UvA-DARE (Digital Academic Repository)
|
|
- Lennert van der Berg
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 UvA-DARE (Digital Academic Repository) Illegale winsten en efficiëntieschade als gevolg van kartelafspraken in de Nederlandse bouw: een toelichting op de Zembla-uitzending "Afrekenen met de bouw" Schinkel, M.P. Link to publication Citation for published version (APA): Schinkel, M. P. (2006). Illegale winsten en efficiëntieschade als gevolg van kartelafspraken in de Nederlandse bouw: een toelichting op de Zembla-uitzending "Afrekenen met de bouw". Amsterdam: Amsterdam Center for Law & Economics (ACLE). General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please send a message to: UBAcoach or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam ( Download date: 25 dec. 2016
2 Illegale winsten en e ciëntieschade als gevolg van kartelafspraken in de Nederlandse bouw: Een toelichting op de Zembla-uitzending Afrekenen met de bouwfraude Maarten Pieter Schinkel 12 November Inleiding Voor de Zembla-documentaire Afrekenen met de bouwfraude, uitgezonden op 12 november 2006, maakte ik een grove schatting van het mogelijke totaal aan illegale winsten en e ciëntieschade als gevolg van kartelafspraken in de Nederlandse bouw. Ik deed dit op verzoek van Zembla, onafhankelijk en op basis van openbare bronnen. Ik heb geen zelfstandig empirisch onderzoek gedaan. De schatting geeft inzicht in de orde van grootte van de gevolgen van de bouwfraude. Ze laat zien hoe ernstig de maatschappelijke gevolgen van kartels kunnen zijn. Het totaal aan illegale winst en schade bepaal ik op ongeveer 1.5 tot 2.5 miljard euro gemiddeld per jaar over de periode , de jaren waarin de prijsafspraken in de bouw per se illegaal waren en nog niet actief bestreden. Het grootste deel hiervan, tussen de 1.4 en 2 miljard euro per jaar, is illegale winst. De rest, tussen de 100 miljoen en een half miljard euro per jaar, is e ciëntieschade. Dit zijn conservatieve waarden. In deze notitie licht ik kort toe hoe ik tot mijn bevindingen kom. In de volgende paragraaf bespreek ik de achtergrond van de door mij gebruikte cijfers. In paragraaf 3 zet ik de gehanteerde opvatting van kartelschade uiteen. In paragraaf 4 leg ik de gebruikte berekeningsmethoden uit. Mijn berekeningen in Excel zijn als bijlage bijgevoegd. Gezien mijn voorlopige bevindingen lijkt een diepgaander onderzoek gerechtvaardigd. Universiteit van Amsterdam en Amsterdam Center for Law & Economics (ACLE), Roetersstraat 11, 1018WB Amsterdam, Nederland. m.p.schinkeluva.nl. 1
3 2 Toelichting op schattingen Ik ben voor mijn schattingen uitgegaan van een gemiddelde omzet per jaar in de periode van bijna 50 miljard euro, gebaseerd op cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Deze cijfers zijn iets lager dan de omzetcijfers zoals door de bouwsector zelf gerapporteerd. Het deel van de omzet dat door prijsafspraken besmet is is niet eenvoudig te bepalen zonder een diepgaand empirisch onderzoek. Hetzelfde geldt voor het prijsopslagen die de bouwkartels wisten te verwezenlijken. Ik neem een besmettingspercentage aan van ongeveer 30%, en een prijsopslagpercentage van tussen de 10% en 15%. Dit zijn conservatieve waarden. Sommige experts uit de sector spreken van een vrijwel volledige besmetting. Dat lijkt overdreven, mede omdat de openbare schaduwboekhoudingen ook mislukte kartelafspraken vermelden, waarin een bouwbedrijf dat niet bij de besprekingen betrokken was onder de kartelprijs bood en het werk won. De Nederlandse Mededingingsautoriteit (NMa) heeft, in marktaandeel gemeten, uiteindelijk ongeveer 60% van de bouwbedrijven in Nederland beboet voor illegale kartelafspraken. Het is daarom niet onwaarschijnlijk dat de besmettingsgraad hoger is dan 30%. Ook het prijsopslagpercentage van 10-15% is conservatief. De parlementaire enquêtecommissie Bouwnijverheid publiceerde in haar eindrapport een schatting van het prijsopslagpercentage van 8.8%. Dit lijkt vrijwel zeker een onderschatting te zijn, omdat de methode waarop dit percentage gebaseerd is veronderstelt dat biedingen van bouwbedrijven die onder de kartelprijs boden een redelijke maat zijn voor het prijspeil dat zou gelden in een concurrende markt, terwijl de onderbieders het werk konden winnen met slechts een enigszins lagere prijs dan de kartelprijs, zeker als ook zij (lokaal) georganiseerd waren. Voorts rapporteert de internationale literatuur over kartels gemiddelde kartelprijsopslagen van meer dan 25%. In een diepgaander onderzoek naar de illegale winst en schade zouden de besmettingsgraden en de prijsopslagpercentages nauwkeuriger kunnen worden vastgesteld door toepassing van geavanceerde veilinganalyse en econometrische technieken op cijfers die ik niet