Duurzaam VastgoeD NieuwskraNt

Transcriptie

1 Duurzaam VastgoeD NieuwskraNt kwaliteitsslag Besparen op energiegebruik heeft veel voordelen voor zowel eigenaren en huurders van woningen als gebruikers en beheerders van kantoren, winkels en andere gebouwen. Het scheelt flink in de kosten en het is goed voor het waardebehoud van je woning of vastgoed. Daarom zet dit kabinet stevig in op energiebesparing in de gebouwde omgeving. Gebouwen nemen 30 procent van het totale energiegebruik in ons land voor hun rekening, dus daar valt veel winst te behalen. Bovendien heeft de EU bepaald dat er vanaf 2020 alleen energieneutraal mag worden gebouwd. ProVaDa 2011 Ook dit jaar organiseren Agentschap NL, Triodos Bank, Dutch Green Building Council en PROVADA weer het PROVADA Green Forum: drie dagen vol nieuws en debatten over duurzaam vastgoed tijdens de PROVADA Alle verslagen, presentaties, filmpjes en persberichten zijn te vinden op Zomereditie juni Provada-special Werk aan de winkel dus voor de bouw en vastgoedwereld. Want duurzaam bouwen vergt extra inspanning, hogere eenmalige investeringen en innovatieve oplossingen. Maar op de langere termijn plukken we allemaal de vruchten van deze kwaliteitsslag in de vorm van een lagere energierekening, een gezond binnenklimaat, minder milieuaantasting en een hogere toekomstwaarde van het vastgoed. Dat laatste is geen wensdenken. Want uit onderzoek blijkt dat er een relatie bestaat tussen duurzaamheid en marktwaarde van woningen en kantoren. Met andere woorden: investeringen in duurzaamheid verdienen zichzelf terug. Wie nu nog niet overtuigd is van het belang van duurzaam bouwen en energiebesparing, doet zijn portemonnee, het milieu en (de gebruikers van) zijn vastgoed ernstig tekort. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Mr. J.P.H. Donner overheid VersNeLD Naar energieneutraal In het Lente akkoord heeft de rijksoverheid al in 2008 met Neprom, NVB en Bouwend Nederland afgesproken om gezamenlijk te streven naar energieneutrale nieuwbouw vanaf De nieuwe eisen van de EU vormen hiervoor een stok achter de deur; vanaf eind 2020 moet alle nieuwbouw inderdaad nearly energyneutral zijn. Over dat nearly zal nog wel even gediscussieerd worden, maar veel rek zal waarschijnlijk niet getolereerd worden vanuit Brussel. Voor overheidsgebouwen gaat Brussel nog een ferme stap verder: twee jaar eerder, vanaf eind 2018, energieneutraal. Overigens sluit dit perfect aan bij het huidige beleid van het ministerie van BZK waarin een voorbeeldrol is toegedicht aan overheden. energiezuinig kantoor LeiDt tot hogere inkomsten Energiezuinige kantoren met een groen energielabel scoren beter qua huurprijs dan gebouwen met een niet-groen label. Wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat e kantoren in Nederland gemiddeld een 6,5% hogere huurprijs opbrengen. Deze resultaten komen voort uit een studie uitgevoerd door dr. Nils Kok (Universiteit Maastricht) en dr. Maarten Jennen (Erasmus Universiteit), ondersteund door DTZ Zadelhoff en Agentschap NL. Naast deze discount voor onzuinige gebouwen toont het onderzoek ook aan dat de nabijheid van een treinstation een significant effect heeft op de huur. Als de afstand tot het dichtstbijzijnde station toeneemt met een kilometer, resulteert dat in een huurprijsdaling van circa 13%. In lijn met Amerikaanse resultaten De resultaten uit dit onderzoek zijn in lijn met eerdere onderzoeksresultaten voor de Amerikaanse kantorenmarkt. Deze bevindingen hebben belangrijke implicaties voor beleggers, vastgoedfinanciers en taxateurs. De huurprijsontwikkelingen van onzuinige en zuinige kantoorpanden lopen volgens de onderzoekers sinds 2009 sterk uiteen. Huurindex van groene kantoorgebouwen (labels a, B en C) en nietgroene kantoorgebouwen (labels d en lager). Green Lease De bewezen premium op heid levert een extra budget op om in een Green Leaseovereenkomst tussen huurder en verhuurder tot afspraken te komen om het onderliggende kantoor te verduurzamen tot minimaal energielabel C. Het onderzoeksrapport vindt u op gasterra tekent een 10-jarig groen huurcontract met triodos VastgoeDfoNDs Groene Huurindex Niet-Groene Huurindex EPC-eis kantoren 2,4 2,2 2 1,8 1,6 1,4 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 ondersteunt u met informatie over rendement, techniek en wetgeving 100 Lente-akkoord Jaar Het voormalige ABN AMRO kantoor, pal naast het Centraal Station Groningen, zal een belangrijk uithangbord voor de verduurzaming van bestaande kantoorruimte worden. Triodos Vastgoedfonds heeft het gebouw, nu nog met energielabel G, aangekocht en zal het verduurzamen, zodat het uiteindelijk energielabel A+ krijgt. Dit is mogelijk gemaakt via een voor de vastgoedmarkt revolutionair 10-jarig Green Lease -contract met toekomstig huurder GasTerra, een internationaal opererende handelsonderneming in aardgas. GasTerra en Triodos Vastgoedfonds bijgestaan door Bouwfonds Real Estate Investment Management gaan intensief samenwerken om het bestaande gebouw duurzaam te renoveren. Het uiteindelijke resultaat zal een bewijs zijn van de gedeelde overtuiging dat de mondiale energievoorziening volledig verduurzaamd dient te worden. Hernieuwbare energiebronnen vormen deze uiteindelijke duurzame energievoorziening. In de transitie naar een volledig duurzame energievoorziening zal aardgas een belangrijke rol moeten spelen. Lees verder op pagina 2 agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 1

2 Energielabel Google Map Met de Energielabel Google Map kunt u alle utiliteitsgebouwen in Nederland opzoeken die voorzien zijn van een energielabel, inclusief de gebouw gegevens die op het energielabel staan vermeld. Deze gegevens worden zichtbaar in een pop up scherm, zodra u hebt ingezoomd op wijkniveau. Zie systemen gebaseerd op duurzame energie, warmte kracht koppeling, stadsverwarming, warmtepompen e.d.) overwogen te worden. Verbetering van de kwaliteit en meerwaarde van het energielabel. Aanscherping van de verplichting van het energielabel. Bestaande gebouwen die ingrijpend gerenoveerd worden dienen aan energieprestatie eisen te voldoen. Nieuw te installeren verwarmings systemen, warm tapwatersystemen, airconditioningsystemen en grote ventilatiesystemen dienen aan minimale systeemeisen te voldoen. Verwarmingssystemen > 20 kw en airconditioningsystemen > 12 kw dienen periodiek gekeurd te worden. Bij deze keuring moet ook een verbeteradvies worden afgegeven. Zie energielabelgebouwen. Tools voor asset managers Duurzaam Inkoop criteria Agentschap NL ontwikkelde criteria voor Duurzaam Inkopen. Sinds december 2010 vindt u de criteria op duurzaaminkopen. Ondermeer staan hier de criteria voor het Duurzaam Inkopen van kantoorgebouwen: nieuwbouw, renovatie, beheer & onderhoud, huur & aankoop, en sloop. Recast EPBD De Europese richtlijn EPBD is herzien. Vanaf eind 2012 worden belangrijke wijzigingen doorgevoerd die gevolgen hebben voor energiebesparing in de gebouwde omgeving.de belangrijkste wijzigingen van deze recast EPBD zijn: Nieuwe gebouwen mogen na 2020 nearly zero energie verbruiken. De energie die nog nodig is, moet afkomstig zijn uit duurzame bronnen. Bij de bouw van nieuwe gebouwen dienen alternatieve systemen (zoals Agentschap NL heeft voor gebouw eigenaren en asset managers handige tools ontwikkeld om de energie efficiency en binnenmilieukwaliteit van gebouwen te verbeteren en duurzaamheid te stimuleren. U vindt ze op en Een selectie: Stappenplan verduurzaming kantoren Energiebesparingsverkenner Utiliteitsbouw EPA U Maatwerkadvies EPCheck Installatie Performance Scan Slim Licht Scan Leidraad Prestatiecontract beheer en onderhoud gebouwen Maatregelendatabase voor kantoren, zorg en onderwijsgebouwen. Energiecijfers De interactieve website geeft u informatie over energieprijzen, energielabels en Excellente Gebieden Green Lease Het Green Lease concept houdt in dat de huurder een huurprijs betaalt die gebaseerd is op de totale exploitatiekosten van het gebouw. Door de ingrijpende energiebesparing worden de energiekosten veel lager dan in een vergelijkbaar niet gerenoveerd kantoor. Deze winst gebruikt Triodos Vastgoedfonds voor de renovatie. Het Duurzaam erfgoed Dertien Excellente Gebieden doen, vooruitlopend op het aanscherpen van de EPC eisen in 2015, op grotere schaal ervaring op met zeer e nieuwbouw. Zie Solar Tours De Solar Tours 2011 hebben een bijzonder zonnig beeld opgeleverd over de kansen van de toepassing van zonne energie in de bouw. Vier dagen lang van 10 t/m 13 mei zijn bestuurders en energieprofes sionals uit de bouw per bus langs belangwekkende projecten gereden, verspreid over heel Nederland, en geïnformeerd over actuele toepassingen van zonne energie. De vier Solar Tours zijn georganiseerd door Agentschap NL in het kader van de European Solar Days met als doel om zonne energie en de toepassingsmogelijkheden ervan een week lang in heel Europa in de schijn werpers te zetten. Voor een volledig beeld van alle bezochte projecten en de