Eindrapportage roadmap fase II Opbrengsten publiek-private tafels

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Eindrapportage roadmap fase II Opbrengsten publiek-private tafels"

Transcriptie

1

2 Oktober 2014 Het Doorbraakproject is een gezamenlijk initiatief van de PO-Raad, VO-raad en de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en Economische Zaken. Samen met onderwijsinstellingen, bedrijfsleven en overheid willen zij de ambitie van het doorbraakproject realiseren. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 2

3 Inhoud 1 INLEIDING HET DOORBRAAKPROJECT ONDERWIJS & ICT DOEL EN DOELGROEP DOCUMENT LEESWIJZER MAATWERK MET ICT MAAK AFSPRAKEN, ONTWIKKEL STANDAARDEN EN IMPLEMENTEER Naar een optimale leermiddelenketen: ruimte op de markt, maar met voldoende waarborgen NAAR DE PRAKTIJK: VRAAGKRACHT, IMPLEMENTATIE, BEPROEVEN WAAR NODIG CONNECTIVITEIT, DEVICES EN KENNIS ALS BASISVOORWAARDE TOT SLOT: BELEG REGIE OP DE VOORGESTELDE VERVOLGROUTE ADVIEZEN PUBLIEK-PRIVATE TAFELS SCHOOLCONTEXT Maak een analysekader die scholen helpt door te ontwikkelen Zorg voor ondersteuning bij scholen tijdens implementatie van de ambitie Definieer een heldere communicatiestrategie passend bij de verschillende doelgroepen DIGITAAL LEERMATERIAAL Maak eenduidig gebruik van kernbegrippen rondom digitaal leermateriaal Verbeter de metadatering van lesmateriaal Leer van voorbeelden uit het veld: onderzoek best practices Ontwikkel kennis en kunde middels learning labs INFORMATIE & INZICHT Start met een minimale set aan gegevens: het kernleerprofiel Versnel de implementatie van de standaard voor de uitwisseling van harde leerresultaten Maak afspraken over zeggenschap INFRASTRUCTUUR & CONNECTIVITEIT Ontwikkel als school een heldere visie op maatwerk met ICT Zorg voor gelijke toegang tot online diensten Versterk de vraagarticulatie t.a.v. de eisen rondom de ICT -infrastructuur en benodigde connectiviteit ROOSTERING & PLANNING Standaardiseer en zorg voor een koppelvlak tussen roostering- en planningssystemen en leer(management)systemen TOEGANG Hanteer één uniek identificerend kenmerk Plan, ontwerp en realiseer een centrale nummervoorziening Vorm een IAA Stelsel Onderwijs Richt een publiek-private governance in Op weg naar implementatie: richt verschillende projecten in PRIVACY Maak een heldere verdeling van rollen en verantwoordelijkheden Stimuleer en vergroot bewustzijn bij scholen Richt een platform in waar ketenpartijen gezamenlijk afspraken vastleggen BLOKKADES Wet- en regelgeving in het onderwijs Digitale volwassenheid Onvolkomen marktwerking Standaardisatie en regie PRIJSMODELLEN Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 3

4 3.9.1 Maak de mogelijke productiviteitswinst inzichtelijk Sla de handen ineen Ondersteun scholen bij het articuleren van de vraag TOT SLOT BIJLAGE A: BEGRIPPENLIJST Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 4

5 1 Inleiding In het Regeerakkoord zijn tien doorbraakprojecten met ICT in het leven geroepen die de digitalisering van de Nederlandse economie moeten versnellen. Overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen inventariseren gezamenlijk kansen en belemmeringen, selecteren en realiseren projecten, en zorgen voor opschaling van beproefde aanpakken. De doorbraakprojecten met ICT richten zich op het midden- en kleinbedrijf, topsectoren zoals agro en transport, maar ook sectoren als onderwijs en zorg. De doorbraakprojecten met ICT worden in publiek-privaat verband gerealiseerd en onder leiding van aanjagers die gezicht geven aan de gezamenlijke ambitie. 1.1 Het doorbraakproject Onderwijs & ICT Voor de Nederlandse positie in de globaliserende economie is excellent onderwijs, dat het maximale uit alle kinderen haalt, een absolute noodzaak. Om dit te bereiken kan, wil en moet het onderwijs de komende jaren kwalitatief toponderwijs realiseren. Doelgericht onderwijs dat adaptief en activerend is, de leerling centraal stelt en transparantie biedt over haar presteren. De PO-Raad, VO-raad en de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en Economische Zaken zijn de initiatiefnemers van het doorbraakproject in het onderwijs. Het doorbraakproject Onderwijs & ICT richt zich op het primair (po) en voortgezet onderwijs (vo) en beoogt een doorbraak te realiseren door het (beter) benutten van ICT voor maatwerk in het onderwijs. Voor dit doorbraakproject zijn drie fasen gedefinieerd: 1. roadmap fase I: voor de operationalisatie van de opgave voor het project (2013, eerste deel 2014); 2. roadmap fase II: ten behoeve van verdere uitwerking van de opgave in publiek-privaat verband en het leggen van de basis voor (besluitvorming over) het vervolg; 3. de uitvoeringsfase waarin de doorbraak daadwerkelijk gerealiseerd wordt (vanaf najaar 2014). Roadmap fase I In 2013 en het begin van 2014 is het project opgezet en is roadmap fase I doorlopen. De initiatiefnemers hebben hun diverse projecten op het terrein van gepersonaliseerd leren met ICT met elkaar verbonden 1, de sturing op het project gezamenlijk opgepakt en de nadere uitwerking van het project voorbereid. Hiervoor is een brede consultatie bij de aanbodzijde van de markt verricht. Circa 50 marktpartijen, variërend van leveranciers van (digitaal) lesmateriaal, leerlingvolg- en leersystemen, en roostering- en planningsystemen tot IT- leveranciers en partijen uit de gamingindustrie en creatieve sector zijn middels een marktconsultatie document gevraagd naar hun beeld van de kansen en belemmeringen ten aan zien van het benutten van ICT voor maatwerk en het personaliseren van onderwijs. Het resultaat is vastgelegd in de Rapportage Marktconsultatie 2. In 2013 zijn de PO-Raad en VO-raad met schoolbesturen in gesprek gegaan om te komen tot een visie op digitale leermiddelen vanuit het primair en voortgezet onderwijs. Deze visie is in 2013 en 2014 vertaald naar 1 In het project wordt de term gepersonaliseerd leren met ICT gebruikt. Dit begrip wordt ook vaak anders aangeduid, bijvoorbeeld met maatwerk, geïndividualiseerd of adaptief leren. Uit de marktconsultatie bij de aanbodzijde bleek dat de term gepersonaliseerd leren met ICT het meeste werd gebruikt. In dit rapport wordt deze dan ook gebruikt. 2 Doorbraak Onderwijs & ICT (2013). Rapportage Marktconsultatie. [Online]. Beschikbaar via: Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 5

