Rapportage Resultaten Raadpleging Jongeren over Schooluitval

Transcriptie

1 Rapportage Resultaten Raadpleging Jongeren over Schooluitval Februari 2016 De samenwerkende gemeenten in de regio Gooi en Vechtstreek willen jongeren in hun gemeenten een stem geven in thema s die hen aangaan. In 2015 en 2016 worden jongeren bevraagd op drie verschillende thema s. Deze rapportage heeft betrekking op de resultaten van het eerste gesprek met jongeren. Het thema van dit gesprek is schooluitval. De gemeenten willen graag weten hoe jongeren zelf denken dat schooluitval voorkomen kan worden en hoe zij geholpen kunnen worden. INLEIDING De gemeenten Blaricum, Bussum, Hilversum, Huizen, Laren, Muiden en Naarden hebben een regionale ambtelijke werkgroep Participatie Jeugd gevormd. Deze werkgroep heeft De Xpeditie de opdracht gegeven om drie raadplegingen te organiseren met jongeren in 2015 en De raadpleging wordt gehouden om jongeren in de regio Gooi en Vecht een stem te geven in thema s die hen aangaan. De resultaten van de raadpleging worden door de Wmo/Participatie/WWB-raden gebruikt voor hun advies aan gemeenten op het terrein van maatschappelijke ondersteuning, jeugdhulp en (arbeids)participatie. Daarnaast zijn de resultaten van de raadpleging input voor bestuurders en beleidsambtenaren. Het thema schooluitval is gekozen door de werkgroep voor de eerste raadpleging onder jongeren. SCHOOLUITVAL Kinderen en jongeren tot 16 jaar zijn leerplichtig. Van 16 tot 18 jaar zijn jongeren kwalificatieplichtig, hetgeen wil zeggen dat zij onderwijs moeten volgen tot zij een schooldiploma hebben (havo, vwo of mbo niveau 2). Voortijdig schoolverlaters zijn jongeren tot 23 jaar die het onderwijs verlaten zonder deze startkwalificatie. Risicofactoren die de kans vergroten dat jongeren school te verlaten zijn o.a. frequent spijbelen (zonder consequenties), gebrek aan motivatie, weinig betrokkenheid voelen bij school, behoren tot lagere sociaaleconomische klassen en school niet leuk vinden (Baat, Messing, Prins, 2014).

2 Er zijn preventieve activiteiten die een school kan inzetten om schoolverzuim en voortijdig schoolverlaten te voorkomen (voor voorbeeldprojecten, zie: Inzetten op preventie biedt de meeste kans op succes bij het terugdringen van schooluitval (Baat, Messing, Prins, 2014). Vier thema s dragen bij aan het voorkomen van schoolverzuim en voortijdig schoolverlaten: stimuleren van goede leerprestaties, klimaat in de klas en op school, netwerk om de jongere en maken van succesvolle overgangen, zoals van het basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs en van het voorgezet onderwijs naar een vervolgopleiding (ibid). Gemeentelijke taken rondom schooluitval Gemeenten spelen een belangrijke rol in het onderwijsdomein. Gemeenten zijn verantwoordelijk voor de aanwezigheid van voldoende openbaar onderwijs voor hun inwoners (art. 23 Grondwet). De gemeentelijke leerplichtambtenaar ziet toe op de handhaving van de leerplicht (Leerplichtwet, 1969). Tevens hebben gemeenten een Regionale Meld- en Coördinatiefunctie wat betreft voortijdige schoolverlaters 1 (RMC). Dit houdt in: het maken van afspraken met scholen en andere instellingen die te maken hebben met voortijdige schoolverlaten, over inzet en verantwoordelijkheden bij het voorkomen en bestrijden van voortijdig schoolverlaten; het zorgdragen voor de totstandkoming van een regionaal netwerk; het organiseren, coördineren en registreren van verzuimmeldingen. (Wet houdende regels inzake de Regionale Meld- en Coördinatiefunctie Voortijdige Schoolverlaters). In de regio Gooi en Vechtstreek werken de leerplichtambtenaren vanuit het Regionaal Bureau Leerlingenzaken (RBL). Ook de uitvoering van de RMC taken valt onder het RBL. Samenwerking rondom terugdringen schooluitval De schoolbesturen houden als het ware voor gemeenten het openbaar onderwijs in stand. Op grond daarvan is het schoolbestuur verplicht aan de gemeenteraad