9

11 vooral ten gevolge van het topsectorenbeleid en naar mogelijke andere problemen. In het onderzoek is op verzoek van de staatssecretaris in het bijzonder gelet op de effecten van het beleid op de alfa- en gammawetenschappen. De conclusies 1. Witte vlekken en signaalgebieden De commissie heeft in dit onderzoek weinig of geen echte witte vlekken ontdekt, in de zin van vakgebieden die ten onrechte zijn verdwenen of op korte termijn dreigen te verdwijnen. Een belangrijke reden hiervoor is dat de Nederlandse wetenschap over het algemeen in staat blijkt dergelijke dreigingen te pareren. Dit is mede het gevolg van het feit dat vooral in de bèta - en medische wetenschappen het landelijk overleg over de ontwikkeling van de diverse vakgebieden sterk is. Dergelijk overleg is noodzakelijk voor een heldere visie op gewenste en ongewenste ontwikkelingen. Die visie is op haar beurt noodzakelijk om tijdig het gevaar van het ontstaan van witte vlekken te onderkennen. In de alfa-en gammawetenschappen blijft dit landelijk overleg nog achter, al lijkt daar geleidelijk verandering in te komen. De commissie ziet wel een aantal gebieden dat door het huidige beleid in de knel dreigt te komen en daarom extra aandacht behoeft. De commissie spreekt in dit geval niet van witte vlekken maar van signaalgebieden. Signaalgebieden komen in alle wetenschapsgebieden voor, maar het meest nijpend is de situatie in de geesteswetenschappen en bij het Nederlands recht. Maar ook in de natuurwetenschappen zijn er signaalgebieden, zoals de zuivere wiskunde en de plantkunde. 2. Ruimte voor fundamenteel ongebonden onderzoek Vooral in het afgelopen decennium is de ruimte voor fundamenteel ongebonden onderzoek sterk afgenomen. Het topsectorenbeleid is daarvan een belangrijke oorzaak, maar dit beleid past in een bredere internationale trend naar thematisering van onderzoek. De financiering via NWO, de eerste geldstroom en de Europese programma s pakt steeds ongunstiger uit voor het fundamentele ongebonden onderzoek. Er is sprake van een steeds verdergaande concentratie van onderzoek en vanonderzoeksmiddelen. In sommige wetenschapsgebieden zijn focus en massa ongetwijfeld van essentieel belang voor de kwaliteit van het onderzoek, maar tegelijkertijd is deze ontwikkeling in het bijzonder nadelig voor jonge groepen die vernieuwing willen brengen en bedreigt deze de eenheid van onderwijs en onderzoek, één van de wezenskenmerken van de universiteit. De overheidsuitgaven voor R&D nemen verder af in de jaren terwijl de studentenaantallen een stijgende lijn vertonen (een record aantal ingeschrevenen in 2015). Hierdoor daalt dus de rijksbijdrage per student. Doordat de toename van het aantal studenten niet voldoende wordt gecompenseerd gaat dit de facto niet alleen ten koste van het onderwijs maar ook van het onderzoek vanwege de gehanteerde bekostigingssystematiek. 10 samenvatting

12 policy, as well as other problems that could be unfavourable to research in the Netherlands. At the Under Minister s request, the study looked specifically at the humanities and social sciences. Conclusions 1. Blank spots and areas of concern The committee detected few if any real blank spots in its study, in the sense of disciplines that have disappeared or are at risk of doing so in the short term without good reason. One important explanation for this finding is that Dutch research is generally robust enough to counter such threats. That is in part because most fields of science have a highly developed system of national consultations concerning the development of the various disciplines. Such consultations are needed to gain a clear notion of what trends are favourable and unfavourable. In turn, that notion is needed to identify the risk of blank spots arising before it is too late. The national system of consultations is underdeveloped in the humanities and social sciences, though that appears to be changing gradually. The committee has identified a number of fields that have been put at risk by the current policy, however, and that therefore require extra attention. The committee refers in this case not to blank spots but rather to areas of concern. These areas can be found in every field, but the situation has become most pressing in the humanities (languages) and in Dutch law. But they can also be found in the natural sciences, for example pure mathematics and botany. 