6 een Programma van Eisen 3. Het programma van eisen formuleert basiseisen en wensen van de sectorraden op het gebied van leermiddelen, met name de mogelijkheid om daarmee meer te kunnen variëren. Daarnaast formuleert het voorwaarden voor de leermiddelenketen. En beschrijft het programma van eisen welke inspanningen de scholen zelf moeten leveren. Voor (een deel van) deze eisen is afgesproken dat dit in publiekprivate dialoog verder wordt uitgewerkt naar wat in de praktijk nodig is. Op basis van de marktconsultatie en de thema s die voortkomen uit het programma van eisen van de vraagzijde, heeft het doorbraakproject Onderwijs & ICT een agenda 4 opgesteld (en gepubliceerd) om publiekprivaat afspraken te maken over de voorgenomen doorbraak. In de agenda zijn negen samenhangende thema s geïdentificeerd die bepalend zijn voor de gewenste doorbraak. Elk van deze thema s is vervolgens door schoolbestuurders en aanbieders geconcretiseerd aan publiek-private tafels. In onderstaande figuur zijn de thema s in beeld gebracht. Digitaal Leermateriaal Informatie & Inzicht Schoolcontext Roostering & Planning Infrastructuur & Connectiviteit Figuur: thema s publiek-private tafels Een tiende onderwerp, de zogenaamde verbindingslaag, is benoemd maar niet als aparte tafel ingericht. De elementen en de adviezen uit de negen overige tafels vormen de input voor de verbindingslaag die tot doel heeft verschillende voorzieningen en content- en informatiestromen met elkaar te verbinden. In aparte gesprekken met vraag- en aanbodzijde is gekeken wat hiervoor overwegingen zijn. Het onderwerp verbindingslaag is daarmee geen onderdeel van deze rapportage. Roadmap fase II Begin 2014 zijn de tafels gestart en daarmee de concrete invulling van de doorbraak in publiek-privaat verband. Marktpartijen konden zich inschrijven op de zogenaamde publiek-private tafels. In totaal hebben meer dan tweehonderd deelnemers geparticipeerd aan één of meerdere tafels. De PO-Raad en de VO-raad hebben ervoor gezorgd dat diverse bestuurders uit het primair en voortgezet onderwijs hebben deelgenomen 3 PO-Raad, VO-raad (2014). Sectorale Vraagsturing Leermiddelen Programma van Eisen PO/VO. [Online]. Beschikbaar via: 4 Doorbraak Onderwijs & ICT (2014). Agenda Publiek-private Tafels Doorbraakproject Onderwijs en ICT. [Online]. Beschikbaar via: Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 6

7 aan de publiek-private tafels. In sommige gevallen hebben de sectorraden zelf opgetreden als de vertegenwoordiging van de vraagzijde. Voor elke tafel zijn een onafhankelijk voorzitter en een secretaris geworven die inhoudelijke binding hadden met het onderwerp. Vrijwel alle tafels zijn drie tot vier bijeenkomsten bij elkaar geweest om in gesprek tussen onderwijs en private partijen adviezen te formuleren die maatwerk met ICT en gepersonaliseerd leren in breedste zin mogelijk maken. Alle adviezen zijn besproken met de bestuurlijk aanjager van het doorbraakproject. De onderlinge samenhang tussen de adviezen is gedurende het traject bewaakt door het programmabureau en de projectgroep (vertegenwoordigers van de opdrachtgevers: PO-Raad en VO-raad, Ministeries OCW en EZ). Onderliggend document rapporteert de opbrengsten van de publiek-private tafels. 1.2 Doel en doelgroep document Het doel van dit document is om inzicht te bieden in de uitkomsten van de publiek-private tafels en de conclusies en aanbevelingen die daaruit te halen zijn. De eindrapportage is bedoeld voor de deelnemers aan de publiek-private tafels, de sectorraden, de ministeries van OCW en EZ, Stichting Kennisnet en Schoolinfo. Tevens biedt het inzichten aan andere geïnteresseerden in het doorbraakproject. De rapportage schetst een overkoepelend beeld van de benodigde doorbraak en vormt een belangrijke basis voor het vervolg van het project. 1.3 Leeswijzer De eindrapportage roadmap fase II is opgedeeld in vier hoofdstukken: De inleiding (hoofdstuk 1). De overkoepelende aanbevelingen voor het vervolg (hoofdstuk 2). De hoofdlijnen en aanbevelingen uit de afzonderlijke tafeladviezen (hoofdstuk 3). Een afsluitend hoofdstuk waarin kort uiteengezet wordt op wat voor manier de verschillende deelnemers aan de publiek-private tafels zich herkennen in de aanbevelingen en hoofdlijnen. Hieraan is toegevoegd de opbrengst uit de startbijeenkomst van de Klankbordgroep Leraren (hoofdstuk 4). In bijlage A is ter verheldering van gebruikte woorden een begrippenlijst toegevoegd. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 7

8 2 Maatwerk met ICT Met dit doorbraakproject wordt beoogd dat in 2017 scholen in primair - en voortgezet onderwijs beter in staat zijn om ICT en digitaal leermateriaal in te zetten om het beste uit individuele leerlingen te halen. Leraren zijn in staat een hoger rendement te halen uit een lesuur en weten welke competenties daarvoor nodig zijn. Ontwikkelaars van leermateriaal hebben vertrouwen in hun verdienmodel voor digitaal, personaliseerbaar leermateriaal en kunnen handelen naar de vraag vanuit het onderwijs. Leerlingen en hun ouders hebben meer zicht op behaalde resultaten. Om bovenstaande ambitie te verwezenlijken hebben publieke en private partijen gezamenlijk aanbevelingen gedaan ten aanzien van de voorgenomen doorbraak. Deze aanbevelingen concentreren zich rondom de negen hiervoor beschreven thema s reikend van schoolcontext en digitaal leermateriaal tot het verlenen van toegang daartoe en eisen rondom privacy. Uit de afzonderlijke adviezen komen vier punten herhaaldelijk terug: 1. Maak gezamenlijk afspraken, leg standaarden vast en implementeer deze in de keten. 2. Geef de markt ruimte, maar zorg ook voor voldoende (publieke) waarborgen ten behoeve van een optimaal functionerende leermiddelenketen. 3. Breng de gearticuleerde vraag in de praktijk: organiseer de vraagkracht op de onderwerpen waar dat kan, beproef dit waar nodig en ondersteun scholen bij implementatie. 4. Breng ICT- randvoorwaarden voor scholen op orde. Connectiviteit, devices en kennis zijn de basisvoorwaarde voor maatwerk met ICT. 2.1 Maak afspraken, ontwikkel standaarden en implementeer Om leraren in staat te stellen meer maatwerk te leveren, is het nodig om te differentiëren tussen leerlingen in volgorde van lesmodules, tempo en/of moeilijkheidsgraad. Leraren moeten kunnen variëren met lesmateriaal en dit op een didactisch verantwoorde manier kunnen gebruiken. ICT is een middel om maatwerk eenvoudiger en overzichtelijker toe te passen. Waar het gaat om het benutten hiervan, is de koppeling tussen digitaal leermateriaal en inzicht in de individuele voortgang van de leerling binnen het algehele leerproces een voorwaarde. In dat kader zijn de volgende twee zaken belangrijk: Content moet in kleinere eenheden beschikbaar zijn zodat maatwerk en variëren aan de hand van een leerlijn eenvoudig mogelijk is. Leraren kunnen hierdoor meteen zien voor welk leerdoel, welk leermateriaal beschikbaar is en kunnen er makkelijker voor zorgen dat hun leerlingen materiaal krijgen passend bij hun fase in het leerproces. Een leraar moet gemakkelijk en frequent een samenhangend en meer gedetailleerd inzicht hebben in het leerproces van hun leerlingen, ongeacht uit welke digitale content, toetsen of systemen deze informatie afkomstig is. Op basis hiervan kunnen leerling en leraar op een eenvoudigere en effectievere manier persoonlijke leerroutes samenstellen. Aangenomen is dat voor sommige onderdelen van het leerproces of voor sommige vakken dit proces van plannen, uitvoeren en (bij)sturen van het leerproces meer automatisch kan plaatsvinden. Op die manier kan ICT maatwerk faciliteren, bijvoorbeeld door interactiviteit of adaptiviteit. Verschillende adaptieve Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 8