verantwoording af te leggen over de uitvoering van die taak. Daarnaast kan worden gesteld dat het van belang is dat schoolbestuur en gemeenteraad als gelijkwaardig partners met elkaar in gesprek zijn (o.a. afstemming over jeugdbeleid) vanwege de gezamenlijk gevoelde maatschappelijke opdracht (VNG, 2012). De overheid wil het aantal voortijdig schoolverlaters landelijk terugdringen. Om die reden is er tussen 2012 en 2015 een convenant van kracht tussen de regiogemeenten Gooi en Vecht en de onderwijsinstellingen, waarin zij overeenkomen samen te werken aan het terugdringen van het aantal voortijdig schoolverlaters door middel van een jaarlijks bestuurlijk overleg en een programma voortijdig schoolverlaten (Convenant VSV Gooi en Vechtstreek). De samenwerking wordt ondersteund met een subsidie vanuit de landelijke overheid. Het kabinet stimuleert de aanpak van voortijdig schoolverlaters met een tweetal subsidies; een prestatiesubsidie voor onderwijsinstellingen en subsidie voor een regionale aanpak. Jaarlijks is hiervoor in totaal 114 miljoen euro beschikbaar ( 1 Jongeren tot 23 jaar die zonder diploma (havo, vwo of mbo niveau 2) het onderwijs verlaten. Rapport Resultaten Raadpleging Jongeren over Schooluitval December 2015 Januari

3 AANPAK RAADPLEGING Vanuit de doelstelling om schooluitval verder terug te dringen, plus de wens om jongeren zelf een stem te geven in thema s die hen aangaan, is schooluitval een van de drie thema s van de jongerenraadplegingen in 2015 en De centrale vraag van de raadpleging is: Wat zijn de ervaringen van jongeren die te maken hebben met schoolverzuim en schoolverlaten, hoe zouden jongeren op dit vlak eerder en beter ondersteund kunnen worden en wat kunnen gemeenten hierin betekenen? In totaal zijn negen jongeren, die zelf te maken hebben (gehad) met verzuim en/of schooluitval, geïnterviewd. De geïnterviewde jongeren zijn benaderd via het RBL en Productief Leren (project ontstaan uit het Convenant VSV Gooi en Vechtstreek, Met twee jongeren is een gesprek gehouden via de methode Fly on the Wall 2, in aanwezigheid van de regiogemeenten, een Wmo-raadslid en het RBL. Met vijf jongeren is een groepsgesprek gehouden. Twee jongeren zijn individueel geïnterviewd over het thema. Alle gesprekken zijn uitgevoerd aan de hand van een gestructureerde vragenlijst (zie bijlage). De geïnterviewde jongeren zijn tussen de 16 en 22 jaar. RESULTATEN De gesprekken met de jongeren zijn verwerkt tot een overzicht van de ervaringen en tips. De ervaringen zijn ingedeeld op onderwerp en toegelicht met voorbeelden en quotes uit de gesprekken met de jongeren. Consequenties van verzuim Meerdere jongeren vertellen dat op de vervolgopleiding anders wordt omgegaan met verzuim dan op de middelbare school. De jongeren ervaren dat op de vervolgopleiding er weinig aandacht aan spijbelen wordt geschonken. Je komt er makkelijk mee weg, hoort er weinig tot niets over van de school, zeggen de jongeren. Uitspraken: Er is veel uitval, bijvoorbeeld van het derde tot en met het zesde uur. Dan moeten we alleen nog wachten op het zevende uur. De hele klas gaat dan naar huis. Daar hoor je nooit iets over, wordt geen probleem van gemaakt. Op het MBO is het makkelijk om weg te blijven van de lessen, er gebeurt niet zoveel als je niet komt. Een jongere vindt dat zestienjarigen meer ruimte krijgen om afwezig te zijn, dan ze eigenlijk aankunnen. De jongeren zeggen dat er strenger opgetreden zou moeten worden op verzuim op de vervolgopleiding. Zoals dit op de middelbare school ook gebeurt, zeggen ze. De ervaringen daar zijn dat er na een paar uur verzuim al telefoontjes komen, de jongere wordt direct aangesproken en er gaat een brief naar de ouders. Een jongere zegt dat de band met de docenten op de middelbare school beter was. De consequenties van ongeoorloofd verzuim zijn op de middelbare school veel groter: een melding bij de leerplichtambtenaar en eventueel een taakstraf. Deze consequenties maakten indruk bij de betreffende jongeren. 2 Voor meer informatie zie: Rapport Resultaten Raadpleging Jongeren over Schooluitval December 2015 Januari