2. Scope for unbound fundamental research The budgetary range for unbound basic research has declined sharply, particularly in the past decade. One of the key reasons is the government s top economic sectors policy, but that policy reflects a broader domestic and international trend towards thematic research. Increasingly, unbound basic research is at a disadvantage when it comes to funding channelled through the Dutch National Research council NWO(Netherlands Organisation for Scientific Research), thematic programs at the universities, and European funding programmes. Research and research funding are increasingly being concentrated in specific fields. In some fields, focus and mass are undoubtedly important for the quality of research, but at the same time, this trend is particularly disadvantageous for young research groups that are eager to innovate, and it poses a further threat to the close relationship between education and research one of the defining characteristics of the university. Government spending on R&D will continue to decline until 2018, while student numbers continue to rise (there has been a record number of enrolments this year, 2015), at the expense of both education and research. The reduction in state aid to universities based on student enrolment figures also works to the disadvantage summary 11

13 3. Belangrijke knelpunten Mede door bovengenoemde ontwikkeling is de evenwichtige financiering van onderwijs en onderzoek voor decanen een steeds groter wordend probleem. Er dreigt een scheiding te ontstaan tussen onderwijs en onderzoek, tussen docenten en onderzoekers, vooral in de onderwijsintensieve faculteiten. Een in december 2014 door de KNAW georganiseerde conferentie toonde aan dat vele partijen zich zorgen maken over dit onderwerp, waaronder de zoals AWTI boven de gemeld, minister ook van OCW de AWTI. blijkens de Een in concreet juli 2015 vervolg gepubliceerde is nodig strategische dat ten minste agenda de effecten (zie noot in 37). verschillende Een concreet vakgebieden nodig in kaart dat ten brengt. minste de effecten in verschillende vakgebieden in kaart brengt. vervolg is Zowel het behouden van talent als het bieden van een carrièreperspectief voor jonge onderzoekers is in veel gebieden een groeiend organisatorisch en financieel probleem. De infrastructuur (ook de digitale) heeft in veel gebieden een gebrek aan voldoende structurele financiering. Onvoldoende landelijke coördinatie verergert in een aantal gevallen dit probleem. Op Nederland gerichte vakgebieden, zoals bijvoorbeeld Nederlands recht, dreigen in de knel te komen in een onderzoekscultuur waarin vrijwel uitsluitend internationale peer reviewed publicaties er toe doen. De aanbevelingen Voor overheid en universiteiten: Bevorder dat (groepen van) vakgebieden op landelijk niveau visies ontwikkelen op het onderwijs- en onderzoekspalet, mede in relatie tot maatschappelijke vragen. Daarbij zou voorrang gegeven moeten worden aan de gebieden die geheel of ten dele als signaalgebied zijn aangemerkt. Voor universiteiten en NWO: Creëer zowel in de eerste als tweede geldstroom meer ruimte voor ongebonden onderzoek, alsmede voor kleinere initiatieven van jonge groepen als tegenwicht tegen de voortschrijdende thematisering van het onderzoek. Voor universiteiten: Verbeter de doorstroommogelijkheden voor jong toptalent gedurende het gehele academische carrièrepad, en zorg voor een betere verdeling van subsidies over disciplines. Voor de academische wereld: Zorg ervoor dat de eenheid van onderwijs en onderzoek, waarmee universiteiten zich onderscheiden van andere onderwijs- en onderzoekinstituties, stevig op de beleidsagenda komt te staan. 12 samenvatting 2 advies knaw