9 leersystemen doen dit al voor een specifiek leergebied of vak. In de proeftuin linked data 5 bijvoorbeeld is hiermee ervaring opgedaan met het trainen voor het eindexamen economie. Afspraken en standaarden die eenvoudig te implementeren en bruikbaar zijn, vormen de basis voor de gewenste verbinding tussen digitaal leermateriaal en de informatie over de leerling en het leerproces. Het is daarbij van belang dat de standaarden breed geïmplementeerd worden door zowel vragers als aanbieders en met zo min mogelijk inspanning. Er zijn al veel initiatieven op het gebied van standaardisatie, maar geconstateerd is dat de standaarden nog te weinig geïmplementeerd worden laat staan dat ze het beoogde effect hebben. Het gebrek aan regie op het gebied van standaardisatie wordt dan ook als een belemmering ervaren. Maar het is meer dan regie alleen, bewustwording over het belang van standaardisatie is zeker zo belangrijk. Daarbij moet steeds kritisch gekeken worden naar wat wel of juist niet moet worden gestandaardiseerd. Het nut en de noodzaak van standaardisatie in de praktijk moet duidelijk zijn, met name als het gaat om de basisinrichting. De basis moet eenvoudig en gestandaardiseerd zijn, ook uit kostenoogpunt, om vervolgens differentiatie mogelijk te maken. Publiek en private partijen bevelen aan: Om in de praktijk te onderzoeken welke standaarden (door)ontwikkeld moeten worden. Het is bijvoorbeeld van belang om in de toekomst een aantal extra gegevens over leergedrag vast te leggen zodat leraren beter inzicht krijgen in het kernleerprofiel van een leerling. Een dergelijk kernprofiel bevat zowel harde als zachte gegevens over het leren en combineert deze. Voor wat betreft het leergedrag wordt geadviseerd te starten met een beperkt aantal indicatoren, te weten: Moeilijkheidsgraad van de oefening Leerdoel dat correspondeert met de oefening (hiervoor is de aanwezigheid van een vastgesteld kernprogramma een randvoorwaarde) Tijd die door de leerling gebruikt is om tot een antwoord te komen Resultaat van de oefening (directe feedback). Het kernleerprofiel inclusief de gegevens over leergedrag moeten vervolgens gehanteerd worden als standaard, terwijl het ruimte biedt aan leraren en aanbieders van systemen om eigen toevoegingen te doen aan bovengenoemde basisindicatoren. Om te komen tot de ontwikkeling en standaardisatie van een generieke leerdoelenstructuur met als basis de kernprogramma s van SLO 6. Hiervoor is het in elk geval nodig om de kernprogramma s verder te ontwikkelen en mogelijk te voorzien van enkele voorbeelden van leerlijnen of implementaties. Tevens moet bekeken worden hoe deze structuur eenvoudig bruikbaar gemaakt kan worden. Om beschikbare standaarden en afspraken breed te implementeren. Dit betreft de implementatie van de standaard Uitwisseling Leerresultaten (UWLR), maar ook het metadateren van de digitaal leermateriaal door aanbieders en conform de gevalideerde kernprogramma s van SLO. Implementatie alleen is niet genoeg, er is ook regie nodig op dit proces SLO is het nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling en heeft een onafhankelijke, niet-commerciële positie als landelijke kennisinstelling. Meer informatie: Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 9

10 2.1.1 Naar een optimale leermiddelenketen: ruimte op de markt, maar met voldoende waarborgen Gedurende het proces van de publiek-private tafels is bevestigd dat de markt voor digitale leermiddelen en (adaptieve) leersystemen flink in beweging is. Marktpartijen in de keten schuiven op of verbreden hun dienstverlening. Voorbeelden hiervan zijn distributeurs die informatiesystemen leveren en contentleveranciers die ook leersystemen aanbieden. Ten behoeve van een goede werking van de leermiddelenketen zijn op dit moment verschillende standaarden en voorzieningen beschikbaar, al dan niet onder publiek-private aansturing. Uit het proces van de tafels blijkt dat er publieke waarborgen gewenst zijn (bijvoorbeeld in governance van ketenbrede voorzieningen), dat functies gescheiden moeten worden (bijvoorbeeld als het gaat om identificatie, authenticatie en autorisatie) en dat nieuwe ketenvoorzieningen nodig zijn dan wel optimalisatie van bestaande voorzieningen (bijvoorbeeld op het gebied van toegang tot digitaal leermateriaal). In deze bewegende markt geven vragers aan dat zij niet terecht willen komen in een situatie van lock-ins, of beperkt willen worden in hun keuzevrijheid door de wijze waarop producten zijn vormgegeven en informatie wordt uitgewisseld. Schoolbesturen zien een reële kans dat de huidige ontwikkeling (in ieder geval tijdelijk) leidt tot het ontstaan van een klein aantal gesloten systemen, in private handen, waarin het gepersonaliseerde leren plaats vindt en die de markt domineren. Deze systemen bieden totaalpakketten en bevatten zowel het leermateriaal, de leerinformatie als de intelligentie om beide te verbinden. Deze geslotenheid maakt het lastig om materiaal en informatie met andere systemen of met materiaal buiten systemen uit te wisselen of te combineren. Zo maken aanbieders op dit moment gebruik van informatie over het leerproces en de voortgang daarvan, maar vaak alleen binnen de eigen dienstverlening. Het grootste deel van de scholen maakt gebruik van meerdere soorten diensten en systemen waardoor een leraar, leerling en ouder geen gedetailleerd en frequent overkoepelend overzicht krijgt op het gewenste niveau. Een dergelijke situatie beperkt de keuzevrijheid van scholen en verhoogt toetredingsdrempels. Dit beïnvloedt de mate van concurrentie en innovatiesnelheid nadelig. Daarnaast geven vragers aan dat zij transparantie in het aanbod van digitaal leermateriaal een belangrijke voorwaarde voor gebruik vinden. Zij willen eenvoudig kunnen zien wat er beschikbaar is en wanneer nieuwe producten op de markt worden aangeboden. Vanuit de aanbodzijde is ruimte gewenst om vrij in te spelen op de nieuwste mogelijkheden in de markt en ook zij vinden een aantal waarborgen van belang, bijvoorbeeld op het gebied van privacy. Voor aanbieders is het daarnaast belangrijk dat zij zich kunnen positioneren op de markt en hun nieuwe producten kunnen ontwikkelen en vermarkten volgens rendabele businessmodellen en een voldoende substantiële vraag. Er zijn ook aanbieders die aangeven dat toetreding tot de markt lastig is, vanwege bijvoorbeeld een versnipperde vraag, aanbestedingsregels en de wijze van uitvragen door schoolbesturen. Tevens is er een aantal knelpunten bij aanbieders die in hun dienstverlening belemmeren, zoals op het terrein van toegang tot digitaal leermateriaal, waar het werken met een persistent pseudoniem voor vragers en aanbieders een oplossing zou bieden. Kort samengevat onderkennen zowel vragers als aanbieders dat eenvoudige toegang tot digitaal leermateriaal een belangrijke basis is voor onbelemmerd gebruik van lesmateriaal en systemen. In elk geval op dit punt kan de werking van de keten geoptimaliseerd worden door het inrichten van een ketenbrede voorziening ter ondersteuning van toegang tot digitaal leermateriaal. In sommige gevallen zijn ook ketenbrede voorzieningen nodig om het gemak in gebruik van materiaal en systemen door scholen te vergroten, of de inspanningen van aanbieders bij het leveren van diensten te verkleinen. Dat is het geval waar het gaat om het werken met een persistente identiteit de toegang tot leermiddelen en diensten in hoge mate vereenvoudigt. Maar ook een verbindingslaag die eenduidigheid stimuleert is genoemd. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 10