tot mijn beschikking heb. Bij voorkeur zou zulk onderzoek op het niveau van individuele werken worden uitgevoerd. Hiervoor zijn beproefde en robuuste schattingsmethoden voorhanden, die met name in de Verenigde Staten worden toegepast bij de toewijzing van schadevergoedingen aan partijen die het slachto er waren van mededingingswetsovertredingen van hun (indirecte) leveranciers. Getro en partijen gaan daarvoor naar de rechter. In het geval van de Nederlandse bouwfraude is bij mijn weten dergelijk diepgaand onderzoek niet of nauwelijks uitgevoerd, ook niet in opdracht van partijen die zeer waarschijnlijk grote schade hebben opgelopen als gevolg van de prijsafspraken en recht hebben op een vergoeding daarvan. In de Zembla-documentaire worden mijn jaarberekeningen gepresenteerd als een totaalberekening over de periode Daartoe zijn mijn schattingen van gemiddeld 1.5 tot 2.5 miljard euro per jaar vermenigvuldigd met een factor 10, het totaal 2
4 aantal jaren in de betre ende periode. 1 Afgezien van het feit dat in een nauwkeuriger schatting ook het verloop van de tijd dient te worden verdisconteerd wat het totale schadebedrag overigens verder zou verhogen is het op zichzelf juist dat de illegale winsten en de e ciëntieschade een zo gevonden totaalbedrag belopen. In de vergelijking met de boetes zoals vastgesteld door het Openbaar Ministerie en de NMa is deze presentatie echter niet helemaal passend, omdat de NMa pas in 1998 is opgericht en ze de richtsnoeren op grond waarvan ze kartelboetes vaststelt op basis van de besmette omzet pas in 2001 heeft gepubliceerd. Om deze reden heb ik mijn berekeningen op jaarbasis gemaakt. De vergelijking laat ik aan Zembla. 3 Toegepaste opvatting van kartelschade Er zijn verschillende vormen van particuliere en maatschappelijke schade als gevolg van kartelafspraken. Afnemers van kartels betalen meer dan noodzakelijk voor hun aankopen. Omdat deze extra winsten voor de kartelleden alleen door het maken van verboden kartelafspraken kunnen worden gerealiseerd is het illegale winst. Het door de directe afnemers teveel betaalde leidt dikwijls weer tot hogere prijzen van producten die indirect te maken hebben met de gekartelleerde markt. Indien de bouwkosten van een supermarkt hoger waren dan noodzakelijk, bijvoorbeeld, dan zullen die kosten doorgaans in enige vorm omgeslagen worden in de prijzen van de levensmiddelen die er worden verkocht, ook als de supermarkt sector zelf concurrerend is. Uiteindelijk betekent dat meestal hogere prijzen voor de eindgebruikers, de consumenten. In principe is de illegale winst geen maatschappelijk verlies, maar een herverdeling van surplus van de koper naar de verkoper, die op zichzelf niet als schade hoeft te worden aangemerkt. Echter, er is reden aan te nemen dat een belangrijk deel van de kartelwinsten door het kartel wordt uitgegeven aan onnodige onkosten, bijvoorbeeld om de samenzwering stabiel en operationeel te houden. Zo verdwijnen deze bedragen aan uitgaven waarvoor ze niet waren bedoeld, en in elk waarvan ine ciëncies als gevolg van beperkte concurrentie waarschijnlijk zijn. De illegale winst is zeker schade voor de directe afnemers van het kartel. Een tweede vorm van schade is directe e ciëntieschade (ook wel deadweight-loss genoemd). Deze wordt veroorzaakt door het feit dat er, als gevolg van kunstmatig opgedreven prijzen, minder bouwprojecten uitgevoerd worden onder het kartelregime dan het geval zou zijn geweest tegen lagere prijzen in een concurrerende markt. De prijzen worden als signaal voor het leiden van keuzes, bijvoorbeeld de planningsbeslissingen van Rijkswaterstaat voor infrastructurele projecten, door het kartel ver- 1 In het geprojecteerde overzicht worden bovendien cijfers over de gehele periode gepresenteerd waarin een bedrag van 160 miljard besmette omzet is opgenomen, terwijl 150 miljard consistent zou zijn met de grove aggregatie van mijn gemiddelde jaarberekeningen terwijl ik 30% besmetting noem is in dit overzicht met éénderde gerekend. Voor de afgeronde totaalbedragen maakt dit echter nauwelijks verschil. 3