online zonne energiecatalogus zie Op 12 oktober houdt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een symposium over duurzaamheid. Hoe kunnen monumenten er worden, meer comfort bieden en het milieu sparen? Waar liggen de kansen? En waar de grenzen? Kijk voor meer informatie op duurzaamerfgoed. eind 2011 zo n m² gemeentelijk vastgoed voorzien van een groen dak. In Rotterdam is de afgelopen twee jaar al ruim m² groen dak gerealiseerd waarvan ruim m² op gemeentelijk vastgoed. Zie De Provincie Utrecht is gestart met het project De Daken Duurzaam. De provincie stimuleert toepassing van daktechnieken als zonnepanelen, windturbines, groene en witte daken. Het project is gericht op gemeenten en huiseigenaren en omvat onderzoek, metingen, proeftuinen en excursies. Op enkele grote gebouwen in de provincie Utrecht worden experimen ten uitgevoerd. Zie Green Building Finance and Investments Gebouw van de rijksdienst voor Cultureel Erfgoed in amersfoort. U kunt een film over dit gebouw bekijken op Duurzaam hotel Amstelside ontwikkelt in Amsterdam nabij het Amstelstation een duurzaam viersterrenhotel van m² met 20 verdiepingen en 300 kamers. Het moet het eerste Leed Platinum gecertificeerde hotel van Europa worden. Het hotel krijgt een slimme gevel en zal zelf energie opwekken. Het ontwerp is van Paul de Ruiter en Mulderblauw Architecten. De bouw is gestart in 2011; de oplevering staat gepland voor juni Zie Het Christiaen Huygens College in Eindhoven is bezocht tijdens de Solar Tours. Hier is een slimme combinatie toegepast van een thermisch Energiedak uitgebreid met Pv-folie. Op 23 en 24 maart vond in Maastricht een internationale conferentie plaats over groen bouwen en financiering, georgani seerd door de Universiteiten van Maastricht en Berkeley (Californië). Sprekers waren ondermeer James Cameron, Matthew Kahn, René Buck en Nils Kok. Alle papers en presentaties zijn te downloaden via Eerste energieneutrale zwembad Een burgerinitiatief in de gemeente Dinkelland (provincie Overijssel) leidt tot het eerste energieneutrale zwem, zorg en sportcentrum in Nederland. Het gebruik van bodemwarmte, zonne ener gie en toepassing van een biomassacen trale leidt tot een reductie van bijna 1 miljoen kg CO₂ uitstoot. De geschatte besparing op gemeenschapsgeld bedraagt de eerste tien jaar al ongeveer De oplevering staat gepland in Films op YouTube Inspirerende, korte films over verduur zamen van vastgoed en energieneutraal bouwen, en interviews met koplopers Duurzame daken In het kader van het Rotterdam Climate Initiative gaat gemeente Rotterdam tot Nieuwe epg gepubliceerd Vervolg van pagina 1 Van label G naar A+ Naar aanleiding van berichten in de media over het eerste groene verhuurcontract van Nederland in Amersfoort (tevens een huurcontract met Triodos Vastgoedfonds) heeft GasTerra Triodos Vastgoedfonds in het najaar van 2010 benaderd met de vraag voor haar als investeerder op te treden. De duurzaamheid van het gebouw zal vorm krijgen door het toepassen van ondermeer zeer efficiënte gastechnieken, Warmte Koude Opslag, lage temperatuur verwarming en daglichtafhan kelijke en e verlichting. Ook zal de isolatie van het gebouw sterk worden verbeterd. De systeemplafonds worden vervangen door klimaatplafonds waardoor hoge kantoorruimtes ontstaan met een sterk verbeterd binnenklimaat. De renovatie moet leiden tot een A+ energielabel en een Groenverklaring van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Het kantoor zal ook geschikt gemaakt worden voor Het Nieuwe Werken. vindt u op een van de filmkanalen van Agentschap NL: nlduurzaamvastgoed. Illustratie: KNZB en Koppert & Koenis kort Nieuws andere aspecten van energiegebruik in de gebouwde omgeving. Ook kunt u zelf een grafiek of tabel samenstellen. huurcontract is aangevuld met bindende afspraken om het gebouw maximaal duurzaam te gebruiken, bijvoorbeeld door watergebruik te minimaliseren en alleen e kantoorapparatuur te gebruiken. Eén jaar na ingebruikname zal het contract omgezet worden in een huurcontract waarbij energie inbegrepen is (een all in huurcontract). Guus Berkhout, Investment Manager Triodos vastgoedfonds. Het Nederlands normalisatie instituut NEN heeft op 15 april de nieuwe bepalingsmethode energieprestatie gebouwen gepubliceerd, de Energieprestatie van gebouwen (NEN 7120). Deze norm, kortweg EPG genoemd, bevat de bepalingsmethode voor de energieprestatie van woningen en utiliteitsgebouwen. Tegelijk heeft NEN twee hiermee samenhangende normen gepubliceerd: de energieprestatienorm voor maatregelen op gebiedsniveau (NVN 7125, kortweg EMG) en de ventilatienorm NEN Invoering per 1 Januari 2012 De minister van Binnenlandse Zaken is van plan om de nieuwe normen per 1 januari 2012 aan te wijzen in de bouwregelgeving. Daarmee krijgt de markt voldoende tijd om te wennen aan de nieuwe normen. Vanaf die datum zal het gebruik van deze normen verplicht zijn voor nieuwe woningen en utiliteitsgebouwen. Tot 1 januari 2012 gelden de huidige normen. De nieuwe normen vervangen de bestaande energieprestatienormen voor woningen (NEN 5128) en utiliteitsgebouwen (NEN 2916). Met de nieuwe normen voldoet Nederland aan de eisen van de herziene Europese richtlijn Energieprestatie van gebouwen (EPBD). Op termijn zal de EPG ook gelden voor bestaande gebouwen. Vooralsnog blijven hiervoor echter de huidige ISSO richtlijnen gelden. Nieuwe EPG doet meer recht aan de bouwfysische werkelijkheid De EPG doet meer recht aan de bouwfysische werkelijkheid en de huidige specifieke omstandigheden in Nederland. Ook sluit de EPG beter aan bij de praktijkervaringen van de laatste jaren. Op basis van die ervaringen is een groot aantal uitgangspunten, formules en forfaitaire waarden (kengetallen) in de EPG verbeterd ten opzichte van de huidige normen. Hierdoor worden schilmaatregelen en installatiemaatregelen beter op hun werkelijke prestatie gewaardeerd. In de EPG worden ook technieken gewaardeerd zoals micro warmte krachtkoppeling (micro wkk) en geavanceerde ventilatiestystemen. Met de EMG is er nu ook een uniforme bepalingsmethode voor de energieprestatie van maatregelen op gebiedsniveau. In opdracht van het ministerie van Binnen landse Zaken zorgt Agentschap NL voor communicatie en kennisoverdracht over de nieuwe normen naar marktpartijen, in afstemming met de partijen van het Lente akkoord voor Energiebesparing in de Nieuwbouw. Meer informatie: agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 2

3 rijksgebouwendienst koploper bij VerDuurzamiNg VastgoeD groene woning LeVert euro meer op Woningen voorzien van een energielabel worden gemiddeld 24 dagen sneller verkocht dan woningen zonder label. Bovendien blijken kopers bereid voor groen gelabelde woningen (labels A, B en C) gemiddeld 3%, oftewel euro, meer te betalen. Dat blijkt uit een grootschalig wetenschappelijke studie van hoogleraar vastgoed Dirk Brounen van de Universiteit van Tilburg en Nils Kok van de Universiteit Maastricht in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Het rapport Het energielabel op de koopwoningmarkt is te vinden op evaluatie woonlastenwaarborg Vijf VrageN aan alex VermeuLeN, Directeur advies & architecten bij De rijksgebouwendienst Rgd vastgoedportefeuille Totale voorraad gebouwen 7,1 miljoen m² Totale voorraad kantoorpanden 4,5 miljoen m² waarvan in eigendom 2,7 miljoen m² waarvan gehuurd 1,8 miljoen m² 1 - Duurzaam Inkopen met label C Onze ervaringen met Duurzaam Inkopen van huisvesting in 2010 zijn positief. De eis minimaal label C is duidelijk, simpel en realistisch en vanuit voorraadoptiek behoorlijk ambitieus. Over tien jaar tijd besparen we hiermee jaarlijks zo n 16 procent energie. Wij merken dat verhuurders graag aan onze eis willen voldoen. Voor diverse panden ligt er een nieuw contract met label C of zelfs beter. Een succes, dus. 2 - Kampioen van de voorraad De Rgd gaat niet voor enkele iconen maar wil kampioen van de voorraad worden. Het laaghangend fruit plukken we via twee nieuwe instrumenten: FCIB* en RgdBOEI**. 25% 20% Energielabels 2010 Rgd (eigendom) Via FCIB gaan we komende jaren de klimaatinstallaties van de helft van alle panden controleren, opnieuw inregelen en testen. Daarmee besparen we 10 tot 15 procent energie per pand. We investeren eenmalig 16 miljoen euro in FCIB, maar dat halen we er met de behaalde energiebesparing weer dubbel en dwars uit. 3 - Energieneutraal in 2018 Weet je wat die ambitie betekent? Nieuwbouwprojecten zijn lang lopende processen, het besef dringt door dat we in feite nu al met energieneutraal moeten beginnen. Wij ontwikkelen een aanpak en een marktbenadering. Duidelijk is: wij en dus ook de markt! moeten wakker worden, we moeten nu aan de slag! 25% 20% Energielabels 2010 Rgd (huur) 4 - Nieuwe contractvormen De Rgd gaat werken met maincontracting waarbij we bouwkundig, elektrotechnisch en energie beheer en tot soms zelfs ook groenonderhoud, voor clusters van gebouwen tegelijk en voor meerdere jaren aanbesteden. Wij zijn ervan overtuigd dat geïntegreerde contractvormen leiden tot duurzame resultaten. 