4 Persoonlijke aandacht en bejegening Jongeren doen diverse uitspraken die we samenvatten onder het kopje persoonlijke aandacht en bejegening. Een paar jongeren vertellen dat ze het vervelend vinden hoe sommige docenten reageren op verzuim of te laat komen. Volgens jongeren krijgen zij dingen te horen als: Zo, ben je er weer eens of Wat doe je hier? Je kunt beter een andere opleiding gaan doen. Een andere jongere kreeg ruzie met een docent na de opmerking dat hij wel eens met zijn moeder naar de sportschool zou mogen. De jongeren geven aan dat deze benadering hen niet helpt, het werkt eigenlijk eerder averechts, ze raken er minder gemotiveerd van om naar school te gaan. Uitspraak van een jongere over een situatie waarin hij te laat in de les kwam: Waarom zegt hij [de docent] niet gewoon: Je bent te laat, vanaf het volgende uur kun je het lokaal in. Een jongere heeft een naar incident achter de rug en heeft dit verteld aan twee docenten. Niemand van de docenten of van school heeft nog gevraagd hoe het met hem gaat. Een andere jongere heeft tijdens een moeilijke tijd ervaren dat er niemand was van de opleiding waar hij mee kon praten. Jongeren zeggen ook dat het gebeurt dat ze een mentor hebben, maar daar nooit een gesprek mee hebben. De ervaringen verschillen per opleiding en per docent. Er zijn opleidingen waar je wekelijks opdrachten in moet leveren en dan meteen een kort persoonlijk gesprek met de docent hebt. Dit wordt als positief ervaren. De jongeren die het programma volgen bij Productief Leren, zijn positief over de docenten en de sfeer. Ze zeggen dat er beter met ze wordt omgegaan dan op de vorige scholen en opleidingen waar ze zaten. Opleidingsfactoren Wanneer jongeren gevraagd wordt wat er beter kan en wat je kunt doen om schooluitval te voorkomen, benoemen zij zaken over opleiding die hun motivatie beïnvloeden. Zo benoemt een jongere dat hij niet had verwacht dat hij stage moest lopen op een kinderdagverblijf, bij de opleiding voor jeugdhulpverlener. Een andere jongere geeft aan dat docenten soms hele andere dingen in de lessen behandelen, dan vervolgens getoetst wordt. Weer een andere jongere benoemd dat de studenten op het MBO heel verschillend zijn qua opleidingsniveau en dat dit niet motiveert. Bovendien, wanneer veel leerlingen spijbelen en gedemotiveerd zijn, heeft dit een negatief effect op de hele klas. Tot slot worden genoemd: veel lesuitval, veel tussenuren, gebrekkige informatie over het uitvallen van lessen. Plan van aanpak na periode van verzuim Wat betreft de afspraken over inhalen van lesstof na een periode van (ongeoorloofd) verzuim, het overstappen naar een andere opleiding halverwege het jaar of het moeten overdoen van een school/studiejaar, maken de jongeren ook een aantal opmerkingen. Ze ervaren beperkte mogelijkheden om hiervoor een plan op maat te maken, er zijn onduidelijkheden welke regels precies gelden en wat het doel van sommige regels is. Een jongere heeft nooit een gesprek gehad met de school hoe de opleiding het best afgemaakt kan worden. De jongere kan nu volgens de school een dag per week naar de opleiding, maar zou zelf graag vaker gaan om de lesstof sneller in te halen. Erover klagen bij de school of Rapport Resultaten Raadpleging Jongeren over Schooluitval December 2015 Januari