5 stoord. Anders gezegd kunnen met hetzelfde budget eenvoudig minder bouwprojecten worden gerealiseerd als de prijzen onnodig hoog zijn. Ook dit e ect doet zich voor in gerelateerde markten, waarin de prijzen indirect stijgen als gevolg van de kartelopslagen. Samen representeren deze twee vormen van schade de consumentenschade het verlies aan consumentensurplus. Mededingingsautoriteiten, waaronder de NMa en het DG Competition van de Europese Commissie, gaan uit van deze consumentensurplusopvatting van kartelschade. Naast directe consumentenschade verspreidt kartelschade zich in principe door de hele economie in de vorm van gevolgschade. Figure 1 is een gestileerd guur van een markt. De prijs p c geeft het prijspeil aan dat zou ontstaan in een concurrerende markt. De prijs p a is de kartelprijs het verschil is de prijsopslag. Het gevolg van de hogere prijzen is een verlaging van de gevraagde hoeveelheid van Q c naar Q a. De totale directe consumentenschade wordt gerepresenteerd door de gebieden A (illegale winst) en B (e ciëntieschade) samen. p p a 6 p c A B V raagcurve Q a Q c Q - Figure 1: Een illustratie van het consumentensurplusconcept van kartelschade. Naast statische consumentenschade is het verder aannemelijk dat kartelafspraken, vanwege hun concurrentiebeperkende e ecten, tot minder inspanningen ten aanzien van de e ciëntie van productie, innovatie en service leiden door de bedrijven die zich beschermd zien van de tucht van de markt door hun onderlinge afspraken. Deze e ecten zijn nog veel moeilijker te kwanti ceren dan de statische directe consumentenschade. 4
6 4 Gebruikte berekeningsmethode Ik heb me beperkt tot een schatting van de schade in de opvatting van kartelschade zoals die onder andere door de NMa wordt gehanteerd, dat wil zeggen als het verlies aan consumentensurplus. Ik heb me daarbij bovendien beperkt tot directe schade het vaststellen van gevolgschade vraagt om aanzienlijk diepgaander onderzoek. Bijgevoegd is een afdruk van de Excel spreadsheet met de berekeningen onder mijn schatting. De gemiddelde omzet in de Nederlandse bouwsector per jaar in de betre ende periode, miljard euro, is verdeeld in ongeveer 15% overheidswerken, en 85% particuliere werken, mede op basis van een onderzoeksrapport van Capanalysis. Uit bronnen zoals de Bos-boekhouding blijkt dat voor beide typen werken prijsafspraken werden gemaakt. Er is reden aan te nemen dat de besmettingsgraad in het geval van overheidswerken aanzienlijk hoger lag dan in het geval van particuliere werken. Ik heb de eerste conservatief op 70%, en de tweede op 25% vastgesteld, zodat de gemiddelde besmettingsgraad 31.75% is. De totale gemiddelde besmette omzet per jaar is dan miljard. De illegale winst (vergelijk gebied A in Figure 1) volgt vervolgens als illegale winst = besmette omzet prijsopslagpercentage prijsopslagpercentage. Toegepast op de genoemde getallen leidt dit tot een schatting van de illegale winst van minimaal 1.43 en maximaal 2.05 miljard euro per jaar. De e ciëntieschade (vergelijk gebied B in Figure 1) is afhankelijk van de prijselasticiteit van de vraag (), dat wil zeggen van de mate waarin de gevraagde hoeveelheid afneemt als de prijs toeneemt. Deze afname wordt gerepresenteerd door de vraagcurve, die ik eenvoudig linear heb verondersteld (vergelijk Figure 1). Lokaal is dit een redelijke aanname. De prijselasticiteit van de vraag kan op verschillende manieren worden gemeten. Er zijn voor zover ik weet geen openbare gegevens van schattingen in de bouw bekend. Bovendien zouden eventueel beschikbare cijfers sterk vertekend zijn door het feit dat de Nederlandse bouw geen concurrerende markt was in de betre ende periode. Ik veronderstel een vaste boogelasticiteit van tussen de 1.5 en 3. 2 Gegeven deze waarden pas ik de volgende schattingsmethode toe e ciëntieschade = 1 2 prijsopslagpercentage 100 besmette omzet; 1 + prijsopslagpercentage Dat wil zeggen, ik neem aan dat Q c = 1 + prijsopslagpercentage Q a ; 100 wat strikt genomen alleen lokaal juist is voor kleine prijsopslagpercentages, terwijl de prijsopslag in de Nederlandse bouw aanzienlijk was. Het is echter een redelijke benadering, die toestaat op basis van de geobserveerde waarden onder het kartelregime een schatting te maken. 5 2
7 waarin de vermenigvuldigingsfactor rekening houdt met de afname in het volume als gevolg van de hogere (kartel)prijs. In totaal volgt een schatting van gemiddeld minimaal 0.11 miljard euro, en maximaal 0.46 miljard euro per jaar aan e ciëntieschade. De gemiddelde illegale winst en e ciëntieschade schat ik tussen de 1.54 en 2.52 miljard euro per jaar over de periode
8 Indicatie Illegale winst en efficientieschade als gevolg van kartelafspraken in de Nederlandse bouw: Gemiddelde prijsopslag Gemidd. omzet Nederlands bouwsector per jaar Vraagelasticiteit (absolute waarde) min grens 10 % (NMa, PEC: 8.8%) miljard euro (CBS) min. 1.5 max grens 15 % (Int. lit.: 25-30%) gemidd Percentage overheidswerken max % (Capanalysis) Percentage particuliere werken 85 % Besmetting Overheidswerken 70 % Particuliere werken 25 % Besmette omzet miljard euro p.j., of % van totale omzet (NMa: 60% marktaandeel) Gemidd. schade per jaar Min. Gemidd. Max. Illegale winst miljard euro Efficientieschade miljard euro Totaal miljard euro verlies consumenten surplus