14 of research. With state aid not compensating for the rise in student numbers, that rise is taking place not only at the expense of education but also at the expense of research owing to the applicable budgeting system. 3. Critical problems Deans are finding it more and more difficult to maintain the balance between education and research when it comes to funding. That is mainly because education and research are communicating vessels in terms of funding. On the one hand, as student numbers rise and the budget remains the same or shrinks, research time is being sacrificed to teaching time. On the other, as funding is increasingly concentrated in a limited number of research groups, the close relationship between education and research is put at risk. The struggle to retain talented researchers and offer young researchers good career prospects is a growing organisational and financial problem in many fields. Long-term investment in infrastructure (including the digital infrastructure) is lacking in many fields. Weak national coordination is aggravating this problem in a number of cases. Disciplines specific to the Netherlands, such as Dutch law, are in danger of running into problems in a research culture in which international peer-reviewed publications matter most. Recommendations To the government and the universities: Encourage disciplines (and groups of disciplines) to develop strategic national agendas for education and research, partly in response to socially relevant issues. Priority should be given to disciplines that have been identified, at least in part, as areas of concern. To universities and NWO: Create more scope for unbound research in the direct and indirect funding mechanisms and support small-scale initiatives by young research groups to counterbalance the growing clustering of research into themes. To the universities: Improve opportunities for young talented researchers throughout their academic career, and see that grants are more equally distributed across disciplines. To the academic community: Ensure that the interaction between education and research the characteristic that distinguishes universities from other educational and research institutions is given a firm place on the policy agenda. summary 13

15 1. inleiding In juni 2012 vroeg de toenmalige staatssecretaris Halbe Zijlstra de KNAW om advies over de mogelijk negatieve consequenties van het wetenschaps- en innovatiebeleid dat destijds door de overheid werd ingezet (bijlage 5). In de adviesaanvraag verwijst hij naar de Strategische Agenda Hoger Onderwijs, Onderzoek en Wetenschap uit 2011 en de Bedrijfslevenbrief uit 2012, waarin het topsectorenbeleid werd geïntroduceerd. 1 In deze documenten worden de kaders geschetst van het nieuwe beleid voor onderzoek en innovatie. Twee begrippen staan centraal in dat beleid: kwaliteit en impact. De hoge kwaliteit van de Nederlandse wetenschap moest op zijn minst worden gehandhaafd, de impact van het (fundamentele) onderzoek op economische en maatschappelijke ontwikkelingen moest worden versterkt. De vraag van de staatssecretaris was in hoeverre dit nieuwe overheidsbeleid nadelige effecten zou kunnen hebben op de wetenschap in Nederland. Bijvoorbeeld doordat kleinere, voor ons land belangrijke vakgebieden buiten de boot kunnen vallen, of doordat er witte vlekken dreigen te ontstaan. Die witte vlekken werden door de staatssecretaris op twee manieren gedefinieerd: (i) het wegvallen van onderzoeksgebieden, en (ii) nieuwe wetenschappelijke ontwikkelingen waar Nederland de boot mist. In de tweede plaats vroeg de staatssecretaris aandacht voor de mogelijke effecten van het topsectorenbeleid op vrij en ongebonden fundamenteel 2 wetenschappelijk onderzoek of op alfa- en gammawetenschappen. 1 Met het topsectorenbeleid heeft de overheid negen sectoren aangewezen die belangrijk zijn voor de economie. Binnen deze sectoren zijn topteams aangewezen die verantwoordelijk zijn voor de procesgang. De topteams bestaan gewoonlijk uit vier mensen afkomstig uit de wetenschap, de publieke sector en zowel grote als kleine bedrijven. Zie: 2 Van de trits vrij, ongebonden en fundamenteel, gebruikt de commissie in dit rapport bij voorkeur de term ongebonden. Daarmee verwijst zij naar subsidieruimte voor onderzoek dat niet gebonden is aan thema s en primair wordt beoordeeld op de wetenschappelijke kwaliteit. In het rapport wordt daarom meestal gesproken over ongebonden onderzoek of over vrije ruimte. 14 ruimte voor ongebonden onderzoek