11 Publiek en private partijen bevelen aan: Om de gegevens gericht op toegang te scheiden van de gegevens gericht op de uitwisseling van leerling-gegevens en leerresultaten. De huidige voorzieningen en standaarden in de keten scheiden de drie stromen op dit moment onvoldoende. Om de identificatie- en authenticatie functies, die nu bestaan binnen voorzieningen van aanbieders en binnen de Kennisnetfederatie, te standaardiseren in de context van het gemeenschappelijk IAA Stelsel. Op deze wijze ontstaat een open stelsel van authenticatiediensten. Om de authenticatiediensten en de (diensten voor de) verstrekking van attributen, op basis waarvan toegang wordt verleend, duidelijk van elkaar te scheiden. Om gebruik te maken van één pseudoniem voor de leermiddelenketen binnen het gehele onderwijsveld (tenminste PO en VO), waarbij: identificatie van de gebruiker gebeurt door de school; de uitgifte van het pseudoniem gebeurt door een centrale vertrouwensfunctie onder publieke governance. Daartoe zijn een aantal waarborgen in de keten nodig als het gaat om: Privacy. Partijen streven naar een balans tussen voldoen aan regelgeving en een praktijksituatie die ruimte geeft voor het gebruik van data. Een overkoepelend beeld van informatiestromen, belangen en risico s die daarmee samenhangen kan dienen als startpunt. Er bestaat op dit moment (nog) geen goed beeld of en in hoeverre, de huidige inrichting van partijen voldoet aan de wettelijke vereisten. Dit betreft ook verplichtingen en bevoegdheden en de onderliggende informatiestructuur waaronder opslag, inrichting en gebruik. Hiervoor wordt geadviseerd om afspraken vast te leggen tussen publieke en private partijen. Governance van ketenbrede voorzieningen. Hierbij gaat het om de wijze waarop sturing plaatsvindt op voorzieningen die in de leermiddelenketen worden gebruikt. Een voorbeeld hiervan is de governance op voorzieningen voor de toegang tot digitaal leermateriaal. Het advies is voor voorzieningen met een precompetitief karakter de governance publiek-privaat in te richten en te sturen op open en transparante voorzieningen. Waarborgen voor het bevorderen en behouden van keuzevrijheid, transparantie en het beperken toetredingsdrempels. Deze zijn benoemd maar in het proces van de publiek-private tafels niet verder uitgewerkt in oplossingen. 2.2 Naar de praktijk: vraagkracht, implementatie, beproeven waar nodig In het proces van de publiek-private tafels is gebleken dat waar het gaat om content de wens van po- en vobestuurders is om dit in kleinere eenheden te vinden en aangeleverd te krijgen. Hiermee is variatie aan de hand van een leerlijn en met behulp van materiaal uit verschillende bronnen en aanbieders mogelijk. In verscheidende adviezen wordt aangegeven dat het onderwijs haar vraag goed moet organiseren en de vraagkracht moet benutten. Dat gaat om het in praktijk brengen van het programma van eisen en het op een slimme manier verwerven van de gewenste leermiddelen tegen de gestelde voorwaarden. Maar het gaat ook om het afdwingen van waarborgen waar men dat nodig acht, zoals waar het gaat om de scheiding tussen content en leersystemen of het voldoen aan standaarden. Waar het gaat om ICT- infrastructuur is aangegeven dat vraagbundeling nog niet voldoende benut wordt om inkoopvoordeel te behalen zoals op het terrein van connectiviteit. Tegelijkertijd is duidelijk dat zaken nog beproefd moeten worden, bijvoorbeeld op het gebied Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 11

12 van het verbinden van content met informatie, welke aanpakken overdraagbaar zijn en welke instrumenten daarbij kunnen ondersteunen. Kortom: het daadwerkelijk in de praktijk brengen van de gearticuleerde vraag en de adviezen van de publiekprivate tafels is nodig. Daarbij gaat het om het concreet met schoolbesturen en scholen beproeven en ontwikkelen van overdraagbare aanpakken en kennis, en het ondersteunen van schoolbesturen bij het in de praktijk brengen van de gearticuleerde vraag. Publiek en private partijen bevelen aan: Om zogenaamde learning labs 7 in te richten onder landelijke regie en deze te benutten om een eerste stap te zetten in maatwerk met ICT. Hiervoor moet in elk geval digitaal leermateriaal ingezet worden, gekoppeld aan leerdoelen en leerlijnen. Aan de learning labs worden meerdere invullingen gegeven. In die invulling is het concept van een verbindingslaag van groot belang omdat deze laag de gebruikers, zoals scholen en leerlingen, toegang biedt tot een digitale leeromgeving. Met de informatie uit het gebruik van deze digitale leeromgeving is het mogelijk om inzicht te krijgen in de leeropbrengsten van de leerlingen en zo learning analytics te ontwikkelen. Learning labs moeten een omgeving zijn waarin: De productiviteitsverhoging van gepersonaliseerd (adaptief) leermateriaal kan worden aangetoond in een kleine en gecontroleerde setting. Inzichtelijk wordt gemaakt wat nodig is om deze middelen succesvol in te zetten en wat de daadwerkelijke kosten zijn van het gebruik van adaptief digitaal leermateriaal. Verschillende vormen van verwerving worden verkend, maar ook welke stappen van verwerving vragen om ondersteuning. Een aantal instrumenten worden ontwikkeld ter ondersteuning van schoolbesturen bij implementatie van hun visie op leren en maatwerk met behulp van ICT. Onderzocht wordt welke beproefde stappen nodig zijn, wat dit oplevert voor leraren in de uitoefening van hun vak en welke investeringen dit vergt van schoolbesturen. Daarbij is het van belang dat er voldoende ruimte is om te experimenteren door scholen en dat de resultaten van de learning labs opgeschaald kunnen worden naar gebruik door een bredere groep scholen. Om een analysekader voor bestuurders en schoolleiders verder te ontwikkelen om hen te helpen bij het bepalen van de ontwikkelstappen die ze willen zetten. Voorgesteld is om te starten met de volgende assen: onderwijsambitie, veranderkracht van de instelling en de ICT -ambitie van de school. Om bij implementatie te ondersteunen. Voor de implementatie van gepersonaliseerd leren ondersteund door ICT en de ondersteuningsinfrastructuur die dit faciliteert, is een model ontwikkeld dat een mix aan ondersteuningsvormen beschrijft. Hierin wordt onderscheid gemaakt tussen korte en langdurige ondersteuning en intensieve en minder intensieve ondersteuning. Er zijn een aantal voorstellen voor mogelijke ondersteuning gedaan, maar de publieke en private partijen adviseren dit model verder uit te werken en in de praktijk te brengen. Vervolgens kan het model door besturen en scholen gebruikt worden bij het vormgeven van hun verandertraject en de implementatie van ICT in het onderwijs. 7 De definitie learning labs zijn voortgekomen uit de tafel Digitaal Leermateriaal en zijn praktijksituaties waarin gezocht wordt naar aansluiting tussen vraag en aanbod ten aanzien van ICT in het leren. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 12