Biodiversity responses to climate and land-use change: A historical perspective Aguirre Gutierrez, J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Biodiversity responses to climate and land-use change: A historical perspective Aguirre Gutierrez, J. Link to publication Citation for published version (APA): Aguirre
Nadere informatieBedrijfsovername en milieurecht : een onderzoek naar juridische aspecten van bedrijfsovername en milieu Mellenbergh, R.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Bedrijfsovername en milieurecht : een onderzoek naar juridische aspecten van bedrijfsovername en milieu Mellenbergh, R. Link to publication Citation for published
Nadere informatieSymptom monitoring and quality of life of patients with cancer in the palliative phase Hoekstra, J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Symptom monitoring and quality of life of patients with cancer in the palliative phase Hoekstra, J. Link to publication Citation for published version (APA): Hoekstra,
Nadere informatieTrouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van Turken en Marokkanen in Nederland Hooghiemstra, B.T.J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Trouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van en in Nederland Hooghiemstra, B.T.J. Link to publication Citation for published version (APA): Hooghiemstra,
Nadere informatieCitation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Oderkerk, A.E. Link to publication Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (999). De preliminaire
Nadere informatie"Our subcultural shit-music": Dutch jazz, representation, and cultural politics Rusch, L.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Our subcultural shit-music: Dutch jazz, representation, and cultural politics Rusch, L. Link to publication Citation for published version (APA): Rusch, L. (2016).
Nadere informatieRondon de mondingen van Rijn & Maas: landschap en bewoning tussen de 3e en 9e eeuw in Zuid-Holland, in het bijzonder de Oude Rijnstreek
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Rondon de mondingen van Rijn & Maas: landschap en bewoning tussen de 3e en 9e eeuw in Zuid-Holland, in het bijzonder de Oude Rijnstreek Dijkstra, M.F.P. Link to publication
Nadere informatiePublished in: Aansluitmonitor wiskunde VO-HO: Zicht op de cursusjaren en
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het veld en de spelers van Gastel, L.J.; Jonker, V. Published in: Aansluitmonitor wiskunde VO-HO: Zicht op de cursusjaren 2006-2007 en 2007-2008 Link to publication
Nadere informatieGezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L. Link to publication Citation for published version (APA): Klijn, W. J. L. (2013).
Nadere informatieOp en in het web: Hoe de toegankelijkheid van rechterlijke uitspraken kan worden verbeterd van Opijnen, M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Op en in het web: Hoe de toegankelijkheid van rechterlijke uitspraken kan worden verbeterd van Opijnen, M. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieSchaal in het primair onderwijs : een studie naar de relatie tussen schaal en organisatie-effectiviteit van de Venne, L.H.J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Schaal in het primair onderwijs : een studie naar de relatie tussen schaal en organisatie-effectiviteit van de Venne, L.H.J. Link to publication Citation for published
Nadere informatieCitation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Oderkerk, A.E. Link to publication Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire
Nadere informatieEen dynamische driehoek. Gezinsvoogd, ouder en kind een jaar lang gevolgd
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Een dynamische driehoek. Gezinsvoogd, ouder en kind een jaar lang gevolgd Schuytvlot, A.H. Link to publication Citation for published version (APA): Schuytvlot, A.
Nadere informatieEerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Eerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S. Link to publication Citation for published
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Erop of eronder: de strijd om het bodemarchief in drie Vinexlocaties: over archeologische monumentenzorg, ruimtelijke ordening en de kwaliteit van de leefomgeving
Nadere informatieTrouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van Turken en Marokkanen in Nederland Hooghiemstra, B.T.J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Trouwen over de grens. Achtergronden van partnerkeuze van Turken en Marokkanen in Nederland Hooghiemstra, B.T.J. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieGezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gezinskenmerken: De constructie van de Vragenlijst Gezinskenmerken (VGK) Klijn, W.J.L. Link to publication Citation for published version (APA): Klijn, W. J. L. (2013).