16 De staatsecretaris vroeg de KNAW een rol te spelen in de bewaking van de balans tussen het ingezette kabinetsbeleid van universitaire profilering en topsectoren 3, alsmede de Grand Societal Challenges van Horizon 2020 aan de ene kant, en het ontstaan van witte vlekken aan de andere. Hij wilde daarmee zicht krijgen op de (landelijke) implicaties van het beleid en op kansen en bedreigingen. De KNAW leek geschikt voor deze rol. Zij wordt immers in de woorden van de staatssecretaris geacht voortdurend kritisch te reflecteren op het functioneren van de (nationale) cohesie van het bestel als geheel. De KNAW heeft vervolgens een adviescommissie onder leiding van prof. Jacques Thomassen ingesteld. Deze heeft de opdracht van de staatssecretaris in eerste instantie vertaald in twee onderzoeksvragen: Ontstaan er als gevolg van de universitaire profilering witte vlekken op de kaart van de Nederlandse wetenschap, dat wil zeggen verdwijnen of verzwakken er gebieden waar dit vanuit nationaal of internationaal perspectief ongewenst is? Wat zijn de effecten van het topsectorenbeleid op de ruimte voor het ongebonden (fundamentele) onderzoek en in het bijzonder op onderzoek in de maatschappijen gedragswetenschappen. De commissie heeft deze vraagstukken in twee fasen onderzocht. In de eerste fase werd de problematiek verkend in gesprekken met onderzoekers, beleidsmakers en andere deskundigen over hun verwachtingen ten aanzien van de effecten van het overheidsbeleid op de wetenschap in Nederland. Daarover is begin 2013 gerapporteerd. 4 In bijlage 3 staat een overzicht van de belangrijkste aanbevelingen en follow up. In de tweede fase heeft de commissie deze vragen in een breder perspectief geplaatst, mede in het licht van de bevindingen uit de eerste fase. De vraag naar het ontstaan van witte vlekken is verbreed naar de vraag welke factoren van invloed zijn op gewenste en ongewenste ontwikkelingen voor de wetenschap in Nederland. Daarbij is met name gekeken naar de invloed van het overheidsbeleid op de verschillende vakgebieden en de doorwerking ervan op het facultaire beleid. Met andere woorden: zijn er vakgebieden die profiteren van dit beleid of gebieden die er juist nadeel van ondervinden? Daarbij is overeenkomstig de opdracht van de staatssecretaris in het bijzonder aandacht besteed aan de maatschappij- en gedragswetenschappen. Ook de vraag naar de effecten van het topsectorenbeleid op de ruimte voor het ongebonden (fundamentele) onderzoek is in een bredere context geplaatst door niet alleen naar het beleid bij NWO te kijken, maar ook en vooral naar de doorwerking ervan op het facultaire beleid. 3 In het kader van het topsectorenbeleid heeft de overheid negen sectoren aangewezen die belangrijk zijn voor de economie. Voor elk van deze sectoren is een topteam aangewezen dat verantwoordelijk is voor de procesgang. Deze topteams bestaan gewoonlijk uit vier mensen afkomstig uit de wetenschap, de publieke sector en het bedrijfsleven (groot en klein). Zie ook: 4 REffecten van universitaire profilering en topsectorenbeleid op de wetenschap in Nederland. Een eerste kritische reflectie, KNAW, Amsterdam, inleiding 15