5 - Leegstand De Rgd gaat 1,5 tot 2 miljoen m² kantoorruimte teruggeven aan de markt. Dit vanwege concentratie en krimp van de rijksoverheid, een strakkere ruimtenorm voor rijkswerk plekken en introductie van Het Nieuwe Werken. Wij willen ook onze maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen bij de afstoot van onze eigendomspanden. Daar ligt de komende jaren een belangrijk aandachtspunt. * FCIB = Functioneel Controleren, Inregelen en Beproeven ** RgdBOEI = Brandveiligheid, Onderhoud, Installaties en Energiebesparing Voor meer informatie: zie Aedes en de Woonbond hebben in 2009 de Woonlastenwaarborg Woonlastenwaarborg geïntroduceerd. Hiermee kunnen bij energiebesparing corporaties investeringen in energiebesparing verdisconteren in de huur. Centraal in dit instrument staat de garantie dat de woonlasten zullen dalen op complexniveau. Het instrument is op diverse plaatsen in Nederland toegepast. De invulling aan de woonlastenwaarborg kan echter per corporatie nogal verschillen, bijvoorbeeld in de wijze van overleg met bewoners. Agentschap NL heeft, in samenspraak met Aedes en de Woonbond, opdracht gegeven aan Atrivé voor een evaluatie van het gebruik van de Woonlastenwaarborg. Op basis van interviews, een internetenquête en groepsdiscussies met corporaties en bewoners wordt de woonlastenwaarborg geëvalueerd, do s en dont s beschreven en mogelijke verbeteringen aangedragen. In een tweede fase, eind 2011, worden de daadwerkelijke energiebesparing en het effect van afgegeven garanties geanalyseerd. Wilt u als corporatie deelnemen aan de internet enquête en/of de resultaten ontvangen? Stuur dan een mail naar m.corpeleijn@atrive.nl. De eindrapportage van fase 1 is eind juni beschikbaar op woningbouw. Nieuw wws waardeert energielabel Vanaf 1 juli 2011 telt het energielabel mee bij de bepaling van de huurprijs. De Eerste en Tweede Kamer zijn akkoord gegaan met het wetsvoorstel om het woningwaarderingsstelsel (WWS) aan te passen, zodat het energielabel een belangrijke bijdrage levert in het puntensysteem. Dit betekent dat woningcorporaties op termijn voor een woning met een slecht energielabel wellicht een huurverlaging moeten doorvoeren, terwijl voor een woning met een goed energielabel een huurverhoging doorgevoerd mag worden bij mutatie. Dit is een belangrijke mogelijkheid voor corporaties om energie investeringen (gedeeltelijk) terug te verdienen. Zie: PLatform Duurzame huisvesting VaN start Op het symposium Duurzame Huisvesting: wie is aan zet? van 10 februari jl. hebben vertegenwoordigers van de brancheorganisaties in het Platform Duurzame Huisvesting hun handtekening gezet onder een intentieverklaring. Daarmee spraken zij af zich gezamenlijk in te zetten voor de verduurzaming van de huisvestingsketen in de utiliteitsbouw. Het Platform Duurzame Huisvesting is een alliantie van branche, kennis en koepelorganisaties die een belangrijke rol spelen bij huisvesting in de bestaande utiliteitsbouw, het onderhoud en beheer van gebouwen, het investeren en beleggen in gebouwen en het managen van de gebouwgebonden facilities. Agentschap NL is oprichter en secretaris van het Platform. Meetmethoden vergelijken Het Platform wil huisvestingsknelpunten oplossen zoals: de split incentive tussen eigenaar en huurders, de risico s van investeringen in duurzame maatregelen en de definitie van duurzaamheid. Over dit onderwerp organiseert het Platform Duurzame Huisvesting tijdens de PROVADA op dinsdag 7 juni een workshop met als titel Eén taal, één methode?. Tijdens de workshop wordt ondermeer de bruikbaarheid van de verschillende meetmethoden met elkaar vergeleken. Meer informatie en verslag van de workshop: 15% 15% 10% 10% 5% 5% 0% A++ A+ A B C D E F G 0% A++ A+ A B C D E F G De Rijksgebouwendienst brengt jaarlijks de energetische kwaliteit van de kantorenportfolio in beeld aan de hand van de energie index, de CO₂ emissie, het gestandaardiseerde energiegebruik en de energiekosten. Op 1 januari 2010 bedraagt het vloeroppervlakte kantoren m² BVO. De gemiddelde energie index is 1,45 (labelklasse D) voor zowel eigendom als huur. De totale gebouwgebonden CO₂ emissie per jaar bedraagt circa ton. Het energiegebruik bedraagt TJ per jaar. Het Platform duurzame Huisvesting tekent de intentieverklaring. agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 3

4 PraktijkVoorbeeLDeN LeNte-akkoorD De VerhaLeN achter 10 bijzondere Duurzame kantoren Jan Sijbrandij in opdracht van het Lente-akkoord en Agentschap NL De ambities van de partners* van het Lente akkoord zijn hoog. Binnen 12 jaar in drie stappen naar energieneutrale nieuwbouw in 2020 gaan is geen eenvoudige opgave. Onmogelijk is het niet, dat bewijzen koplopende partijen in tien bijzondere duurzame kantoren. Claudia Bouwens, programmaleider van het Lente akkoord: In de kantoren markt is behoefte aan duurzame voorbeelden. Vooral de reductie van het energieverbruik speelt een cruciale rol. Ik ben ervan overtuigd dat de tien geselecteerde praktijk voorbeelden zullen inspireren tot navolging. De ervaringen zijn objectief opgetekend in tien brochures, met voors en tegens. Daardoor geven ze op boeiende wijze een kijkje in de keuken. Ze zijn interessant voor alle professionals die bezig zijn met duurzaamheid, van ontwikkelaar tot be heerder en van financier tot de eindgebruiker. Zij kun nen lezen dat de duurzame klant écht koning kan zijn. De tien brochures zijn geschreven door Jan Sijbrandij op basis van diepte interviews. Deze zijn te downloaden via en via * Het Lente akkoord is een initiatief van Aedes, Bouwend Nederland, NEPROM, NVB en het ministerie BZK/WWI (voorheen het ministerie van VROM/WWI). TNT Green Office te Hoofddorp ( m²) UPC Kantoorpand te Leeuwarden (7.800 m²) Kantoorgebouw De Bussumse Watertoren (3.500 m²) Kantoorgebouw Search BV te Amterdam (2.000 m²) Jan Eerkens, Projectontwikkelaar Schiphol Real Estate: Juist het gezamenlijk streven naar een hoger liggend plan, namelijk het realiseren van een en duurzaam gebouw, dwingt de verschillende disciplines om gezamenlijk buiten de bestaande kaders te denken en tot oplossingen te komen. Paul de Ruiter, architect TNT Hoofddorp en UPC Leeuwarden: De gebruiker staat centraal; hoe meer aandacht je besteedt aan het realiseren van de specifieke gebruikseisen nu, hoe langer een gebouw van waarde blijft in de toekomst. Sabine Bentvelzen, Ericis BV Gouda: In onze contacten met potentiële huurders wijzen we er nadrukkelijk op dat de energielast circa 70 procent lager ligt dan gemiddeld. De totale servicelasten die normaal zo rond de 40 euro per vierkante meter per jaar liggen, komen daardoor veel lager uit; vaak realiseert men zich dat niet. Albert Brouwer, installatie -adviseur gemeentehuis Oss: Je moet binnen je bouwteam onderling goed communiceren en snel schakelen om nieuwe technieken probleemloos in te kunnen passen binnen het project. Hoofdkantoor ENECO te Rotterdam ( m²) Kantoorgebouwen GouweZone te Gouda ( m²) Renovatie gemeentehuis te Oss ( m²) Jos Schut, Director of Corporate Facility and Real Estate Management UPC: Duurzaam vastgoed gaat er over dat je een gebouw aanbiedt waar werkelijk behoefte aan is. Dat klinkt misschien stom, maar het schijnt een zeer bijzondere opvatting te zijn in Nederland. Gé van Tiem, hoofd Vastgoed bedrijf gemeente Oss: We willen in Oss doorgroeien naar een zeer professionele organisatie. Dat betekent dat je een bepaald type mensen wilt aantrekken dat daar bij past. Dat betekent vervolgens ook, dat je een omgeving aan moet bieden waarin dat tot uitdrukking komt. Dan kan het feest beginnen. Bert Jansen, ondernemer te Goor: Iedereen weet dat de energielasten over het algemeen alleen maar toenemen en dat ook blijven doen. Kantoorgebouw TransPort te Schiphol-Oost ( m²) Bert Jansen Minicars te Goor (1.013 m²) Gemeentehuis te Bronckhorst (7.600 m²) Jan Willem Hennink, Search BV: De discussie over kosten is voor een deel ook lastig. Juist omdat je alleen maar over datgene praat wat in geld kan worden uitgedrukt. Wie wat extra geld uittrekt voor een duurzaam gebouw, heeft in negen van de tien gevallen ook een kwalitatief beter gebouw. Die extra kwaliteit wordt weliswaar erkend, maar past niet altijd binnen de kaders van een kosten baten berekening. Tina Bergsma, Transavia.com: Wees niet bang voor de ambities van je gebouweigenaar. Het is niet gek als je zelf nog niet helemaal zo ver bent; laat je er gewoon door stimuleren Michel Baars, bedrijfsdirecteur Search BV: Door duur zaamheid op een bedrijfskundige manier te be naderen en op zoek te gaan naar de positieve businesscase, laat je zien dat het niet meer hoeft te kosten en dat er in sommige geval len zelfs geld mee te verdienen valt. agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 4