Nadere informatieBezwaar en beroep in de praktijk van NWO : een empirische verkenning naar de oordeelsprocessen binnen NWO van der Valk, L.J.M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Bezwaar en beroep in de praktijk van NWO : een empirische verkenning naar de oordeelsprocessen binnen NWO van der Valk, L.J.M. Link to publication Citation for published
Nadere informatieConsequences of success in pediatrics: young adults with disability benefits as a result of chronic conditions since childhood Verhoof, Eefje
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Consequences of success in pediatrics: young adults with disability benefits as a result of chronic conditions since childhood Verhoof, Eefje Link to publication
Nadere informatieLiefde, solidariteit en recht. Een interdisciplinair onderzoek naar het wederkerigheidsbeginsel.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Liefde, solidariteit en recht. Een interdisciplinair onderzoek naar het wederkerigheidsbeginsel. Pessers, D.W.J.M. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Meer voorzorg bij DNA-onderzoek M'charek, A.A.; Toom, V.H. Published in: Het Tijdschrift voor de Politie
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Meer voorzorg bij DNA-onderzoek M'charek, A.A.; Toom, V.H. Published in: Het Tijdschrift voor de Politie Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Constitutionele rechtspraak vanuit rechtsfilosofisch perspectief van Dommelen, S.T. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Constitutionele rechtspraak vanuit rechtsfilosofisch perspectief van Dommelen, S.T. Link to publication Citation for published version (APA): van Dommelen, S. T.
Nadere informatieCitation for published version (APA): Gaemers, J. H. (2006). De rode wethouder: de jaren Amsterdam: Balans.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De rode wethouder: de jaren 1886-1840 Gaemers, J.H. Link to publication Citation for published version (APA): Gaemers, J. H. (2006). De rode wethouder: de jaren 1886-1840.
Nadere informatieCitation for published version (APA): Boot, A. W. A. (2004). Management en Organisatie: wat nu? Tijdschrift voor het Economisch Onderwijs, 2,
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Management en Organisatie: wat nu? Boot, A.W.A. Published in: Tijdschrift voor het Economisch Onderwijs Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieDe belofte van vitamines: voedingsonderzoek tussen universiteit, industrie en overheid Huijnen, P.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De belofte van vitamines: voedingsonderzoek tussen universiteit, industrie en overheid 1918-1945 Huijnen, P. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Het sociaal plan van der Hulst, J. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het sociaal plan van der Hulst, J. Link to publication Citation for published version (APA): van der Hulst, J. (1999). Het sociaal plan Deventer: Kluwer General rights
Nadere informatieWerelden van verschil : hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren Werkman, R.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Werelden van verschil : hoe actoren in organisaties vraagstukken in veranderprocessen hanteren en creëren Werkman, R. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Politiek burgerschap van migranten in Berlijn: De weerbarstige relatie tussen sociaal kapitaal en integratie van Turken, Italianen, Russische Joden en Aussiedler
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Vascular factors in dementia: prevention and pathology Richard, E. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Vascular factors in dementia: prevention and pathology Richard, E. Link to publication Citation for published version (APA): Richard, E. (2010). Vascular factors
Nadere informatieProfessionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Professionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Communicatiegrondrechten: een onderzoek naar de constitutionele bescherming van het recht op vrijheid van meningsuiting en het communicatiegeheim in de informatiesamenleving
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Beroepsonderwijs tussen publiek en privaat: Een studie naar opvattingen en gedrag van docenten en middenmanagers in bekostigde en niet-bekostigde onderwijsinstellingen
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Stress and discomfort in the care of preterm infants : A study of the Comfort Scale and the Newborn Individualized Developmental Care and Assessment Program (NIDCAP
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Controlled light exposure microscopy Hoebe, R.A. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Controlled light exposure microscopy Hoebe, R.A. Link to publication Citation for published version (APA): Hoebe, R. A. (2010). Controlled light exposure microscopy
Nadere informatiePiratenbibliotheken en hun rol in de kenniseconomie: 'ignoti et quasi occulti' Bodó, B.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Piratenbibliotheken en hun rol in de kenniseconomie: 'ignoti et quasi occulti' Bodó, B. Published in: Informatie Professional Link to publication Citation for published
Nadere informatieThe diagnosis and prognosis of venous thromboembolism : variations on a theme Gibson, N.S.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) The diagnosis and prognosis of venous thromboembolism : variations on a theme Gibson, N.S. Link to publication Citation for published version (APA): Gibson, N. S.
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Improving the preoperative assessment clinic Edward, G.M. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Improving the preoperative assessment clinic Edward, G.M. Link to publication Citation for published version (APA): Edward, G. M. (2008). Improving the preoperative
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Presteren op vreemde bodem: Een onderzoek naar sociale hulpbronnen en de leeromgeving als studiesuccesfactoren voor niet-westerse allochtone studenten in het Nederlandse
Nadere informatieThe effects of meniscal allograft transplantation on articular cartilage Rijk, P.C.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) The effects of meniscal allograft transplantation on articular cartilage Rijk, P.C. Link to publication Citation for published version (APA): Rijk, P. C. (2004).