5 docenten in vertrouwen nemen, durft de jongere niet uit angst dat dit negatieve gevolgen heeft. Een andere jongere moest aanvankelijk stoppen met zijn opleiding toen duidelijk werd dat hij zou blijven zitten na een periode van verzuim. De reden zou zijn dat hij al een keer was blijven zitten, omdat hij halverwege het studiejaar gestart was met deze opleiding. Een andere jongere heeft ervaren dat de enige optie was om het schooljaar (middelbaar onderwijs) volledig opnieuw te doen. Er waren geen vrijstellingen voor vakken die wel behaald waren in het eerdere jaar. Hulp vanuit professionals De jongeren die met het RBL contact hebben gehad zeggen hierover dat de gesprekken prettig verliepen. Een jongere kon na inmenging door het RBL toch zijn studiejaar afmaken, terwijl hij aanvankelijk te horen had gekregen dat hij moest stoppen. Een uitspraak: Dat was een goed gesprek [met het RBL]. Heeft me geholpen. Ze waren begripvol. Een andere jongere gaf ook aan een prettig gesprek te hebben gehad, maar dat er verder geen hulp vanuit het RBL is geweest. Een derde jongere had ook een goed gesprek, maar helaas kon dit het voortijdig schoolverlaten niet meer voorkomen. Niemand heeft in de afgelopen maanden geïnformeerd naar de werk- en schoolsituatie. Wel zou deze jongere nu graag weer contact willen met het RBL, om weer te kunnen starten met opleiding en voor advies over de keuze 3. De jongeren is gevraagd met welke professionals zij contact hebben gehad in de periode van verzuim en/of schoolverlaten. Genoemde professionals zijn: mentoren, docenten, politie, jeugdreclassering, jeugdzorg, leerplichtambtenaar en Bureau Halt. Het merendeel van de geïnterviewde jongeren geeft aan dat zij (op het RBL na wat betreft een aantal jongeren) deze contacten niet als ondersteuning of hulp hebben ervaren. Een aantal jongeren heeft alleen steun van zijn of haar ouders ontvangen, sommige jongeren ervaren zelfs er helemaal alleen voor te staan. Een paar jongeren wonen op zichzelf en moeten, omdat zij geen studiefinanciering ontvangen (jonger dan 18 jaar) werken om de huur te betalen. Dit doen zij soms in combinatie met een opleiding en stage. Hoe kan volgens jongeren schooluitval voorkomen worden? Jongeren noemen de volgende punten om schooluitval te voorkomen: Strenger zijn voor de studenten op het gebied van verzuim. Meer uitdaging bieden voor leerlingen die dat aankunnen. Veel studenten zitten volgens hen op een opleiding onder hun niveau. Jongeren laten zien dat je zonder diploma niet ver komt. Dat je dan op een bepaald niveau blijft. Een jongere heeft inmiddels ervaren dat leeftijdsgenoten betere banen krijgen en zich verder kunnen ontwikkelen. Dat motiveerde om weer een opleiding te gaan doen. 3 Deze jongere heeft tijdens de Fly on the Wall methode, waar een medewerker van het RBL aanwezig was, gehoord met wie hij hiervoor contact kan opnemen. De betreffende jongere is niet langer leerplichtig, nog wel kwalificatieplichtig. Rapport Resultaten Raadpleging Jongeren over Schooluitval December 2015 Januari

6 Tips van jongeren: Het RBL kan actiever contact houden met de studenten. De jongeren een tijd blijven volgen. Scholen moeten meer aandacht besteden aan de samenstelling van de klassen. Er zijn grote niveauverschillen tussen studenten en dat werkt belemmerend. En er zou meer aandacht mogen zijn voor het feit dat jongeren elkaar onderling zouden kunnen motiveren, in plaats van allemaal te spijbelen. School zou een aantal vakken een verdieping of extra niveau kunnen aanbieden, maar dan moet dit wel te zien zijn op je diploma. Samengevat: De jongeren ervaren dat op de vervolgopleiding er weinig aandacht aan spijbelen wordt geschonken. Je komt er makkelijk mee weg, is de ervaring. Jongeren denken dat zij gebaat zijn bij een strenger opleidingsbeleid ten aanzien van verzuim en meer ondersteuning in de vorm van een contactpersoon bij het RBL, meer aandacht voor het klasklimaat en de klassensamenstelling. De jongeren hebben behoefte aan meer persoonlijke aandacht vanuit de school en de docenten. De ervaringen op dit vlak wisselen per opleiding. De jongeren hebben behoefte aan een goede, gelijkwaardige band met de docenten, waarbinnen respect is voor hun leefwereld en ervaringen. Soms doen docenten uitspraken richting (verzuimende) jongeren die hen boos maken en de motivatie verder doen afnemen. Er zijn diverse opleidingsfactoren, zoals tegenvallende stages en