5 PraKTijKvoorbeeLden nesk Leren van energieneutrale KanToren Investeringen in Energieprestatie Wat waren de belangrijkste motieven om te investeren in energiebesparing en innovatie? Hoe borg je ambities tijdens het ontwerp- en bouwproces? En hoe kun je de split-incentive op hefen? De initiatieffasen van zes NESK kantoor projecten zijn geanaly seerd, succesfactoren bepaald en lessen zijn getrokken: Hogere huurprijs Exploitatieverlenging Betere verhuurbaarheid Hogere marktwaarde Past bij MVO en imago Icoon voor de locatie Beter comfort Hogere gebruikskwaliteit Bijdrage CO₂-reductie Extra PR Direct financieel rendement Indirect financieel rendement Maatschappelijk rendement Verdienmodel Op basis van de analyse is het hiernaast staande verdienmodel opgesteld. De exacte invulling verschilt per project en partij. Ambities borgen De projecten leren ook hoe je ambities kunt vastleggen en ervoor kunt zorgen dat alle partijen deze in het ontwerp-, bouw- en beheerproces blijven hanteren: Benoem ambities en maak ze meetbaar. Leg ambities vast in een PvE, via een duurzaamheids definitie zoals een energielabel, beoordelingsinstrument of keurmerk. Selecteer alle partijen op basis van visie en ervaring met duurzaamheid. Betrek alle partijen in ontwerp- en bouwteam, dus ook de installateur én de gebruiker. Maak het ambitieniveau continu aandachtspunt in het ontwerp-, bouw- en beheerteam. Split-incentive ophefen Ook op de vraag hoe je van een duurzaam gebouw een business case kunt maken, hoe de hogere investerings kosten verrekend kunnen worden met lagere energie lasten, zodanig dat dit alle partijen voordeel oplevert, geven de projecten antwoorden: Leg afspraken tussen eigenaar en huurder over investeringen, energieprestaties, comfort, huurprijs en energielasten zo vroeg mogelijk vast. Stel een prestatiecontract op inclusief risicoverdeling. Zorg dat belegger, ontwikkelaar en/of installateur verantwoordelijk blijven voor de exploitatie en het energiebeheer over de eerste jaren na oplevering. nieuwbouw HoofdKanToor Cbw-miTex, ZeisT Hoofdaanvrager: Kropman Opp: m², oplevering: 2011 CBW-Mitex wilde een duurzaam hoofdkantoor en koos een architect met duurzaam imago. De installateur en de leverancier van een geavanceerd energiemanagementsysteem hebben het initiatief genomen om opdrachtgever en architect te overtuigen van het belang van energiemanagement. Er is gekozen voor een prestatiecontract. Hierin zijn afspraken vastgelegd over investeringen, energiekosten, energieprestaties, comfort en binnenmilieu. Voor het opstellen van het contract is vroegtijdige samenwerking nodig tussen opdrachtgever, architect en installateur. En transparantie en vertrouwen. In het prestatiecontract met een looptijd van 15 jaar zijn ondermeer afspraken gemaakt over een risicoverdeling en bonus-malus. renovatie rijksmonument de TemPeL, den Haag Hoofdaanvrager: Aurelius Monumenten BV Opp: m², oplevering: 2010 Rijksmonument De Tempel is verduurzaamd van energielabel G naar A. Met behoud van monumentale aspecten. Het Warm Bouwen concept is toegepast: beperkte isolatie, lage temperatuur verwarming via vloeren en wanden, natuurlijke ventilatie en warmteopslag via een mono-bron. De investering en besparing zijn verwerkt in een totale prijs voor huur voor een periode van 10 jaar. Voor de belegger leidt deze constructie tot een waardestijging. De huurder, de gemeente Den Haag, profiteert van een hoogwaardig en comfortabel kantoor en archiefruimte op maat. nieuwbouw TnT green office, HoofddorP Hoofdaanvragers: Triodos en OVG Opp: m², oplevering: 2011 TNT wilde als huurder het duurzaamste kantoor van Nederland, passend bij hun duurzame imago. Zeer hoge ambities: GreenCalc 1000, LEED Platinum, 100% CO₂emissievrij en 100% energieneutraal. Door deze vast te leggen in een prestatiecontract worden de ambities meetbaar. Consortium bestaande uit OVG en Triodos Bank is via een tender geselecteerd. Ook andere leveranciers zijn geselecteerd op basis van hun koploperrol op gebied van duurzaamheid. TNT betaalt hogere huur inclusief energielasten. Consortium blijft 10 jaar eigenaar van het pand en verantwoordelijk voor exploitatie en beheer. renovatie ProvinCieKanToor noord-holland, HaarLem Hoofdaanvrager: Provincie Noord-Holland Opp: m², oplevering: 2012 Gedeputeerde Staten heeft hoge ambities voor het nieuwe kantoor: GPR 9. Dit ambitieniveau is in workshop rondes vastgelegd en door het ontwerpteam uitgewerkt. Gekozen is voor een flexibel kantoorconcept en in tro ductie van Het Nieuwe Werken. Het kantoor kan hier door 50% meer gebruikers huisvesten. Dit maakt samen voeging van twee kantoren mogelijk. Selectie van architect en adviseur en later ook de aan nemer en installateur is mede gedaan op basis van de EPC en GPR-eisen, via een Europese aanbesteding op basis van EMVI. Het borgen van de ambities tijdens het ontwerpproces is als expliciete taak bij de bouwfysisch/dubo-adviseur neergelegd. De gebruikers zijn gedurende het hele traject actief betrokken via workshops en voorlichting. nieuwbouw Tweede Huis ballast nedam, gorinchem Hoofdaanvrager: Ballast Nedam IPM Opp: m², oplevering: 2012 Drijfveer voor Ballast Nedam is dat zij met het Tweede Huis hun visie het bieden van duurzame totaal oplos sin gen ook in het eigen kantoor uitdragen. Het Tweede Huis wordt een showcase waar zij samen met partners nieuwe energieconcepten en duurzame producten en technieken zullen beproeven. Het gebouw krijgt BREEAM-score Excellent. Door uitgebreide monitoring doet Ballast Nedam ervaring op; die kennis kunnen zij toepassen in volgende projecten. nieuwbouw villa flora, venlo Hoofdaanvrager: Gemeente Venlo Opp: m², oplevering: 2011 Gemeente en Regio Venlo willen met Villa Flora het groenste gebouw van Nederland realiseren, landmark voor de Floriade 2012 en voor Greenport Venlo. Hiermee genereren zij veel publiciteit en beogen ze nieuwe bedrijvigheid naar de regio te halen. Villa Flora wordt eerst expo-gebouw voor de Floriade 2012, daarna multi-tenant kantoor. De gemeente Venlo borgt het duurzame karakter van het pand door bouwpartijen en ook huurders te selecteren op hun opvattingen over duurzaamheid en energie besparing. ukp nesk regeling 15 innovatieve kantoren en scholen zijn in 2010 gese lecteerd voor de UKP NESK-Tender. NESK staat voor Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren. Doel van de NESK-regeling is ervaringen op te doen met verregaand bouwen om uiteindelijk in 2020 energieneutraal te bouwen. Het gaat niet alleen om technische innovaties, maar ook om nieuwe samenwer kings vormen en financieringsconstructies. Agentschap NL verzorgt in opdracht van het ministerie van BZK / WWI drie jaar lang de begeleiding van de NESK-projecten, een kennis- en leertraject en communicatie. Ook worden de projecten in opdracht van Agentschap NL intensief gemonitord door Mobius Consult. De rapportage en meer informatie over de projecten vindt u op energieneutraalbouwen. agentschap nl duurzaam vastgoedkrant PROVADA-special 5

6 Provada green forum Programma 7,8 en 9 juni 2011 RAI Amsterdam Bijlage bij Duurzaam Vastgoed Nieuwskrant PRoVADA-special

7 Provada green forum Programma dinsdag 7 juni workshop 10:15-11:30 Workshopleiders Albert Hulshoff en Hans Korbee Eén taal, één methode? i.s.m. Platform Duurzame Huisvesting 12:15 De Vastgoed Parodie: De wensen van de klant anno 2020 lunchshow 12:30-13:30 hoofddebat 14:00-15:00 middagdebat 15:30-16:30 Gespreksleider Marga Hoek Smartphone versus m2 Het nieuwe wonen, werken en winkelen Gespreksleider Felix Rottenberg Gebiedsontwikkeling voor de mens van morgen Gespreksleider Marga Hoek Duurzaam investeren in bestaand vastgoed aansluitend uitreiking van de Gulden Feniks 16:30 Borrel in PROVADA Green Forum mogelijk gemaakt door Nationale Renovatieprijs woensdag 8 juni workshop 10:15-11:30 Workshopleiders Albert Hulshoff en Hans Korbee De communicatiekracht van het energielabel voor winkels i.s.m. platform Koplopers Duurzame Retail 12:15 De Vastgoed Parodie: Hoe ga je als vastgoedeigenaar om met alle nieuwe zaken die op je af komen? lunchshow 12:30-13:30 hoofddebat 14:00-15:00 middagdebat 15:30-16:30 Gespreksleider Marga Hoek Van kale huur naar all-in: Hoe ver moet je gaan? Discussie a.d.h.v. voorbeelden Zorgdebat op maatschappelijk vastgoedplein Gespreksleider Marga Hoek Naar Energie-nul in 2020: Renoveren of opnieuw bouwen? incl. presentatie nieuwe onderzoeksresultaten 16:30 Koploperborrel in PROVADA Green Forum Uitreiking BREEAM-NL certificaten en energielabelposters donderdag 9 juni workshop 10:15-11:30 Workshopleiders Albert Hulshoff en Hans Korbee ESCo's: budgetneutraal gebouwen verduurzamen Discussie over het ontwikkelen van een prille markt 12:15 De Vastgoed Parodie: innovaties in de vastgoedsector lunchshow 12:30-13:30 hoofddebat 14:00-15:00 middagdebat 15:30-16:30 Gespreksleider Marga Hoek Duurzaamheid in de praktijk De handen en voeten van duurzaamheid Corporatiedebat op corporatieplein Gespreksleider Marga Hoek Duurzame Innovator Pitch :30 Duurzame Innovator Pitch borrel in PROVADA Green Forum mogelijk gemaakt door DGBC >> Scheur het programma uit de krant om mee te nemen.