17 In de loop van het onderzoek heeft de commissie geconstateerd dat het ontstaan van witte vlekken en de bedreiging van de ruimte voor ongebonden onderzoek bepaald niet de enige zorgen zijn die wetenschappelijk onderzoekers in Nederland bezighouden. Daarom is een afzonderlijk hoofdstuk gewijd aan de voornaamste knelpunten die zijn gesignaleerd. In dit rapport stelt de commissie dus drie vragen aan de orde: 1. Welke ongewenste ontwikkelingen worden er op stelselniveau in de verschillende vakgebieden gesignaleerd, wat zijn de effecten daarvan op het mogelijk ontstaan van witte vlekken en welke rol speelt het facultaire beleid daarbij? 2. Welke factoren zijn van invloed op de ruimte voor het fundamentele ongebonden onderzoek en hoe belangrijk is daarbij het effect van het topsectorenbeleid? 3. Welke andere knelpunten vormen een ernstige bedreiging voor de wetenschapsbeoefening in Nederland? Op verschillende manieren zijn empirische gegevens verzameld. Allereerst is via de vijf brede adviesraden van de KNAW een overzicht gemaakt van de planvorming op stelselniveau in de verschillende wetenschapsgebieden. 5 Hierbij hebben we in het bijzonder gelet op signalen voor het ontstaan van witte vlekken. De adviesraden zijn breed samengesteld, ook met leden van buiten de KNAW. Daarnaast zijn in samenwerking met het Rathenau Instituut twee enquêtes uitgevoerd: één onder decanen en één onder de leden van KNAW en De Jonge Akademie. Bij de enquête onder decanen lag het accent op de factoren die van invloed zijn op faculteitsbeleid, bij die onder onderzoekers op ongewenste ontwikkelingen voor specifieke vakgebieden. 6 In beide enquêtes is ook gevraagd naar de bedreigingen voor het ongebonden onderzoek vooral ten gevolge van het topsectorenbeleid en naar mogelijke andere problemen. In het onderzoek naar de effecten van het topsectorenbeleid op de ruimte voor ongebonden onderzoek is gebruik gemaakt van door NWO verstrekte gegevens. 5 Dat zijn de TWINS-raad voor de natuurwetenschappen, de RAL voor de aard- en levenswetenschappen, de SWR voor de sociale wetenschappen, de RGW voor de geesteswetenschappen en de RMW voor de medische wetenschappen. Voor dit laatste gebied heeft ook de NFU (Nederlandse Federatie van Universitair medische centra) in de commissie deelgenomen. 6 Het Rathenau Instituut zal binnenkort separaat over dit onderzoek publiceren. Er zijn 89 decanen benaderd, 68 hebben de enquête ingevuld (68 procent). Van de 265 benaderde KNAW/ DJA-leden hebben 131 de enquête ingevuld (bijna de helft). Er is gekozen voor KNAW/DJA-leden omdat zij over het algemeen centrale posities innemen in de wetenschappelijke gemeenschap en goed zicht hebben op de ontwikkeling van specifieke onderzoeksgebieden in Nederland. Een uitgebreide verantwoording van de enquêtes staat in bijlage ruimte voor ongebonden onderzoek

18 Leeswijzer Hoofdstuk 2: beschrijft (a) de planvorming op stelselniveau in vijf brede wetenschapsgebieden op basis van de bevindingen van de vijf adviesraden van de KNAW en (b) het beleid van faculteiten. Dit deel van het hoofdstuk is mede gebaseerd op de enquêtes van het Rathenau Instituut. Een meer uitgebreide versie van de bevindingen van de adviesraden is te vinden in bijlage 1. Hoofdstuk 3: analyseert welke effecten van invloed zijn op de ruimte voor ongebonden onderzoek, met speciale aandacht voor het topsectorenbeleid en daarbij in het bijzonder de alfa- en gammawetenschappen. Dit hoofdstuk is grotendeels gebaseerd op twee bronnen: NWO-informatie en de Rathenau-enquêtes. Hoofdstuk 4: beschrijft een aantal problemen die veelvuldig werden genoemd in het onderzoek en die indirect raken aan de witte-vlekkenproblematiek en de positie van het ongebonden onderzoek. Hoofdstuk 5: bevat conclusies en aanbevelingen. 1. inleiding 17

19 2. planvorming in de wetenschap en het beleid van faculteiten In de eerste fase van haar onderzoek heeft de commissie geprobeerd de vraag te beantwoorden in hoeverre het proces van profilering van universiteiten ertoe leidt dat voor ons land belangrijke vakgebieden buiten de boot vallen, ofwel dat er witte vlekken ontstaan. Geconstateerd is dat wat wordt beschouwd als voor ons land belangrijke vakgebieden afhankelijk is van het normatieve kader dat het veld zelf daarbij hanteert. Dat bepaalt immers wat belangrijk of minder belangrijk is. In dit hoofdstuk stelt de commissie voor elk van de vijf onderscheiden hoofdgebieden vast in hoeverre het veld hierop een duidelijke visie heeft ontwikkeld in de vorm van één of meer sectorplannen en/of andere visiedocumenten. Ook wordt nagegaan of er in deze documenten witte vlekken worden geconstateerd. Maar wat er ook in die plannen en documenten staat, wat er feitelijk gebeurt is mede afhankelijk van het beleid van de individuele universiteiten en faculteiten. Daar worden immers concrete besluiten genomen ten aanzien van onderwijs en onderzoek. Daarom analyseert de commissie in het tweede deel van het hoofdstuk het beleid van de faculteiten. Deze analyse is voor een belangrijk deel gebaseerd op de enquêtes uitgevoerd door het Rathenau Instituut. Ten slotte trekt de commissie conclusies over het al dan niet voorkomen van witte vlekken. 