veel lesuitval, die de jongeren noemen als demotiverend. De jongeren hebben behoefte aan meer maatwerk rondom het schoolsysteem. De jongeren ervaren het contact met diverse professionals nauwelijks tot niet als ondersteuning. De ouders worden wel regelmatig genoemd als steunpilaar. BESCHOUWING Wat ons betreft is een belangrijke conclusie uit de verhalen van de jongeren dat zij aangeven er relatief alleen voor te staan. Ze ervaren weinig hulp en steun van docenten en van de professionals waarmee zij contact hebben. Als jongeren aangeven steun te ervaren is dat van hun ouders. In enkele gevallen verkeren deze jongeren in omstandigheden die op ons tamelijk schrijnend overkwamen: twee jongeren (van 18 en 19) woonden op zichzelf en moesten zich geheel op eigen kracht zien te redden. Een andere belangrijke conclusie is dat maatwerk niet of nauwelijks mogelijk is. De jongeren moeten zich voegen naar het schoolsysteem. Het systeem heeft moeite zich aan te passen aan hun leefsituatie. Geen van de jongeren gaf aan dat zij hun opleiding niet belangrijk vinden of dat zij niet in zichzelf willen investeren. De indruk die na de gesprekken bij ons is achtergebleven is dat het vooral de omstandigheden zijn die maken dat jongeren tijdelijk uitvallen of moeite hebben aan de regels en de eisen te voldoen die het volgen van een opleiding aan ze stelt. Ga uit van de goede wil van de jongeren: heb en hou vertrouwen dat zij een opleiding willen afmaken en een diploma halen, ze willen investeren in zichzelf en in hun toekomst. Echter, niet alle jongeren kunnen even goed functioneren in het huidige systeem. Rapport Resultaten Raadpleging Jongeren over Schooluitval December 2015 Januari

7 Zij hebben daar hun redenen voor, het is belangrijk om te achterhalen waarom deze jongeren verzuimen en op welke manier zij wel een opleiding kunnen afronden. Een derde belangrijke conclusie, die samenhangt met de vorige, is dat persoonlijke aandacht ook op school belangrijk is voor jongeren. Met name wanneer een jongere zich in een moeilijke situatie bevindt is persoonlijke aandacht nodig om begrip te kweken voor de specifieke omstandigheden van de jongere en om te onderzoeken of een maatwerkoplossing uitkomst biedt. ADVIES Gemeenten kunnen veel betekenen om jongeren beter te ondersteunen en voortijdig schooluitval te voorkomen. Hieronder zetten wij advies uiteen. Daarnaast hebben wij tips / vragen voor de Wmo/Participatie/WWB-raden. Gemeenten Onderken de kloof tussen de systeemwereld van gemeente en school en de leefwereld van de jongeren. Eén van de beloftes van de decentralisaties is dat de kloof tussen systeem- en leefwereld kleiner wordt. Dat is belangrijk omdat oplossingen die door het systeem worden bedacht voor problemen die zich in de leefwereld van mensen voordoet, niet perse effectief hoeven te zijn. Als je zelf nooit met schooluitval te maken hebt gehad, is het lastig om maatregelen te bedenken die schooluitval terug moeten dringen. Een manier om die kloof kleiner te maken is het werken met ervaringsdeskundigen. In dit geval ervaringsdeskundige jongeren die zelf met schooluitval te maken hebben gehad. Ga bij de scholen na wat zij doen om aan te sluiten bij de leefwereld van jongeren. Hoe krijgen scholen feedback van leerlingen? Hebben scholen het gevoel dat zij maatwerk kunnen leveren? Neem de uitkomsten van deze gesprekken mee in de samenwerkingsafspraken voor het terugdringen van schooluitval Onderken dat elke jongere in een unieke positie verkeert en dat het motto dus moet zijn: Maatwerk Moet. Verken binnen het RMC-netwerk hoe er meer maatwerk bereikt kan worden. Wat is daarvoor nodig van alle betrokkenen? Het convenant VSV heeft een jaar verlenging gekregen. Dat betekent dat er met ingang van 2017 nieuwe afspraken moeten zijn over hoe de regio Gooi en Vechtstreek voortijdig schoolverlaten blijft terugdringen. Het motto Maatwerk moet kan het uitgangspunt zijn van de nieuwe