Nadere informatieCitation for published version (APA): Stam, R., & Piersma, N. (2017). Kencijfers laadinfrastructuur Gelderland. Amsterdam: HVA Publicaties.
Amsterdam University of Applied Sciences Kencijfers laadinfrastructuur Gelderland Stam, R.D.; Piersma, N. Link to publication Citation for published version (APA): Stam, R., & Piersma, N. (2017). Kencijfers
Nadere informatieHerdenken in Duitsland. De centrale monumenten van de Bondsrepubliek
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Herdenken in Duitsland. De centrale monumenten van de Bondsrepubliek 1949-1993 Roowaan, R.M. Link to publication Citation for published version (APA): Roowaan, R.
Nadere informatieThe impact of paediatric inflammatory bowel disease. Epidemiology, disease activity and quality of life Loonen, H.J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) The impact of paediatric inflammatory bowel disease. Epidemiology, disease activity and quality of life Loonen, H.J. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieCitation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Oderkerk, A.E. Link to publication Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Coparenting and child anxiety Metz, M. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Coparenting and child anxiety Metz, M. Link to publication Citation for published version (APA): Metz, M. (2017). Coparenting and child anxiety General rights It
Nadere informatiePlanhiërarchische oplossingen : een bron voor maatschappelijk verzet
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Planhiërarchische oplossingen : een bron voor maatschappelijk verzet van Baren, N.G.E. Link to publication Citation for published version (APA): van Baren, N. G.
Nadere informatieHet nieuwe theaterleren : een veldonderzoek naar de rol van theater binnen Culturele en Kunstzinnige Vorming op havo en vwo
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Het nieuwe theaterleren : een veldonderzoek naar de rol van theater binnen Culturele en Kunstzinnige Vorming op havo en vwo Dieleman, C. Link to publication Citation
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Anatomische sekse als uitvinding in de botanie : hoe stampers tot vrouwelijke en meeldraden tot mannelijke geslachtsorganen werden (1675-1735) Brouwer, C.E. Link
Nadere informatieCitation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Nijmegen: Ars Aequi Libri
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De preliminaire fase van het rechtsvergelijkend onderzoek Oderkerk, A.E. Link to publication Citation for published version (APA): Oderkerk, A. E. (1999). De preliminaire
Nadere informatieAspects of protein metabolism in children in acute and chronic illness Geukers, Vincent
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Aspects of protein metabolism in children in acute and chronic illness Geukers, Vincent Link to publication Citation for published version (APA): Geukers, V. G. M.
Nadere informatieGevaarlijke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, Komen, M.M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gevaarlijke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, 1960-1995 Komen, M.M. Link to publication
Nadere informatieFicino en het voorstellingsvermogen : phantasia en imaginatio in kunst en theorie van de Renaissance van den Doel, M.J.E.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Ficino en het voorstellingsvermogen : phantasia en imaginatio in kunst en theorie van de Renaissance van den Doel, M.J.E. Link to publication Citation for published
Nadere informatieBehouden beleid: Naar decentrale arbeidsvoorwaarden in het voortgezet onderws van Schoonhoven, R.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Behouden beleid: Naar decentrale arbeidsvoorwaarden in het voortgezet onderws van Schoonhoven, R. Link to publication Citation for published version (APA): van Schoonhoven,
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Voortgang in autonomie : een studie naar de organisatorische gevolgen van financiële en personele beleidsbenutting in het basisonderwijs Majoor, D.J.M. Link to publication
Nadere informatieProfessionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek bij twintig organisaties
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Professionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek bij twintig organisaties Biemans, P.J. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieProfessionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Professionalisering van de personeelsfunctie: Een empirisch onderzoek b twintig organisaties Biemans, P.J. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieNetwork of networks: Uncovering the secrets of entrepreneurs' networks
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Network of networks: Uncovering the secrets of entrepreneurs' networks Song, Y. Link to publication Citation for published version (APA): Song, Y. (2012). Network
Nadere informatieTracheoesophageal Speech. A Multidimensional Assessment of Voice Quality
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Tracheoesophageal Speech. A Multidimensional Assessment of Voice Quality van As, C.J. Link to publication Citation for published version (APA): van As, C. J. (2001).
Nadere informatieCitation for published version (APA): Bullens, L. (2013). Having second thoughts: Consequences of decision reversibility
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Having second thoughts: Consequences of decision reversibility Bullens, L. Link to publication Citation for published version (APA): Bullens, L. (2013). Having second
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Burgerlijke rechter of bestuursrechter. de gewenste verdeling van de rechtsmacht bij: regelgeving, schadeveroorzakend overheidshandelen, tweewegenleer-vragen Polak,
Nadere informatieOnder moeders paraplu? Determinanten en effecten van merkportfoliostrategieën Cramer, K.V.B.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Onder moeders paraplu? Determinanten en effecten van merkportfoliostrategieën Cramer, K.V.B. Link to publication Citation for published version (APA): Cramer, K.