13 2.3 Connectiviteit, devices en kennis als basisvoorwaarde Scholen die stappen willen zetten in maatwerk met ICT, moeten dit wel kunnen. Daarvoor moeten de harde ICT- randvoorwaarden op orde zijn, evenals de ruimte om te investeren. Uit de tafels blijkt dat deze randvoorwaarden cruciaal zijn maar onvoldoende op orde zijn om verdergaand gebruik van ICT probleemloos te laten plaatsvinden. Scholen ondervinden hinder van een instabiele infrastructuur en aanbieders merken dat scholen als gevolg daarvan hun producten niet goed kunnen gebruiken. Er is voldoende aanbod beschikbaar, maar in veel gevallen is het onvoldoende transparant en te weinig toegesneden op de vraag van het onderwijs. Daarnaast wordt aangegeven dat scholen (nog) onvoldoende kennis bezitten over, en vertrouwen hebben in de mogelijkheden om investeringen over de jaren heen duurzaam te bestendigen. Zij ervaren de ICTinfrastructuur als een snel stijgende kostenpost zonder een gevoel van controle te hebben. Ook wordt onderkend dat zij moeite hebben met het opstellen van een implementatie- en investeringsplan (inclusief businesscase) voor de transitie naar een situatie waarin ICT verdergaand wordt ingezet voor maatwerk. Bij dit alles zouden scholen beter gebruik kunnen maken van elkaars kennis en instrumenten. Publiek en private partijen bevelen aan: Om te zorgen voor geschikte connectiviteit bij scholen. Meer concreet houdt dit in dat de overheid connectiviteit als een nutsvoorziening voor de onderwijssector moet beschouwen en ervoor moet zorgen dat de sector geen belemmeringen ondervindt bij het toegang krijgen tot goede breedbandverbindingen. Zij bevordert dat uiterlijk 2017 het volgende is gerealiseerd: 100 % van de scholen heeft een toekomstvaste, toereikende breedbandverbinding voor de deur. Op deze connectiviteit (onderste laag) is een multi-service provider model aanwezig, zodat concurrentie op dienstverlening kan plaats vinden en waardoor keuzevrijheid is en aantrekkelijke prijzen voor scholen beschikbaar zijn. Alle scholen hebben/krijgen expliciet voldoende beschikbare financiële middelen om ook daadwerkelijk de in-school infrastructuur ( draadloos netwerk ) aan te laten leggen en te beheren. Dat onderzoek of vraagbundeling mogelijk is. Inrichting in de school is de verantwoordelijkheid voor de scholen zelf. Om de vraagarticulatie van scholen te versterken zodat zij de juiste vragen ten aanzien van infrastructuur en connectiviteit aan de markt stellen. Als basis hiervoor kan het tafel Infrastructuur & Connectiviteit ontwikkelde model (zie paragraaf 3.4) dienen. Drie concrete adviezen hiervoor zijn: Werk nog in het model uit, ga samen met het veld en experts na welke vragen gesteld moeten worden en welke type diensten/infrastructuur en connectiviteit beschikbaar zijn in de markt. Inventariseer voorbeelden van tooling en bepaal een gewenste vorm. Verzamel en analyseer bestaande good practices en voorbeelden die beschikbaar zijn bij besturen/scholen en maak die kennis beschikbaar voor alle partijen, zowel bij aanbod- als vraagzijde. Stel expertise beschikbaar over dit onderwerp. Om te zorgen voor voldoende aandacht voor visievorming in het vervolg van het doorbraakproject: Een visie op de ontwikkeling van gepersonaliseerd leren en onderwijs, ondersteund door digitale leermiddelen. Dit is essentieel bij het maken van keuzen ten aanzien van de infrastructuur. Zorg daarom dat bij de totale inrichting van de vervolgfase van het doorbraakproject dat visievorming een nadrukkelijke plek krijgt. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 13

14 2.4 Tot slot: beleg regie op de voorgestelde vervolgroute In veel van de adviezen komt naar voren dat publieke en private partijen samen afspraken willen maken. Men heeft de ambitie om afspraken vast te leggen met betrekking tot privacy, toegang tot leermiddelen en metadatering. Ook een eenduidige leerdoelenstructuur is hierin belangrijk. Daarnaast willen de partijen overeenkomsten maken over de implementatie van standaarden en afspraken. Dit heeft niet alleen praktische doelen, maar is tevens van belang om commitment van alle partijen te verkrijgen voor de ingeslagen route. Naast het maken van afspraken wordt geadviseerd de regie hierop goed te beleggen. Dit leidt ertoe dat afspraken worden nagekomen en implementaties plaatsvinden. Zowel bij aanbieders van leermateriaal en software als aan de kant van het onderwijs. Het vastleggen van privacyafspraken zoals voorbereid aan een van de tafels, is een zeer concreet voorbeeld hiervan, net als afspraken op het terrein van ontwikkeling en implementatie van standaarden; inhoud, financiering en regie op de learning labs, en implementatieondersteuning. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 14

15 3 Adviezen publiek-private tafels Rond negen verschillende thema s zijn publieke en private partijen gezamenlijk gekomen tot aanbevelingen om meer maatwerk met ICT en in het bijzonder gepersonaliseerd onderwijs, mogelijk te maken voor alle scholen in het primair en voortgezet onderwijs. De adviezen van deze publiek-private tafels zijn in de volgende paragrafen samengebracht. Het resultaat van de publiek-private tafels beperkt zich niet tot de adviezen zoals hieronder beschreven. De gesprekken en discussies hebben ertoe geleid dat partijen er beter in zijn geslaagd dezelfde taal te spreken, elkaars ervaren knelpunten beter te begrijpen, en met elkaar te spreken over ambities en doelen van het onderwijs. De eindadviezen zijn een praktische manier om hier invulling aan te geven. 3.1 Schoolcontext Aan de tafel Schoolcontext draaide het om een aanpak die scholen kunnen gebruiken in hun eigen organisatie bij het realiseren van onderwijs op maat. Voortbouwend op wat al is en wordt gerealiseerd, ging het hier om vraagstukken als welke modellen en keuzes een school kan maken of welke incentives gegeven kunnen worden om de implementatie te versnellen. Concreet betekende dat: lever een aanpak voor scholen op, zodat scholen beter weten wat ze nodig hebben aan ICT-voorzieningen en weten wat dit vergt in de implementatie. Hierbij wordt ook een beeld geschetst van de gewenste ondersteuningsstructuur voor het onderwijs. De aanbevelingen van de tafel Schoolcontext richten zich, zoals ook gevraagd is, op de doorbraak in personaliseren van het onderwijs met de inzet van ICT. Voor maatwerk is echter meer nodig dan alleen de invoering van ICT. Tijdens de bijeenkomsten is daarom een bredere context geschetst en in het achterhoofd gehouden tijdens de discussies. Het Nederlandse onderwijs kent namelijk een grote verscheidenheid en daar moet aan tegemoet gekomen worden. Iedere school zou met één of meer keuzes uit het advies een versnelling in de eigen ontwikkeling naar maatwerk moeten kunnen bewerkstelligen. Het advies bestaat uit drie onderdelen: Aanbevelingen gericht op een te ontwikkelen analysekader, dat gebruikt kan worden door scholen om zich te positioneren, hun gewenste situatie in kaart te brengen en zichzelf verder te helpen. Een advies over de implementatieondersteuning, met oog voor de verschillende rollen. Enkele algemene aanbevelingen voor de communicatiestrategie van het doorbraakproject Maak een analysekader die scholen helpt door te ontwikkelen Er bestaan enkele essentiële en algemeen geldende randvoorwaarden die in scholen ingevuld moeten zijn. Het thema van schoolcontext betreft dan ook een veranderkundige vraag voor scholen. De uitdaging voor scholen is zichzelf zo in te richten dat zij kunnen (blijven) mee veranderen met de maatschappij. Daarvoor bestaat geen universele overdraagbare aanpak. Er is geen aanpak voor gepersonaliseerd leren die in elke context, voor elk leerdoel, en voor alle leerlingen geschikt is. Ook voor scholen is verandering maatwerk: scholen of zelfs leerjaren en vaksecties hebben hun eigen startpunt, eindpunt en doorlopen hun eigen route. Het analysekader biedt een hulpmiddel voor het vinden van dit start- en eindpunt 8. 8 NB. De hieronder geschetste contouren van een analysekader moeten in het vervolg van het doorbraakproject verder worden uitgewerkt, in de praktijk beproefd en doorontwikkeld. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 15