8 PraKTijKvoorbeeLden energielabelposters energielabelposter maakt LabeLsProng ZiCHTbaar Ingrijpend verbeteren van de energieprestatie van bestaande gebouwen is mogelijk, zelfs als het een monu - ment betreft. Agentschap NL heeft de Energielabelposter ontwikkeld en reikt deze uit aan eigenaars en huurders van bestaande gebouwen die een aanmerkelijke energieprestatieverbetering realiseren. De poster maakt in één oogopslag een (voorgenomen) labelsprong van een gebouw inzichtelijk. De onderstaande gebouwen krijgen een Energielabelposter aangeboden. AT Osborne en Triodos Vastgoedfonds Gemeente Den Haag en Aurelius Monumenten Servicebureau Gemeenten en Triodos Vastgoedfonds Safire en Rijksgebouwendienst Warmte / koudeopslag Warmtepomp Energiezuinige verlichting Gevelisolatie Gebouwbeheersysteem Warmte / koudeopslag Energiezuinige verlichting Energiezuinige ventilatie Warm Bouwen Lage temperatuurverwarming Warmte / koudeopslag Energiezuinige verlichting Gevelisolatie Betonkernactivering Warmtewiel Warmte / koudeopslag Warmtepomp Dubbele gevel Klimaatplafonds Gebouwbeheersysteem Kantoorvilla, Baarn De Tempel, Den Haag Servicebureau Gemeenten, Amersfoort Ministerie van Financiën, Den Haag LSI project investment maakt dit kantoor DHV maakt dit kantoor Bussums Water Collectief maakt dit kantoor Provincie Noord-Holland maakt dit kantoor Dubbele gevel Isolerend glas Energiezuinige ventilatie Daglichtafhankelijke verlichting Stadsverwarming Dak- en gevelisolatie Energiezuinige ventilatie Aanwezigheidsdetectie Lichtgekleurde dakbedekking Warmteterugwinning Warmte / koudeopslag Warmtepompen Bio-WKK Betonkernactivering Windmolen en PV Driedubbel glas Warmte- / koudeopslag Warmtepomp Energiezuinige verlichting Monovalente warmte-opslag Central Post, Rotterdam DHV-kantoor, Amersfoort Watertoren, Bussum Provinciekantoor, Haarlem Wereld Natuur Fonds maakt dit kantoor FrieslandCampina en SPF Beheer Rijksgebouwendienst en Elmo B.V. Ernst & Young en Bouwfonds REIM Warmte / koudeopslag Bio-centrale Driedubbel glas Zonnepanelen Klimaatmatten WKO op 130 meter Geïsoleerde gevel Geïsoleerd dak Energiezuinige verlichting Gebouwbeheersysteem Warmtepomp Betonkernactivering Gevelisolatie Daglichtafhankelijke verlichting Warmteterugwinning Energiezuinige verlichting Warmte-koudeopslag Warmtepomp Dakisolatie Hoogrendementsketels WNF, Zeist FrieslandCampina, Amersfoort Raad voor de Kinderbescherming, Almelo Ernst & Young, Den Haag agentschap nl duurzaam vastgoedkrant PROVADA-special 6

9 PraktijkVoorbeeLDeN breeam-nl meer DaN 1 miljoen m² geregistreerd Onder de naam BREEAM-NL ontwikkelt de Dutch Green Building Council een reeks beoordelingsmethoden. De BREEAM-NL-reeks is het eerste voor de Nederlandse markt geldende duurzaamheidskeurmerk dat internationaal meetelt. Het eerste DGBC-keurmerk, BREEAM-NLNieuwbouw, werd operationeel in oktober In 2011 bereiken zowel BREEAM-NL Bestaande Bouw en Gebruik als het DGBC-keurmerk voor Duurzame Gebiedsontwikkeling de operationele status. Eigenaar DGBC verandert daarmee dit jaar van een ontwikkelorganisatie naar een netwerkorganisatie met een knooppuntfunctie op het gebied van duurzaam bouwen. Nieuwbouw In Nederland is inmiddels meer dan 1 miljoen m² bruto vloeroppervlakte geregistreerd voor het behalen van het BREEAM NL duurzaamheidscertificaat. Een prachtig resultaat, als je bedenkt dat we in oktober 2009 zijn gestart met de eerste registraties en certificering mogelijk is vanaf april 2010, zegt DGBC directeur Stefan van Uffelen. Bestaande Bouw Het DGBC keurmerk voor de beoordeling van de duurzaamheidprestatie van bestaande gebouwen heet BREEAM NL Bestaande Bouw en Gebruik (BREEAM NL BBG). In 2011 worden de eerste certificaten uitgereikt. Duurzame gebiedsontwikkeling Het DGBC Keurmerk voor Duurzame Gebiedsontwikkeling wordt in september 2011 gelanceerd. Het keurmerk dekt een nieuw deel van het duurzaam bouwen spectrum, waarvoor tot nu toe eigenlijk nog niets bestond, ook internationaal niet. Het traject om het nieuwbouwlabel en het gebiedslabel compatible te maken is in volle gang. Kijk voor meer informatie op of breeam-nl Nieuwbouw ontwerpcertificaten transport schiphol real estate Kantoorgebouw TransPort is een ont wik keling en belegging van Schiphol Real Estate. In het ontwerp is gezocht naar de beste positie ten opzichte van de zon voor daglichttoetreding en klimaaten energiebeheersing. Het duurzame concept en het architectonisch ontwerp zijn in samenwerking met Architectenbureau Paul de Ruiter uit Amsterdam tot stand gekomen. De bouw is gerealiseerd door Bouwbedrijf De Vries en Verburg uit Stolwijk. Het resultaat is een efficiënt en inspirerend commercieel kantoorgebouw voor de hoofdkantoren van Transavia en Martinair. wdp tilburg wdp Het logistiek platform in Tilburg verhuurt WDP (Warehouse De Pauw) voor vijf jaar vast aan logistieke groep Kuehne+Nagel voor een middelencentrum voor een grote Nederlandse retailer. De site heeft een oppervlakte van m². WDP heeft het oude pand gesloopt, de site gesaneerd en hergebruikt voor een state of the art logistiek pand van m². Een voorbeeld van duurzaam grondgebruik. In het ontwerp is gekozen voor hoog frequente verlichting, 15% betere EPC dan Bouwbesluit, meettoestellen voor alle grote verbruikers en monitoring (kwh meters, watermeters, gasmeters), e buitenverlichting, verbeterde luchtdichtheid van het gebouw door minimalisatie luchtinfiltratie laad en losplatforms, sanitaire toestellen met verminderd waterverbruik en gebruik van regenwater. kantoor charitatieve instelling ovg Projectontwikkelaar OVG realiseert een nieuw kantoor (5.800 m²) voor een charitatieve instelling het Prins Willem Alexanderkwartier langs de A12 in Den Haag. Met een grotendeels glazen gevel wordt een hoge mate van daglichttoetreding gerealiseerd. Het gebouw heeft onder meer een warmte en koudeopslag, mos sedum dak en atrium, waterbesparende toiletten en slimme installaties met aanwezigheidsdetectie en daglichtregelingen. In constructie en bekleding is gebruik gemaakt van FSC hout. wdp site Voor ter beke wijchen WDP bouwt voor de Nederlandse Ter Beke dochter Langeveld/Sleegers in Wijchen een logistiek platform. De nadruk ligt vooral bij energiebesparing. Het betreft een gekoeld gebouw en daarbij is energie uiteraard een erg hoge kostenpost. Er is gekozen voor een e koelinstallatie. De gebruiker verbruikt ook veel warmtapwater voor reiniging. Daarom is gekozen voor warmterecuperatie van de koelinstallatie en wordt warmtapwater verwarmd door zonnecollectoren. In het sanitair zijn waterzuinige toestellen gebruikt. floraholland NaaLDwijk Coöperatieve Bloemenveiling Flora Holland ontwikkelt een nieuw terrein ten behoeve van toekomstige groei (35 hectare) inclusief water, groen en infra structuur. In het ontwerp is gekozen voor WKO+WP, GBA (detectie, bemetering en regelingen), Zon PV en e verlichting. De keuzebepalende factoren waren de lage exploitatiekosten, het feit dat het alle maal bewezen technieken zijn, het gebruikersgemak en de goede mogelijkheden voor integratie met de bestaande gebouwen, systemen en voorschriften. DistributieceNtrum stryker Goodman ontwikkelt voor medische technologiebedrijf Stryker een nieuw regionaal distributiecentrum. Een hoge EPC waarde voor zowel het magazijn als het kantoor, een hoogwaardig ecologieplan, separate meters en monitoring van de milieu impact van de aannemer, zijn enkele ontwerpmaatregelen. Verder worden de werkplekken in het kantoor ingericht met voldoende daglicht en aangenaam uitzicht. Er worden specifieke ontwerpmaatregelen voor logistiek toegepast om de kans op schades te verminderen. stadskantoor utrecht Stadskantoor Utrecht omvat m² en is een van de grootste gebouwen die de komende drie jaar wordt gebouwd in Nederland. Ontwikkelaar is NS Poort. In april 2011 werd de eerste paal geslagen. Het bouwproject is onderdeel van de herontwikkeling van het Utrechtse Stationsgebied waarin onder andere de nieuwe OV terminal door ProRail wordt gebouwd. De oplevering staat gepland in stadskantoor rotterdam De gemeente Rotterdam laat het Stadskantoor duurzaam herontwikkelen. Van het huidige pand blijft het monumentale L vormige deel behouden, de latere aanbouw wordt gesloopt. Architectenbureau OMA is verantwoordelijk voor het ontwerp. Het gebouw wordt met zonnecollectoren en groene daken en de wijze waarop gebruik wordt gemaakt van daglicht en de opvang van regenwater. Via glasvezel wordt daglicht in het gebouw gebracht. De monarch DeN haag In een joint venture van Provast en ASR Vastgoed Ontwikkeling wordt De Monarch gerealiseerd. Goede isolatie