Nadere informatieBedrijfsovername en milieurecht : een onderzoek naar juridische aspecten van bedrijfsovername en milieu Mellenbergh, R.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Bedrijfsovername en milieurecht : een onderzoek naar juridische aspecten van bedrijfsovername en milieu Mellenbergh, R. Link to publication Citation for published
Nadere informatieEthno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Ethno-territorial conflict and coexistence in the Caucasus, Central Asia and Fereydan Rezvani, B. Link to publication Citation for published version (APA): Rezvani,
Nadere informatieDe jaren zestig herinnerd: over gedeelde idealen uit een linkse periode
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De jaren zestig herinnerd: over gedeelde idealen uit een linkse periode Thijssen, N.C. Link to publication Citation for published version (APA): Thijssen, N. C. (2012).
Nadere informatieDental anxiety and behaviour management problems: The role of parents
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Dental anxiety and behaviour management problems: The role of parents Krikken, J.B. Link to publication Citation for published version (APA): Krikken, J. B. (2013).
Nadere informatieRegulation of pyruvate catabolism in Escherichia coli: the role of redox environment
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Regulation of pyruvate catabolism in Escherichia coli: the role of redox environment de Graef, M.R. Link to publication Citation for published version (APA): de Graef,
Nadere informatieFraming Turkey: Identities, public opinion and Turkey s potential accession into the EU
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Framing Turkey: Identities, public opinion and Turkey s potential accession into the EU Azrout, R. Link to publication Citation for published version (APA): Azrout,
Nadere informatieAmsterdam University of Applied Sciences. Leren redeneren en experimenteren met concept cartoons Kruit, P.M. Link to publication
Amsterdam University of Applied Sciences Leren redeneren en experimenteren met concept cartoons Kruit, P.M. Link to publication Citation for published version (APA): Kruit, P. (2012). Leren redeneren en
Nadere informatieMelatonin treatment and light therapy for chronic sleep onset insomnia in children van Maanen, A.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Melatonin treatment and light therapy for chronic sleep onset insomnia in children van Maanen, A. Link to publication Citation for published version (APA): van Maanen,
Nadere informatieEarnings quality and earnings management : the role of accounting accruals
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Earnings quality and earnings management : the role of accounting accruals Bissessur, S.W. Link to publication Citation for published version (APA): Bissessur, S.
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De delictscenarioprocedure bij seksueel agressieve delinquenten: Een onderzoek naar de bruikbaarheid van de delictscenarioprocedure in de behandeling van seksueel
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Inquiry-based leading and learning Uiterwijk-Luijk, E. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Inquiry-based leading and learning Uiterwijk-Luijk, E. Link to publication Citation for published version (APA): Luijk, E. (2017). Inquiry-based leading and learning:
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Financiering en vermogensonttrekking door aandeelhouders: een studie naar de grenzen aan de financieringsvrijheid van aandeelhouders in besloten verhoudingen naar
Nadere informatieLiefde, solidariteit en recht. Een interdisciplinair onderzoek naar het wederkerigheidsbeginsel. Pessers, D.W.J.M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Liefde, solidariteit en recht. Een interdisciplinair onderzoek naar het wederkerigheidsbeginsel. Pessers, D.W.J.M. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieSome issues in applied statistics in clinical restorative dental research Tobi, H.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Some issues in applied statistics in clinical restorative dental research Tobi, H. Link to publication Citation for published version (APA): Tobi, H. (1999). Some
Nadere informatieEen dynamische driehoek. Gezinsvoogd, ouder en kind een jaar lang gevolgd Schuytvlot, A.H.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Een dynamische driehoek. Gezinsvoogd, ouder en kind een jaar lang gevolgd Schuytvlot, A.H. Link to publication Citation for published version (APA): Schuytvlot, A.
Nadere informatie"In dienste vant suyckerenbacken." De Amsterdamse suikernijverheid en haar ondernemers, Poelwijk, A.H.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) "In dienste vant suyckerenbacken." De Amsterdamse suikernijverheid en haar ondernemers, 1580-1630 Poelwijk, A.H. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieEen koopwoning nabij: onderzoek naar de verkoop van huurwoningen in Nederland in Bonnerman, F.; Hoppesteyn, M.; de Klerk, A.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Een koopwoning nabij: onderzoek naar de verkoop van huurwoningen in Nederland in 2002. Bonnerman, F.; Hoppesteyn, M.; de Klerk, A. Link to publication Citation for
Nadere informatieGevaarlke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, Komen, M.M.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gevaarlke kinderen - kinderen in gevaar: De justitiële kinderbescherming en de veranderende sociale positie van jongeren, 1960-1995 Komen, M.M. Link to publication
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Tuberculosis case finding in South Africa Claassens, M.M. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Tuberculosis case finding in South Africa Claassens, M.M. Link to publication Citation for published version (APA): Claassens, M. M. (2013). Tuberculosis case finding
Nadere informatieDr. Tobie Goedewaagen ( ): een leven lang nationaal-socialist van Berkel, A.B.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Dr. Tobie Goedewaagen (1895-1980): een leven lang nationaal-socialist van Berkel, A.B. Link to publication Citation for published version (APA): van Berkel, A. B.