16 Bij het streven naar meer gepersonaliseerd onderwijs is het zaak om drie verschillende assen binnen de instelling (of een onderdeel daarvan) in kaart te brengen: 1. Onderwijs 2. De veranderkracht van de instelling 3. De inzet van ICT Onderwijs Met meer gepersonaliseerd leren kunnen leraren recht doen aan verschillen tussen leerlingen. Dit kunnen verschillen zijn op het gebied van plaats, tijd, tempo, niveau, leerstijl, interesse en/of begeleidingsbehoefte. Per leerling moet een leraar kunnen bekijken hoe het leren het beste gestuurd kan worden. De as onderwijs betreft de wijze van inspelen op de verschillen tussen leerlingen. Met deze as wordt bedoeld dat de school in én-én denkt bij de vormgeving van het onderwijs en zelfsturend leren mogelijk maakt. Een mogelijke indeling is: Leraargestuurd leren Zelfstandig leren Zelfsturend leren Veranderkracht instelling Veranderkracht van de instelling gaat om de wijze waarop alle betrokkenen in de school de verandering in hun werk realiseren. Van bestuurder, schoolleider, leraar en leerling (en hun ouders) worden hierbij overigens verschillende zaken verwacht. Een mogelijke indeling is onderstaande, waarbij van links naar rechts de bestaande situatie steeds fundamenteler verandert: van vervangen naar herdefiniëren (of transformeren). Vervangen Vermeerderen Aanpassen Herdefiniëren De inzet van ICT Er bestaan zoals gezegd grote verschillen tussen scholen. Er zijn voorlopers op bepaalde gebieden, maar deze voorlopers kunnen volgers zijn op andere gebieden. De scholen die je voorlopers op ICT-vlak kunt noemen, de innovators, willen ontdekken hoe ze moderne leermiddelen kunnen gebruiken. Deze scholen verkennen graag en ontdekken al doende wat werkt. Daarnaast is er een groep scholen, de early adopters, die willen vernieuwen en daarbij gretig leren van de ervaringen van andere scholen. En er is een grote groep scholen, de meerderheid, die wil veranderen, maar daarbij bewijs wil zien dat het werkt: eerst de effecten kennen. De inzet van ICT leidt op meerdere fronten tot winst. Zo neemt het allerlei corvee -taken weg zoals nakijken en administreren. Maar ICT in het leren maakt ook andere vormen van lesgeven mogelijk en kan leiden tot andere leeruitkomsten. Bijvoorbeeld op het terrein van samenwerking, creativiteit en ondernemerschap. Een mogelijke indeling op deze ambitie is: Infrastructuur voor digitaal leermateriaal & connectiviteit Basisomgeving & verzameling leermateriaal Geïntegreerde leeromgeving Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 16

17 Op elk van bovenstaande thema s zijn verschillende keuzes te maken en verschillende formuleringen en modellen te hanteren voor doorontwikkeling. De beschrijving en de weergave hiervan luistert nauw. Het gaat niet om een verplaatsing op een lijn van het ene uiterste naar een ander uiterste. Het gaat om verbreding, een uitbreiding van de mogelijkheden van de school op deze drie thema s Zorg voor ondersteuning bij scholen tijdens implementatie van de ambitie Na het bepalen van eigen ambities en mogelijkheden is de hoe -vraag aan de orde, de implementatie. Hierop kan behoefte zijn aan ondersteuning. Gezien de verscheidenheid aan scholen en hun ambities, heeft de doorbraak de meeste kans bij een breed aanbod aan ondersteuning. Daarbij is het van belang dat het bestuur weliswaar het aangrijpingspunt is, maar er is ook voldoende ondersteuning voor schoolleider en leraar nodig. Het belang van de lerarenopleidingen wordt nadrukkelijk onder de aandacht gebracht. Deze moeten zoveel mogelijk betrokken worden in dit proces. Een doorbraak naar meer gepersonaliseerd leren met ICT vergt op alle niveaus actie. Geadviseerd wordt om te kiezen voor een mix aan ondersteuningsvormen die per rol en situatie kunnen variëren. Uitgangspunten zijn: Omarm en steun de bestaande initiatieven en best practices. Organiseer een effectieve disseminatie om tot kennisdeling te komen en het wiel opnieuw uitvinden tegen te gaan. Combineer bottom-up en top-down. Er wordt een gestructureerde aanpak gehanteerd, van analyse naar aanpak naar verandering. Sluit aan bij de learning labs. Verbindt early adopters aan pragmatische scholen en laat ze met elkaar ontwikkelen, onderzoeken en implementeren en van elkaar leren. Landelijk gefaciliteerd, vormgegeven door de partners in het doorbraakproject. Bij de intensieve vormen van ondersteuning vormt peer-audit een vast onderdeel. Dit kan niet vrijblijvend zijn, zowel de peer als de veranderende school moet hierin professioneel handelen. Voor de implementatie van gepersonaliseerd leren ondersteund door ICT en de ondersteuningsinfrastructuur die dit faciliteert, is door de tafel een model in concept ontwikkeld dat een mix aan ondersteuningsvormen beschrijft. Hierin wordt onderscheid gemaakt tussen korte en langdurige ondersteuning en intensieve en minder intensieve ondersteuning. Ook worden uitgebreide voorstellen gedaan voor mogelijke ondersteuning. Het model kan door besturen en scholen gebruikt worden bij het vormgeven van hun verandertraject en de implementatie van ICT in het onderwijs. Scholen kiezen daarbij zelf of, en welke ondersteuning bij hen past, waarbij een mix uit alle vier de kwadranten hieronder mogelijk is (kort, lang, intensief, extensief). Het gaat niet alleen om wat er anders moet, maar ook met wie en hoe daar te komen. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 17

18 Figuur: mix van ondersteuning bij implementatie van gepersonaliseerd leren De tafel adviseert bovenstaande uitgangspunten mee te nemen in de vormgeving van de learning labs, in de volgende fase van het doorbraakproject. Dit zijn geen vrijblijvende experimenten, maar samenwerkingsverbanden van scholen die een duurzame beweging tot stand brengen. Stel daarbij minimumeisen, maar laat de weg ernaar toe over aan de scholen. Stel maatregelen in voor het niet halen van de minimumeisen Definieer een heldere communicatiestrategie passend bij de verschillende doelgroepen De tafel Schoolcontext geeft een groot belang aan een goede communicatiestrategie onder landelijke regie. Deze communicatie moet een wenkend perspectief bieden. Sleutelwoorden daarbij zijn: faciliteren, enthousiasmeren en stimuleren. In de communicatie is belangrijk om de toon en de woorden te kiezen die aansluiten bij de verschillende doelgroepen. Zo stuit gebruik van de term gepersonaliseerd onderwijs soms verkeerd begrip en weerstand. Maatwerk en differentiatie zijn termen die herkenbaar zijn voor onderwijs. Ook termen zoals maturity modellen en overdraagbare aanpak kunnen negatieve betekenissen oproepen. In het algemeen is er verschil tussen terminologie in het primair onderwijs en het voortgezet onderwijs. De tafel vindt het daarnaast belangrijk dat niet alleen de ICT- boodschap maar vooral de onderwijskundige doelen die hiermee bereikt kunnen worden, worden gecommuniceerd. Tot slot: Duurzaamheid staat voorop bij doorbraken. Deze mogen niet kortstondig zijn. Er is veel te leren van grote nationale of regionale initiatieven die voor de lange termijn beweging moeten blijven verzorgen. De tafel beveelt daarom aan dat met een masterplan voor 4 tot 5 jaar op alle niveaus naar binding en commitment moet worden gestreefd, met goed gekozen trekkers. 3.2 Digitaal Leermateriaal Het ging aan de tafel Digitaal Leermateriaal om de vraag welke stappen nodig zijn om de wens tot een groter, meer modulair en kwalitatief beter aanbod van digitaal leermateriaal te realiseren. Hoe en met welke middelen kan dit worden vormgegeven en wat is nodig om een snelle start te maken? De tafel moest komen tot concrete afspraken en voorstellen voor het vergroten van de beschikbaarheid van kwalitatief goed digitaal leermateriaal dat meer modulair inzetbaar is. Het doel is om in 2014/2015 de eerste stappen naar de implementatie van gepersonaliseerd leren met behulp van digitale leermiddelen te zetten. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 18