samenwerkingsafspraken. Wees een ambassadeur voor deze jongeren. Zij willen wel, ze ervaren alleen belemmeringen om dit te doen. Waak ervoor deze groep te bestempelen als nietwillers en ga ervan uit dat het niet-kunners zijn. Blijf deze boodschap herhalen richting alle betrokkenen. Doe moeite om te ontdekken waarom deze jongeren uitvallen van school. Wie niet begrijpt waarom mensen doen wat ze doen, denkt al snel dat ze niet-willers zijn. Wmo/Participatie/WWB-raden De raden moeten nagaan in hoeverre zij deze jongeren in het vizier hebben en in staat zijn ze te vertegenwoordigen. Weten zij al voldoende van deze groep? De raden kunnen scholen bezoeken om in contact te komen met jongeren en feedback te verzamelen. Rapport Resultaten Raadpleging Jongeren over Schooluitval December 2015 Januari

8 Hebben de raden al contacten met ervaringsdeskundigen op dit terrein? Zij kunnen de raden helpen aan casuïstiek en te begrijpen wat de belangen van deze jongeren zijn. Heb aandacht voor de samenhang in het beleid op jeugd, Wmo, participatie, WWB. Hoe pakken bepaalde keuzes uit voor deze groep jongeren? Ook hier kunnen ervaringsdeskundigen in ondersteunen. BRONNEN Baat, M. de, C. Messing, D. Prins (2014). Wat werkt bij schoolverzuim en voortijdig schoolverlaten? Nederlands Jeugdinstituut, september Convenant VSV Gooi en Vechtstreek. Staatscourant Nr , 9 augustus 2012 Regionaal Bureau Leerlingenzaken. RMCNet (2015), Vereniging Nederlandse Gemeenten (2012). Openbaar onderwijs en de gemeente. Een gezamenlijke uitgave van VOS/ABB en de Vereniging Nederlandse Gemeenten. Eerste editie: mei Rapport Resultaten Raadpleging Jongeren over Schooluitval December 2015 Januari

9 Bijlage Vragenlijst individuele interviews en groepsgesprekken Blok 1: Redenen voor verzuim. Wat doe je nu? Op welke manier heb jij te maken gehad met schooluitval of verzuim? Welke redenen had je daarvoor? Hoe is het om niet naar school te gaan? Hoe ziet je dag er dan uit? Wat betekent dat voor je sociale leven? Wat doe je op dit moment? Ga je naar school, werk je? Wat ging er wel goed op school? Op welke momenten ging het wel goed op school? Hoe kwam dat? Blok 2: Verzuimprocedure. Rol van professionals Hoe ging het op school toen je verzuimde? Wie trok er als eerste aan de bel? Hoe gebeurde dat? (brief, gesprek, ouders) Met wie heb je nog meer te maken gehad? (Loopbaanbegeleider, jeugdarts, leerplichtambtenaar, bureau Halt, mentor, maatschappelijk werk). Hoe verliepen deze contacten? Was er aandacht voor wat er wel goed ging? Werd er naar je geluisterd? Hoe waren je ouders betrokken? Heb je wel eens samen met je ouders en loopbaanbegeleider of leerplichtambtenaar gesprekken gehad? Was de procedure duidelijk voor je? Was het duidelijk wat er zou gebeuren als 1 van de partijen zich niet aan de afspraken zou houden? Heb je inzage gehad in de rapportage van de jeugdarts? Waren er wel eens wisselingen van bv loopbaanbegeleider of leerplichtambtenaar? Welk effect had dat op jou? Is er een procesverbaal geweest? Hoe is dat gegaan? Van wie heb je hulp gehad? Met wie heb je nog meer contact gehad in die periode? Ouders, vrienden, familie, jongerenwerker? Kon je met de loopbaanbegeleider of leerplichtambtenaar alternatieven bespreken? Zijn er alternatieve stappen of oplossingen besproken? Kon je hier zelf of jouw ouders voorstellen voor doen? Wat is jouw plan voor de toekomst? Als je weer naar school bent nu, ben je daarbij geholpen door iemand? Hoe is dat gegaan? Als je bent gaan werken, hoe is die keuze gemaakt? Blok 3: Tips. Hoe kun je schooluitval voorkomen? Wat had er anders gekund of gemoeten? Welke tips heb je voor de loopbaanbegeleider, jeugdarts en leerplichtambtenaar? Hoe denk jij dat voorkomen zou kunnen worden dat jongeren uitvallen van school? Welke belangrijke vraag hebben wij niet aan je gesteld, maar zouden we wel moeten doen? Rapport Resultaten Raadpleging Jongeren over Schooluitval December 2015 Januari