Nadere informatieMr. C. Asser's handleiding tot de beoefening van het Nederlandsch Burgerlijk Recht: Algemeen deel Scholten, Paul
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Mr. C. Asser's handleiding tot de beoefening van het Nederlandsch Burgerlijk Recht: Algemeen deel Scholten, Paul Link to publication Citation for published version
Nadere informatieEerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Eerste hulp bij tweede taal: experimentele studies naar woordenschatdidactiek voor jonge tweede-taalverwervers Bacchini, S. Link to publication Citation for published
Nadere informatieCitation for published version (APA): Piersma, N., & Stam, R. (2017). Kencijfers laadinfrastructuur Den Haag. Amsterdam: HVA Publicaties.
Amsterdam University of Applied Sciences Kencijfers laadinfrastructuur Den Haag Piersma, N.; Stam, R.D. Link to publication Citation for published version (APA): Piersma, N., & Stam, R. (2017). Kencijfers
Nadere informatieGedeelde zorg; gedeeld werk: onderzoek naar verandering van de arbeidsverdeling in het gezin Nieborg, S.M.A.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Gedeelde zorg; gedeeld werk: onderzoek naar verandering van de arbeidsverdeling in het gezin Nieborg, S.M.A. Link to publication Citation for published version (APA):
Nadere informatieWorshipping the great moderniser : the cult of king Chulalongkorn, patron saint of the Thai middle class Stengs, I.L.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Worshipping the great moderniser : the cult of king Chulalongkorn, patron saint of the Thai middle class Stengs, I.L. Link to publication Citation for published version
Nadere informatieAnxiety, fainting and gagging in dentistry: Separate or overlapping constructs? van Houtem, C.M.H.H.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Anxiety, fainting and gagging in dentistry: Separate or overlapping constructs? van Houtem, C.M.H.H. Link to publication Citation for published version (APA): van
Nadere informatieEigen schuld, bereddingsplicht en medewerkingsplicht in het schadeverzekeringsrecht Hendrikse, M.L.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Eigen schuld, bereddingsplicht en medewerkingsplicht in het schadeverzekeringsrecht Hendrikse, M.L. Link to publication Citation for published version (APA): Hendrikse,
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Collagen VI mutations in Bethlem myopathy. Jöbsis, G.J. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Collagen VI mutations in Bethlem myopathy Jöbsis, G.J. Link to publication Citation for published version (APA): Jöbsis, G. J. (1999). Collagen VI mutations in Bethlem
Nadere informatieCitation for published version (APA): van Zanten, J. H. (2001). Martingales and diffusions, limit theory and statistical inference
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Martingales and diffusions, limit theory and statistical inference van Zanten, J.H. Link to publication Citation for published version (APA): van Zanten, J. H. (2001).
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Health targets: navigating in health policy. van Herten, L.M. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Health targets: navigating in health policy van Herten, L.M. Link to publication Citation for published version (APA): van Herten, L. M. (2001). Health targets: navigating
Nadere informatieOperational research on implementation of tuberculosis guidelines in Mozambique
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Operational research on implementation of tuberculosis guidelines in Mozambique Brouwer, Miranda Link to publication Citation for published version (APA): Brouwer,
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Nederland en het verhaal van Oranje Huijsen, J. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Nederland en het verhaal van Oranje Huijsen, J. Link to publication Citation for published version (APA): Huijsen, J. (2012). Nederland en het verhaal van Oranje
Nadere informatieDe slimme gemeente nader beschouwd: Hoe de lokale overheid kan bijdragen aan het oplossen van ongetemde problemen Gerritsen, E.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) De slimme gemeente nader beschouwd: Hoe de lokale overheid kan bijdragen aan het oplossen van ongetemde problemen Gerritsen, E. Link to publication Citation for published
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository)
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Van catalogusformules en strong reasons: de ontwikkeling van de artikel 10 jurisprudentie van het EHRM van 2010 tot en met 2016 (deel I) Nieuwenhuis, A.J. Published
Nadere informatieConstitutionele rechtspraak in Spanje : het Tribunal Constitucional en zijn jurisprudentie in hun historische context
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Constitutionele rechtspraak in Spanje : het Tribunal Constitucional en zijn jurisprudentie in hun historische context Schutte, C.B. Link to publication Citation for
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) Use and Appreciation of Mycenaean Pottery outside Greece van Wijngaarden, G.J.M. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Use and Appreciation of Mycenaean Pottery outside Greece van Wijngaarden, G.J.M. Link to publication Citation for published version (APA): van Wijngaarden, G. J.
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication Citation for published version (APA): Peeters-Podgaevskaja, A. V. (2008). : Amsterdam: Pegasus General rights It
Nadere informatie