19 Bij de bespreking aan de tafel bleek al snel dat er zeer verschillende beelden bestaan over de ontwikkeling van digitale leermiddelen. Schoolbestuurders willen betaalbaar, flexibel en adaptief inzetbaar materiaal en minder aan een methode gebonden zijn. Voor hen is digitaal leermateriaal een breed begrip, het gaat hierbij om alle content en strekt zich uit tot leerplatforms. Uitgevers zoeken naar manieren om hieraan tegemoet te komen. Zij hebben al in digitale leermiddelen geïnvesteerd en hebben het gevoel dat de vraag naar digitale leermiddelen achterblijft. Vraag en aanbod hadden en hebben elkaar nog niet gevonden. De tafel Digitaal leermateriaal heeft geholpen in het dichter bij elkaar brengen van vraag en aanbod. Daartoe zijn de volgende adviezen gegeven Maak eenduidig gebruik van kernbegrippen rondom digitaal leermateriaal In het Programma van Eisen voor leermateriaal hebben de besturen in het primair en voortgezet onderwijs hun wensen en eisen aan leermateriaal geformuleerd, zodat marktpartijen hier aanbod op kunnen ontwikkelen. Daarnaast worden hiermee een aantal randvoorwaarden op orde gebracht. Om deze vraag van besturen in de praktijk te kunnen brengen is aan de tafel Digitaal leermateriaal een aantal begrippen verhelderd om duidelijkheid te brengen voor alle partijen in de leermiddelenketen. De kernbegrippen die zijn verhelderd zijn: kernmethode, gepersonaliseerd leren en digitaal leermateriaal. De tafel adviseert: dat alle partijen in de leermiddelenketen deze door de tafel uitgewerkte definities eenduidig gebruiken; deze begrippen onder te brengen in het Onderwijsbegrippenkader; de definitie van leermateriaal in de Wet gratis schoolboeken te herzien en aan te passen aan de hand van de input van deze tafel; verdere operationalisering van de begrippen plaats te laten vinden in een dialoog tussen bestuur en aanbieder. Deze gesprekken kunnen zowel op school- of bestuursniveau plaatsvinden als op sectoraal niveau tussen uitgevers en de sectorraden; aanbieders van leermateriaal rekenschap geven van de opbouw van hun materiaal. Dit leidt tot beter gebruik van (de mogelijkheden) van bestaand leermateriaal om gepersonaliseerd leren te faciliteren Verbeter de metadatering van lesmateriaal Een verbetering van de metadatering van leermateriaal biedt kansen om leren op maat mogelijk te maken. Metadata is de beschrijving van (de eigenschappen) van bepaalde gegevens, in dit geval leermateriaal. Een ruim aanbod aan leermateriaal dat ontsloten wordt op een manier die aansluit op het profiel van de leerling, zijn niveau en zijn leervoorkeuren, helpt de leerling en de leraar gepersonaliseerd leren met ICT in praktijk te brengen. Bij veel deelnemers aan de tafel leeft het idee dat metadata van essentieel belang zijn voor de verdere ontwikkeling van leren op maat. Dit belang is in de discussies aan de tafel bevestigd. In de discussie in de werkgroep is onder andere gekeken naar lopende trajecten zoals de proeftuin linked data. De tafel definieert de volgende punten om de inzet van metadata te vergroten: Kernprogramma s Om leermateriaal vindbaar te maken op basis van inhoud adviseert de tafel te komen tot een open en generieke leerdoelenstructuur (kernprogramma s), die makkelijk en hanteerbaar is voor leerlingen en leerkrachten en dienstverleners aan scholen. Makkelijk houdt in: aanpasbaar, goed te integreren, breed toepasbaar en gebruiksvriendelijk. Deze structuur moet de eenduidigheid bevorderen en als referentie voor leraren en leerlingen kunnen dienen bij het variëren in leermateriaal. Direct of indirect via een ICT - applicatie. Om te komen tot een generieke leerdoelenstructuur adviseert de tafel dat: Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 19

20 Dienstverleners hun eigen implementatie en verfijning van de leerdoelenstructuur inzichtelijk maken voor leraren en leerlingen die hun producten gebruiken. Hulpmiddelen beschikbaar komen (bijv. icoontjes) om de referentie naar de leerdoelenstructuur in verschillend materiaal snel duidelijk te maken en zo de mogelijkheid tot variatie van verschillend materiaal makkelijk en bruikbaar te maken voor leraren en leerlingen. Een leraar of een leerling ziet dan snel voor welk leerdoel hij of zij ander bijpassend materiaal kan zoeken. Proceskenmerken worden toegevoegd aan leermateriaal. Er inzicht komt in de mate van fijnmazigheid die nodig en relevant is, met oog voor het dilemma dat een te grote fijnmazigheid kan leiden tot een onbetaalbare en mogelijk onbruikbare oplossing. Kernprogramma s met vakinhouden en tussendoelen zijn al gedetailleerder dan ooit beschikbaar is geweest. Het is zaak deze eerst goed te gebruiken. De noodzaak tot nadere detaillering zal in praktijk moeten worden getoetst, bijvoorbeeld met customer journeys. De vraagarticulatie op deze punten vanuit het onderwijs versterkt wordt, zodat dienstverleners worden uitgedaagd beter te voldoen aan de wensen van het onderwijs en op andere punten dan de traditionele hun onderscheidend vermogen te zoeken. Deze omslag zal niet vanzelf gaan, de huidige businessmodellen sluiten niet altijd aan bij de gewenste situatie voor de toekomst. Generieke metadatastructuur Aanbevolen wordt deze generieke leerdoelenstructuur vervolgens te vertalen naar een generieke metadatastructuur die openbaar en voor iedereen beschikbaar is, bijvoorbeeld via een centrale plek/ platform. Het doel is om alle partijen de mogelijkheid te geven hierop voort te bouwen. De tafel adviseert hiervoor de volgende stappen: Werk de generieke metadatastructuur verder uit en zoek daarbij naar een duurzaam businessmodel waar alle partijen op voort kunnen bouwen. Maak gebruik van een customer journey van de leerling en leraar. Deze customer journey moet duidelijk maken wat gebruiksmotieven zijn voor deze actoren, wat voor hen een geslaagde business case is, en wat de behoefte aan fijnmazigheid is. Zorg voor commitment van zoveel mogelijk partijen Om daadwerkelijk goed gebruik te kunnen maken van metadata is het van groot belang dat zoveel mogelijk partijen zich committeren aan het gebruik van de generieke metadatastructuur. Ook zouden er stappen gezet moeten worden om deze structuur te implementeren. De tafel adviseert om dit commitment vast te leggen Leer van voorbeelden uit het veld: onderzoek best practices Nader onderzoek onder best practices in gepersonaliseerd leren met ICT is nodig om meer inzicht te krijgen in de succesfactoren van deze initiatieven. Op basis van de onderzochte best practices en het daarvoor ontworpen kader komt de tafel met de volgende adviezen: De tafel stelt voor om door middel van schoolbezoeken en gebruikersevaluaties voor bestuurders, schoolleiders, docenten en marktpartijen inzichtelijk te maken hoe het gepersonaliseerd leren er in de praktijk uitziet. De volgende vragen kunnen hier aan de orde komen: hoe is gekomen tot keuzes voor software, welke kwaliteitskenmerken voor digitaal leermateriaal ervaart men als positief, welke voorbereiding hebben de docenten gehad voor deze manier van werken, en welke lessen kunnen worden getrokken voor andere scholen? Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 20