2.1 De ontwikkeling van visies op vakgebieden Voor wat betreft visieontwikkeling en planvorming op en voor sectoren of vakgebieden zijn er aanzienlijke verschillen tussen wetenschapsgebieden. We zien aan de ene kant gereguleerde vormen van overleg en planvorming (bij de medische gebieden als geheel en bij een groot deel van de natuur- en technische wetenschappen) en aan de andere kant gebieden met lossere, meer incidentele vormen (de maatschappij- en gedragswetenschappen en de geesteswetenschappen, alhoewel ook 18 ruimte voor ongebonden onderzoek

20 hier gebieden voorkomen met meer gestructureerde planvorming, bijvoorbeeld de onderwijswetenschappen). 7 In een aantal gebieden (zoals economie, rechten, filosofie en geschiedenis) zijn (nog) geen visies of sectorplannen tot stand gekomen. De oorzaken hiervoor verschillen, maar vaak komt het doordat er binnen een vakgebied geen traditie van gemeenschappelijke planvorming bestaat, of doordat het ontbreekt aan een gedeeld gevoel van nut of noodzaak. Urgentie wordt eerder gevoeld in gebieden waar grote financiële belangen meespelen (bijvoorbeeld vanwege een kostbare infrastructuur), of wanneer er grote maatschappelijke druk is (de medische gebieden, de onderwijssector). Studentenaantallen kunnen ook een rol spelen. Zo is men bijvoorbeeld bij geschiedenis in de meeste faculteiten verzekerd van een redelijk stabiele instroom van studenten en ziet men de noodzaak van een gezamenlijke visie niet of nauwelijks. Verschillen in planvorming tussen wetenschapsgebieden 8 In de natuurwetenschappen bestaat al geruime tijd een traditie van sectorplannen en visiedocumenten. Dat geldt voor de natuur- en scheikunde, voor de wiskunde en voor de aard- en levenswetenschappen. In de astronomie wordt gewerkt met strategische tienjarenplannen, en voor de informatica is er de roadmap ICT van het Informaticaplatform Nederland (IPN). Voor de Technische Wetenschappen bestaat geen sectorplan, al is er in 2004 een plan verschenen dat beoogde de bestuurlijke samenwerking tussen de drie technische universiteiten te bevorderen. Ook in de medische gebieden wordt niet gewerkt met een sectorplan, maar er is wel veel coördinatie en samenwerking op nationaal niveau. Die samenwerking vindt plaats tussen UMC s en ook binnen vakgebieden. Dit is mede ingegeven door het politieke belang van het gebied, in het bijzonder aangaande de kostenproblematiek in de gezondheidszorg. Maar ook de toenemende dominantie van de Europese fondsen dwingt tot meer coördinatie. De UMC s werken via de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU) aan het beleid tot profilering van de onderzoeksportefeuilles. Er vinden tal van coördinerende activiteiten plaats 9, onder andere gericht op een gezamenlijke strategie ten aanzien van de topsectoren. De UMC s hebben ook afspraken gemaakt met VWS over de verdeling van de topreferente patiëntenzorg: zorg voor groepen patiënten voor wie 7 Overigens zien we in de maatschappij- en gedragswetenschappen en de geesteswetenschappen mede op aandringen van de minister van OCW wel een tendens naar meer regulier overleg en planvorming, bijvoorbeeld via het opstellen van een gezamenlijke onderzoeksagenda (kunstgeschiedenis, theologie en religiestudies), visiedocumenten (toekomstvisie voor de talen) of sectorplannen (sociale wetenschappen). 8 In bijlage 1 wordt uitgebreider ingegaan op de planvorming in de verschillende wetenschapsgebieden. 9 Zo heeft de NFU in 2013 een strategienotitie uitgebracht waarin zowel de ontwikkelingen in de zorg als in het onderzoek worden beschreven planvorming in de wetenschap en het beleid van faculteiten 19