beperkt de energieverliezen. Hierdoor wordt de benodigde energie voor distributie van lucht en water geoptimaliseerd. De warmte en koude die uiteindelijk nodig is, wordt opgewekt door een geoptimaliseerde combinatie van energieopslag, warmtepompen en ketels met een hoog rendement. Dutch Green Building Week breeam-nl Nieuwbouw oplevercertificaten woningbouwproject De caaien Woningbouwproject De Caaien (165 m² bvo per woning) is onderdeel van de Haagse wijk Ypenburg. Voor Dura Vermeer is De Caaien het eerste woningbouwproject met de zogenaamde PCS hybride woning, die zij samen met Itho en Giesbers & Van der Graaf hebben ontwikkeld. De EPC van de woningen is 0,42. Bijna een halvering ten opzichte van de toenmalige normen flink lager dan de norm die voor 2011 geldt (namelijk 0,6). De Caaien is gebouwd tussen 2008 en wdp tilburg wdp Na het in april 2010 behaalde ontwerpcertificaat voor dit logistieke platform, behaalde WDP op 14 oktober 2010 ook een BREEAM NL Nieuwbouw oplevercertificaat, het eerste in Nederland. = good = very good = excellent DGBC organiseert van 19 tot en met 23 september de Dutch Green Building Week. Hiermee sluit ze aan bij de World Green Building Week. Het doel is om te laten zien welke belangrijke rol duurzame gebouwen spelen in gezondere, duurzamere gemeenschappen. Wereldwijd zetten alle Green Building Councils hun initiatieven en die van hun participanten daarom in de vitrine. Meer informatie op agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 7

10 Nieuwe PubLicaties Energietransitie In de brochure De kunst van duurzame energietransitie presenteert Agentschap NL vijf toonaangevende projecten waar innovatieve energieconcepten zijn geïntroduceerd. Het gaat om projecten in Zuid Holland (Zuidplaspolder), Den Haag (Zuid west), Delft en Amsterdam (Noord en IJburg). In de brochure leest u hun ervaringen met energietransitie: Hoe organiseren zij deze energietransitie? Welke bestuurlijke processen spelen zich af? Hoe komen samenwerkingsverbanden tot stand? gebiedsontwikkeling De kunst van duurzame energietransitie Innovatieve gebiedsontwikkeling in de praktijk Energieambities bij gebiedsontwikkeling Met het rapport Centraal stellen van duurzame energieambities in het gebiedsontwikkelingsproces, biedt Agentschap NL handvatten aan gemeenten om energieambities te borgen bij integrale duurzame gebiedsontwikkeling. Het rapport geeft een overzicht van het proces, instrumenten en energieconcepten. gebiedsontwikkeling Handreiking Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling Het ministerie van Infrastructuur en Milieu stelt een Handreiking Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling beschikbaar. Deze handreiking kiest voor een gebiedsgerichte invalshoek waarbij duurzaamheids aspecten in samenhang worden bekeken. De samenhang tussen thema s is beschreven vanuit maatschappelijke opgaven. De handreiking biedt ook informatie over proces, instrumentarium en kansrijke sjablonen die in de praktijk worden gehanteerd, zoals gezonde wijk, klimaatvriendelijke wijk, duurzaam woon werklandschap. Voor gemeenten, marktpartijen en bestuurders. Brochure Technieken in de bestaande bouw Agentschap NL brochure over bewezen energiebesparende technieken voor bestaande woningbouw die grootschalig toepasbaar zijn tegen relatief beperkte onderhouds en investeringskosten. Technieken in de bestaande energiebesparingsverkenner bouw Trias Energetica warmteweerstand Financiering duurzame gebiedsontwikkeling Nieuwe publicatie Toekomstwaarde Nu over de financiering van duurzame gebiedsontwikkeling. De publicatie geeft een overzicht van reeds toegepaste methodieken, instrumenten en ideeën op het gebied van de financiering van duurzame gebiedsontwikkeling. De kennis is bijeengebracht door AgentschapNL, het Rijksvastgoed en ontwikkelingsbedrijf (RVOB) en werkgroep Toekomstwaarde NU van de Community of Practice Oneindig Laagland. Meer informatie bij Marion Bakker, marion.bakker@agentschapnl.nl. Ubouwpanel Isolatie in kantoren Het Ubouwpanel 2010 is gereed. Het aandeel in verlichtingsplan % Ubouwpanel is een jaarlijkse energiemonitor van Agentschap NL en brengt 20 de penetratie in beeld van energie besparende maatregelen, verwarming en koelinstallaties en het energiegebruik bij een vaste groep van utiliteits gebouwen. Deze zijn verdeeld 10 8 over vijf categorieën: kantoren, 6 onderwijsgebouwen,w inkels, 4 ziekenhuizen en verzorgingsinstellingen. Deze achtste rapportage is 2 0 beschikbaar op Oneindig Laagland In het magazine Oneindig Laagland presenteert een groep van 25 professionals in de gebiedsontwikkeling praktische kennis over Cradle to Cradle ambities bij duurzame gebiedsontwikkeling. De groep heeft zich anderhalf jaar verbonden in een Community of Practice (CoP) Oneindig Laagland en oplossingen ontwikkeld voor zeven ambitieze gebiedsontwikkelingsprojecten. Uit de casuïstiek van de projecten komen drie belangrijke vraagstukken bovendrijven: financiering van duurzame gebieds ontwikkeling, het meten van duurzaamheid en effectieve samenwerking. De CoP is georganiseerd door Agentschap NL en de RnR group. Het magazine kunt u downloaden via In samenwerking met: Wonen, Wijken en Integratie Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en Klimaat Croeselaan 15 Postbus RE Utrecht T Agentschap NL December 2009 Publicatie-nr. 2DENB0901 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Agentschap NL is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hèt aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving. Quick wins met Slim Licht Brochure en film DMOP Verlichting kost in utiliteitsgebouwen Het meerjaren onderhoudsplan is een kantoren HF-verlichting maar liefst 20 tot 25% van de totale winkels HF-verlichting zeer bruikbaar instrument voor verduurzaming van gebouwen. In een duurzame energierekening. Verouderde TL systemen, kantoren LED-verlichting halogeen spotjes en een slechte winkels regel LED-verlichtinbaarheid zijn belangrijkste boosdoeners. gebouwgebonden installatie een bredere, aanpak wordt per gebouwelement of Moderne TL in goede armaturen, een duurzamere, afweging gemaakt. Zodat regeling op aanwezigheid en daglicht en bijvoorbeeld bij de vervanging van het toepassen van Led spots halveren de kozijnen ook aan beter isolerend glas energierekening. De nieuwe brochurereeks Slim Licht geeft alle quick wins gedacht, of bij de vervanging van een of aan ventilatievoorzieningen wordt voor kantoren, scholen, winkels, zorggebouwen en bedrijfshallen. energie efficiëntere systemen voor cv installatie meer duurzame en warmteopwekking overwogen worden. Een duurzame afweging kan echter ook Brochure Innovatie in Energie leiden tot het eerder vervangen van Agentschap NL brochure geeft een gebouwelementen of tot aanvullende overzicht van innovatieve energietechnieken voor de woningbouw. brochure en een film beschikbaar voor voorzieningen. Agentschap NL heeft een gebouweigenaren en beheerders. Innovatie in Energie Overzicht van een aantal innovatieve energietechnieken voor de woningbouw Innovatie in Energie Overzicht van een aantal innovatieve energietechnieken voor de woningbouw Verdienen met duurzaam onderhoud! Naar een duurzaam meerjaren onderhoudsplan (DMOP): de stand van zaken kantoren HF-verlichting winkels HF-verlichting kantoren LED-verlichting winkels LED-verlichting agentschap NL stimuleert Duurzaam VastgoeD financiële regelingen Voor Duurzame utiliteitsbouw Agentschap NL voert het energiebesparingprogramma voor de gebouwde omgeving uit van het ministerie van BZK WWI. Wij ondersteunen koplopers die de Circle of Blame doorbreken, energieneutraal vastgoed bouwen en bestaande kantoorgebouwen sterk verduurzamen. Ons doel is het stimuleren van toepassing van rendabele maatregelen en het opschalen van Onze adviseurs duurzaam vastgoed zijn: nieuwe duurzame technieken en samenwerkingsvormen. Kijk op en voor informatie over rendement, techniek en maatregelen, instrumenten, regelgeving en financieringsmogelijkheden. Telefoon (088) Hans Korbee Selina roskam albert Hulshoff Irma Thijssen De overheid heeft in 2011 wijzigingen doorgevoerd in het fiscale en subsidiebeleid. Hieronder een overzicht van de regelingen voor duurzame utiliteitsbouw. EIA en MIA De EIA (Energie investeringsaftrek) is een fiscale regeling van de ministeries van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie (EL&I) en Financiën, voor ondernemers die investeren in energiebesparende maatregelen en duurzame energie. Ook investeringen voor het verbeteren van het energielabel van een bestaand utiliteitsgebouw komen in aanmerking. Voor meer informatie zie De MIA (Milieu investeringsaftrek) en Vamil zijn vergelijkbare regelingen van de ministeries Infrastructuur & Milieu (I&M) en Financiën voor ondernemers die investeren in een duurzaam gebouw of in duurzame voorzieningen. Zie De EIA, MIA en Vamil zijn bedoeld voor organisaties die inkomsten of vennootschapsbelasting betalen en fiscaal eigenaar zijn van de bedrijfsmiddelen waarin zij hebben geïnvesteerd. Groenfinanciering en EIA of MIA zijn te combineren. Dit geldt niet voor EIA en MIA. Groenregeling De Groenregeling is een gezamenlijke regeling van de ministeries I&M, EL&I en Financiën. In november 2010 heeft de Tweede Kamer besloten om het belastingvoordeel op groene beleggingen af te bouwen. De regeling blijft wel bestaan. Voor actuele informatie zie EOS Er komen in de eerste helft van 2011 geen nieuwe tenders voor de Energie Onderzoek Subsidies (EOS). Het ministerie van EL&I heeft dit besloten. Voor actuele informatie zie SDE+ In 2011 wordt de Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE) omgevormd naar de SDE+. Het ministerie van EL&I wil de SDE+ uiterlijk 1 juli 2011 open stellen. Voor actuele informatie zie agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 8

11 Duurzaamste gebouwen gerankt GreenCalc+ versie 4.1 In de nieuwste GreenCalc+ versie 4.1 is de geharmoniseerde nationale milieudatabase van Stichting Bouw Kwaliteit geïntegreerd. Dit heeft tot effect dat alle Milieu index Gebouwscores (MIG) wijzigen ten opzichte van versie 2.2; de index gaat gemiddeld zo n 20 punten omlaag. De GreenCalc+ labelindeling is hierop aangepast, zodat de nieuwe labels aansluiten bij de oude ambitieniveaus. Meer informatie over de nieuwe versie van GreenCalc+ en het effect op de labelklasse indeling vindt u op Duurzaam Inkoop-eisen ambitieus Kijkend naar de gerealiseerde Milieu index Gebouw (MIG) resultaten in scorelijst zou geconcludeerd kunnen worden dat de eis die de overheid stelt binnen duurzaam inkopen (een MIG van minimaal 200 berekend met GreenCalc+ V2.2) niet ambitieus is. Dat is echter niet het geval. De hierboven getoonde gebouwen zijn zeer duurzaam. De criteria bij duurzaam inkopen zijn zo gekozen dat het ambitieniveau hoog maar realistisch is. Project GreenCalc score * Watertoren Bussum 1087 TNT Green Office Hoofddorp 1005 TNT Distributiecentrum Veenendaal 632 RWS Terneuzen 323 NIOO KNAW Wageningen ** 285 WNF Zeist 269 DUO (OCW) en Belastingdienst (Financiën) Groningen ** 259 RWS IJmuiden 257 Central Post Rotterdam 252 DWA Bodegraven 251 Zie voor de officiële Top 10 * MIG berekend met GreenCalc+ versie 2.2. ** gecontracteerd, nog niet geverifieerd. hogeschool rotterdam gaat Voor een Duurzame stadscampus De duurzame Stadscampus Coolhaven met moderne onderwijsvoorzieningen, congres en sportfaciliteiten, werkstudio s en studietuinen moet een belangrijke trekker worden voor Rotterdamse studenten. Met behulp van de digitale tool Naar een duurzame campus, door TU Delft en Agentschap NL speciaal ontwikkeld voor het onderwijs, geeft Hogeschool Rotterdam inhoud aan deze verduurzaming. Op basis van keuzes die in de tool worden gemaakt, verschijnt een mogelijk toekomstbeeld, toegesneden op de duurzame wensen en behoeften. Hogeschool Rotterdam maakt de onderwijslocaties steeds duurzamer en voor de toekomstige Stadscampus is het gewenst dat duurzaamheid vanaf de start meteen wordt meegenomen in de bouwplannen. De tool is in principe ontwikkeld voor het hoger onderwijs, maar ook interessant voor bijvoorbeeld toekomstige science & research parken en innovatie campussen. Dit in relatie tot duurzame vastgoedstrategieën: duurzame keuzes voor gebouwen in termen van doelen, meters, gebruikers en euro s. De tool is gratis beschikbaar op Agentschap NL heeft bijgedragen vanuit de Meerjarenafspraken, zie minder risico s met energieneutrale gebouwen Op de PROVADA 2010 was het woord sloop nog taboe. De uitkomsten van het duurzaamheidsonderzoek van W/E 9,0 8,0 7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 Schaduwprijs (energie en materialen) 1 2 3a 3b 3c 4a 4b 4c Toelichting scenario's: 1: Doorexploiteren 2: Lichte renovatie 3a: Zware renovatie 3b: Zware renovatie, energie-nul, biomassa 3c: Zware renovatie, energie-nul, PV 4a: Sloop + nieuwbouw 4b: Sloop + nieuwbouw, energie-nul, biomassa 4c: Sloop + nieuwbouw, energie-nul, PV adviseurs over de keuze tussen bestaande en nieuwe kantoren baarde daardoor veel opzien. De studie is uitgevoerd in E: nieuw E: bestaand M: nieuw M: bestaand opdracht van Agentschap NL en begeleid door IVBN, Neprom, Rijksgebouwendienst, TNT en ING REIM. Het doorhuren zonder ingreep van bestaande kantoorgebouwen kwam als slechtste optie uit de studie; ingrijpende renovatie of sloop en nieuwbouw als de twee beste keuzes. Vervolgstudie Renoveren of nieuw bouwen? Als vervolg op deze studie heeft W/E adviseurs in 2011 onderzocht wat de effecten zijn van de EU eis van energieneutrale nieuwbouw vanaf Daarnaast zijn de verdergaande mogelijkheden van renovatie doorgerekend. Deze studie maakt evenals de vorige studie gebruik van een life cyclebenadering waarin alle meetbare milieueffecten zijn verdisconteerd. Het resultaat laat zien dat de milieuvoordelen ten opzichte van de variant niets doen groter worden. Voor partijen die ook in de toekomst willen beschikken over courant vastgoed is energieneutraal vastgoed een veilige keuze. Essentiële randvoorwaarde is daarbij wel dat de te renoveren of nieuw te bouwen gebouwen een lange levensduur hebben. Een goede locatie en flexibiliteit blijven een vereiste. Het rapport is beschikbaar op NIoo-KNaW Wageningen beter LabeL DaNkzij Nieuwe VerLichtiNg Maar liefst 20 tot 25% van al het energiegebruik in gebouwen gaat naar verlichting. Dit terwijl verlichting vaak nodeloos brandt en er aantrekkelijke alternatieven voorhanden zijn. Zo biedt moderne tl verlichting een betere kleurweergave, rustig beeld, hoog rendement en lange levensduur. Bovendien zijn deze T5 systemen goed te regelen naar daglicht en aanwezigheid. Led verlichting biedt nu al een hoogwaardig alternatief voor alle plaatsen waar nog halogeenverlichting of spaarlampen hangen. En de beste led systemen bieden nu al een alternatief voor tl verlichting. duo (ocw) en Belastingdienst (Financiën) Groningen Doordat verlichting zo n grote post is op het energiegebruik van een gebouw leidt het vervangen van oude verlichtingssystemen door moderne varianten in vrijwel alle gebouwen tot een beter energielabel. Het biedt een kosteneffectieve oplossing voor panden die nu niet aan duurzaamheidscriteria voldoen. Agentschap NL heeft een verlichtingsscan en brochurereeks voor eindgebruikers beschikbaar op agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 9

12 Energie besparen is een niet te missen kans om de financiële gevolgen van de economische crisis wat te verzachten. Zo kunnen we er mede voor zorgen dat de behandeling, service en faciliteiten voor patiënten en cliënten in de zorginstellingen op peil blijven, aldus André de Reus voorzitter beroepsvereniging FMGezondheidszorg. Naast kostenbeheersing spelen volgens hem ook morele overwegingen een rol om energie te besparen: Juist zorginstellingen hebben een taak een bijdrage te leveren aan het terugdringen van de CO2-uitstoot. Kennis De Reus benadrukt dat besparen op energie veel meer is dan lampen uitdoen en de thermostaat omlaag draaien. Denk aan maatregelen in de catering, want juist de voedselproductie is een geweldige energieslurper of aan de manier waarop we gebouwen binnen en buiten laten reinigen. Ook in deze onderdelen van ons brede vakgebied kunnen we veel winnen door te besparen. Volgens De Reus is er al veel belangstelling onder facilitair managers voor energiebesparing. Maar het gaat nu eenmaal om specifieke kennis van technieken en gedragsbeïnvloeding die niet iedereen noch elke instelling in huis kan hebben. Juist dat is wat we met dit symposium willen bereiken: een flinke impuls aan kennisverspreiding over energie besparen. De beroepsvereniging organiseert het symposium samen met Agentschap NL, onderdeel van het ministerie van Economische Zaken. Agentschap NL is bij uitstek de specialist in het toepassen van duurzaamheid in bedrijven en instellingen en dus ook energiebesparing. We zijn blij dat zij hun kennis met facilitair managers willen delen, tijdens maar ook na zeven oktober, stelt De Reus vast. Volgens TNO Centrum Zorg en Bouw kan de zorgsector tussen de 12 en 25% energie besparen. Dit komt overeen met een jaarlijkse gemiddelde kostenbesparing van 115 miljoen euro en een reductie van de CO2-emissie van ongeveer 600 kton per jaar. In samenwerking met Agentschap NL maakte TNO een inschatting van de potentiële energiebesparing in de zorgsector. Hiervoor is een onderverdeling gemaakt in ziekenhuizen, verpleeghuizen, verzorgingshuizen en de gehandicaptenzorg, geestelijke gezondheidszorg en jeugdzorg. Deze indeling is zo gekozen, omdat er verschil is in gebouwvormen, bezettingsgraden, installatie concepten en energieverbruik. Het jaarlijkse energieverbruik van de totale zorgsector bedraagt ruim 900 miljoen kubieke meter gas en 2,3 miljoen MWh electriciteit. Vergelijkbaar met ruwweg huishoudens. Cluster Gas (*1000 Electriciteit Primair CO2-emissie Energiekosten m3/jaar) (MWh/jaar) (PJ/jaar) (kton/jaar) (M /Jaar) Ziekenhuizen , Verpleeghuizen , Verzorghuizen , GHZ/GGZ/Jeugdzorg , Totaal ,3 2, energiegebruik per cluster Energiebesparende maatregelen Op basis van het percentage instellingen dat de energiebesparende maatregel heeft doorgevoerd, maakte TNO een inschatting van het maximaal te behalen percentage en het energiebesparende effect ervan. Hieruit blijkt dat ziekenhuizen veel energie kunnen besparen met dak- en vloerisolatie, HR-ketels en systeemoptimalisatie. Voor nieuwbouw biedt warmte- en koudeopslag nog veel mogelijkheden. congreskrant zorg 01 esco-doorbraak rotterdam structurele VerDuurzamiNg begint bij zwembaden op is een interview met wethouder van Huffelen van rotterdam te bekijken waarin zij de ESCo-overeenkomst toelicht. Dit voorjaar zijn de resultaten van de eerste ESCo aanbesteding in het kader van Rotterdamse Groene Gebouwen gepresenteerd. De aanbesteding had betrekking op de verduurzaming van negen zwembaden. De resultaten op een rij: 34% gegarandeerde energiekostenbesparing 15% reductie op het onderhoudbudget structurele verbetering van het binnenklimaat van de zwembaden Dit alles is vastgelegd in een 10 jarig Onderhoud en Energieprestatiecontract (OEPC) en wordt uitgevoerd zonder aanvullende investeringen door de gemeente Rotterdam, de eigenaar van syntrus achmea LabeLt winkelvastgoed Als eerste grote vastgoedbelegger in Nederland is Syntrus Achmea gestart met al haar winkelpanden van een energielabel te voorzien. Het gaat om zo n 400 objecten, in waarde totaal 2,4 miljard euro. De labeling vindt plaats op unit niveau. Deze exercitie moet Syntrus Achmea een eerste indicatie geven van de energieprestatie van de gehele retailportefeuille. Vervolgens zal Syntrus Achmea met alle huurders van winkelunits om de tafel gaan om afspraken te maken over verbetering van het energielabel. Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en klimaat Croeselaan 15 Postbus RE Utrecht Agentschap NL Juni 2011 Publicatie nr. 2EGOU1104 de zwembaden. Juist deze combinatie van vergaande energiereductie en verbetering van het binnenklimaat vormt een doorbraak in Nederland voor het verduurzamen van gebouwen door de inzet van een Energy Service Company (ESCo). Twee budgetten Het succes van Rotterdam is mede tot stand gekomen dankzij de duur van de overeenkomst, namelijk 10 jaar. En door het gegeven dat Rotterdam, naast het energiebesparingbudget dat de ESCo zelf genereert, het budget voor beheer en onderhoud van de negen zwembaden ter beschikking heeft gesteld aan de ESCo. Dit dubbele budget heeft de aanbiedende partij in staat gesteld meer besparende maatregelen te treffen dan doorgaans gebruikelijk is bij conventionele ESCo overeenkomsten. Een groot succes voor alle in en externe experts van Rotterdam en de deelnemende ESCopartijen! Meer informatie: en Wie volgt? Agentschap NL zoekt contact met vastgoedeigenaren, overheid en nietoverheid, die dit voorbeeld willen opvolgen en ook kiezen voor budgetneutraal verduurzamen van hun gebouwvoorraad. U kunt hierover contact opnemen met Albert Hulshoff, albert.hulshoff@ agentschapnl.nl. Leidraad Prestatiecontract Agentschap NL heeft een Leidraad Prestatiecontract Beheer en Onderhoud Gebouwen opgesteld om marktpartijen te ondersteunen bij de ontwikkeling en aanbesteding van prestatiecontracten en ESCo s. In de Leidraad vindt u onder meer tools voor monitoring, het definiëren van Key Performance Indicatoren (KPI s) en het gebruikersgedrag in relatie tot gebouwprestaties. U kunt de leidraad gratis downloaden via ondersteunt u met informatie over rendement, techniek en wetgeving triodos biedt eindgebruiker PrestatiecoNtract In maart 2009 is het eerste duurzaam gerenoveerde rijksmonument in Nederland in gebruik genomen. Eigenaar Triodos Vastgoedfonds en huurder AT Osborne hadden drie ambities: duurzame renovatie, energiegebruik en CO₂ uitstoot drastisch verminderen en eigentijdse voorzieningen toevoegen om daarmee de villa in Baarn nieuwe toekomstwaarde te geven. Voor dit pand is nu ook een langdurig prestatiegericht onderhoudscontract afgesloten. Het Model Energieprestatiecontract van AT Osborne en een Werkomschrijving technisch onderhoud zijn te downloaden van onze website activiteitenbesluit Ondernemers zijn verplicht om alle energiebesparende maatregelen te treffen die binnen vijf jaar worden terugverdiend. Dit staat in Artikel 2.15 van het Activiteitenbesluit van de Wet Milieubeheer. Deze verplichting geldt voor ondernemingen met een minimaal jaarlijks energiegebruik van kwh of m³ gas. Dit komt grofweg overeen met gebouwen van minimaal 700 m². Het is de verantwoordelijkheid van de ondernemer om energiebesparende maatregelen in de bedrijfsvoering door te voeren. De gemeente bepaalt of de ondernemer aan de verplichting voldoet. Voor meer informatie: kansen Voor Duurzaam VastgoeD in De zorg Zorginstellingen zijn, gedreven door de wijzingen in het bekostigingsstelsel, bezig met het professionaliseren van hun vastgoedorganisatie. Dit biedt kansen voor het ontwikkelen van beleid voor duurzaamheid en energiebesparing. Met het nemen van energiebesparende maatregelen, zoals het beter inregelen van installaties, het verbeteren van isolatie en het installeren van e verlichting zal de energierekening omlaag gaan. Er zijn echter meer redenen om te investeren in energiebesparing: het verbeteren van het binnenklimaat. Het verminderen van tocht en extreme hitte hebben een direct effect op het welbevinden van clienten en het verplegend personeel. Variërend van grote ziekenhuizen tot kleinschalige woonvormen bedraagt de omvang van de vastgoedvoorraad van deze sector bijna 30 miljoen m². Anders dan in de kantorenmarkt of de retail is de zorgsector meestal zelf eigenaar van het vastgoed. De zorginstelling kan dus zelf profiteren van de extra kwaliteit en uitstraling van een duurzaam gebouw en van de lagere energierekening. Werknemers laten duurzaamheid meewegen in hun beslissingen bij de keuze van een werkgever, belangrijk om voldoende handen aan het bed te houden. Argumentatie genoeg voor zorg instellingen om aan de slag te gaan. Ruim 20% besparingspotentieel Het energiebesparingspotentieel in de zorg bedraagt ruim 20%. Agentschap NL ondersteunt zorginstellingen met kennis en instrumentarium om bestaande gebouwen er te maken. Voor meer informatie: Contact: wijnanda.willemse@ agentschapnl.nl. triodos boek LeVeN in gezonde gebouwen Triodos Bank presenteert tijdens de PROVADA 2011 het boek Leven in gezonde gebouwen. Hierin beschrijft de bank, die in 2004 als eerste een duurzaam vastgoedfonds lanceerde, haar visie op duurzaamheid en de Triodos Toets voor Duurzaam Vastgoed. "In een tijd waarin iedereen een eigen invulling lijkt te geven aan het ruime begrip duurzaamheid, laten wij graag zien hoe wij daar al bijna tien jaar concreet invulling aan geven," zegt Guus Berkhout, fondsmanager van Triodos Vastgoedfonds. "Onze visie gaat niet alleen over energieverbruik en milieukwaliteit (Planet) maar stelt ook de vraag of de gebruikers prettig en gezond kunnen werken in het gebouw (People). Het concept en de belevingswaarde (Project) van een gebouw zijn even Voorzitter beroepsvereniging FMGezondheidszorg André de Reus Liever besparen dan bezuinigen Met dit symposium willen we een flinke impuls geven aan kennisverspreiding over energie besparen. Energie besparing in de zorg >> Als het gaat om energie en klimaat Jaarlijks 115 miljoen euro besparen kan relevant als rendement (Profit): een gebouw is immers pas werkelijk duurzaam als financieel rendement en maatschappelijk rendement elkaar versterken. Waar beleggers en financiers hun financiële criteria als regel juist tegenover de heersende milieucriteria plaatsen, verbinden wij beide waarden in één model. Hierdoor ontstaat een model dat álle aspecten van duurzaamheid beoordeelt, zowel bij aankoop als beheer". Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 10