21 Aangeraden wordt deze informatie te delen in een bijvoorbeeld door Kennisnet ontwikkeld platform voor uitwisseling tussen nieuwe en bestaande initiatieven. Bekijk hierbij de mogelijkheden van zowel een virtueel als een fysiek platform. Om de knelpunten met betrekking tot digitaal leermateriaal op te lossen wordt geadviseerd een splitsing te maken tussen content en digitale leersystemen. Dit betreft content van uitgevers die gebruikt kan worden in de zelf gekozen systemen van de school en digitale leersystemen waarin content en leeromgeving functioneren als totaaloplossing. Op die manier zijn scholen optimaal in staat om zelf gepersonaliseerd leren vorm te geven. De tafel beveelt aan om de vraagkracht van alle scholen in het po en vo gezamenlijk te gebruiken om dit te realiseren. Om dit te bereiken wordt aangeraden dat zowel aanbieders van content als aanbieders van digitale leersystemen gebruik maken van standaarden met betrekking tot onder andere learning analytics en databeheer. Een school kan zo gemakkelijk wisselen of verschillende systemen naast elkaar gebruiken. Om goed met digitaal leermateriaal te kunnen werken, adviseren de deelnemers aan de tafel Digitaal leermateriaal om niet alleen eerder genoemde begrippen vast te leggen, maar ook afspraken te maken en vast te leggen rondom metadatering en privacy Ontwikkel kennis en kunde middels learning labs In de werkgroep is uitgebreid stilgestaan bij de mogelijkheden en knelpunten bij het gebruik van digitaal leermateriaal. De conclusie is dat concreet aan de slag gaan op scholen de beste manier is om vraag en aanbod bij elkaar te brengen. Hiervoor is het concept learning lab benoemd. In learning labs werken scholen en aanbieders samen om gepersonaliseerd leren met digitaal leermateriaal mogelijk te maken. De tafel heeft een projectbrief opgesteld die als basis kan dienen voor de verwerving van de coördinatie van de learning labs. Om vraag en aanbod beter bij elkaar te brengen, adviseren de deelnemers van tafel Digitaal leermateriaal om vanaf schooljaar te starten met learning labs in het VO; voor het PO is nog geen aantal benoemd. In een learning lab werkt een kernschool samen met een aantal andere scholen om in de praktijk te laten zien op welke wijze gepersonaliseerd leren met ICT mogelijk is. De tafel adviseert hierbij de volgende uitgangspunten te hanteren. Sluit waar mogelijk aan bij reeds bestaande initiatieven van scholen, schoolbesturen en andere partijen. Alle scholen kunnen in principe deelnemen. Scholen die al met andere vernieuwingstrajecten aan de slag zijn, kunnen als trekker van een learning lab functioneren. Een learning lab kan meerdere scholen bevatten, die samenwerken en van elkaar leren. Uitgangspunt voor de learning labs is de visie van de deelnemende school of scholen, waarbij het willen bieden van maatwerk met behulp van ICT voorwaarde is voor deelname. Bij het selecteren van de learning labs wordt recht gedaan aan verschillen tussen scholen (verschillende invullingen van gepersonaliseerd leren, didactische inzichten en de context van de school zelf), zodat wat er ontwikkeld wordt in de learning labs ook opschaalbaar is naar andere scholen en er een bredere toets mogelijk is in de praktijk. Scholen en aanbieders gaan gezamenlijk aan de slag met digitaal leermateriaal. Voor de opzet van de learning labs adviseert de tafel om het Programma van Eisen van de twee sectorraden als uitgangspunt te nemen. Dit vraagt een nauwe samenwerking tussen scholen en aanbieders. In de invulling is het concept van een verbindingslaag van groot belang. Deze laag biedt de gebruikers, zoals scholen en leerlingen, toegang tot een digitale leeromgeving. Met de informatie uit het gebruik Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 21

22 van deze digitale leeromgeving is het mogelijk om inzicht te verkrijgen in de leeropbrengsten van de leerlingen en zo learning analytics te ontwikkelen. Om de learning labs te laten slagen in hun missie is volgens de deelnemers aan de tafel van belang om landelijke en sectorale coördinatie en ondersteuning te organiseren. Naast deze coördinatie en ondersteuning wordt geadviseerd om de regie van de learning labs te beleggen bij zowel scholen als aanbieders. De inrichting van een Regiegroep voor de learning labs, waarin ze elkaar blijven ontmoeten en de learning labs helpen coördineren is hiervoor een goed platform. Ook voor het behouden van het draagvlak is dit een belangrijk instrument. De tafel Digitaal Leermateriaal is van mening dat de learning labs bijdragen aan de het realiseren van de doelen van het doorbraakproject als de verschillende partijen in het speelveld (OCW, de sectorraden, scholen en aanbieders) de learning labs gebruiken als vehikel van kwaliteitsverbetering in het funderend onderwijs. Ook politieke steun is van groot belang voor scholen om vernieuwing in te zetten. Wanneer dit nodig blijkt te zijn, wordt aangeraden dat er experimenteerruimte wordt gecreëerd voor de learning labs. Dit kan de deelnemende scholen ook zekerheid bieden dat zij in hun zoektocht worden gesteund door OCW. 3.3 Informatie & Inzicht De school is een belangrijke plek voor de ontplooiing van het kind. Maar niet de enige; kinderen leren altijd en overal in een groeiend aantal omgevingen. Om alle kansen te benutten en een doorgaande leerlijn voor elke leerling te faciliteren, is een geïntegreerd beeld over de vorderingen van de leerling cruciaal. Betrouwbaar en makkelijk inzicht helpt de leraar om maatwerk te bieden, geeft schoolleiders de middelen om de schoolorganisatie doelmatig te sturen en zorgt dat ouders de behaalde leerresultaten van hun kind begrijpen. Het ging aan deze tafel om de vraag welke gegevens uit verschillende systemen gecombineerd moeten worden en hoe systemen deze gegevens onderling kunnen uitwisselen. Concreet betekende dat: Maak inzichtelijk welke stappen nodig zijn om te komen tot een geïntegreerd en overkoepelend beeld van de vorderingen van de leerling om op basis hiervan de juiste begeleiding te kunnen bieden en de meest optimale keuzes voor het vervolg van het leerproces te kunnen bepalen. En wat is nodig om een snelle start te maken? Start met een minimale set aan gegevens: het kernleerprofiel Voor het personaliseren van (de begeleiding van) het leerproces is een minimale set aan gegevens nodig. Deze gegevens bieden basis informatie voor zowel leraar en leerling als voor digitale (adaptieve) leersystemen en de ontwikkelaars daarvan. Door de deelnemers aan de tafel Informatie & inzicht is dit benoemd als het kernleerprofiel. De deelnemers hebben gekozen om te focussen op leerprocesgegevens: wat voor soort oefeningen maakt een leerling, hoeveel tijd is de leerling ermee kwijt, wat zijn de resultaten, welk niveau van vragen maakt een leerling goed, is een oefening vooral gericht op reproductie of inzicht, etc. Dit heeft een beeld opgeleverd van welke harde (het geleerde) en welke zachte (het leren) gegevens minimaal nodig zijn om gepersonaliseerd leren vorm te geven. De tafel adviseert een kernleerprofiel voor een leerling te hanteren dat harde en zachte gegevens over het leren combineert: Definieer een kernleerprofiel dat voldoende zegt over het leren van een leerling om zinvol van start te kunnen gaan met gepersonaliseerd leren zonder dat de standaard een knellend keurslijf wordt richting aanbieders van leersystemen en/of docenten. Het kernleerprofiel moet een standaard zijn die erkend wordt door aanbieders en het onderwijsveld. Het kernleerprofiel kan nooit meer informatie bevatten dan afgeleid kan worden van het digitaal oefen- en toetsmateriaal. Metadatering van digitaal leermateriaal is nodig om gepersonaliseerd inhoud aan te kunnen bieden (aansluiting tafel Digitaal Leermateriaal). Het advies is om met een beperkt aantal indicatoren te Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 22

23 starten en zo het kernleerprofiel werkenderwijs uit te bouwen. Gesprekken met deelnemers, wetenschappelijke inzichten en praktijkvoorbeelden hebben geleid tot vier basisindicatoren om voor dit doeleinde te metadateren. Door onderstaande indicatoren toe te voegen aan digitaal lesmateriaal wordt een minimale set gerealiseerd die adaptieve leersystemen mogelijk maakt: 1. Moeilijkheidsgraad van de oefening 2. Leerdoel dat correspondeert met de oefening (hiervoor is de aanwezigheid van een vastgesteld kernprogramma een randvoorwaarde) 3. Tijd die door leerling gebruikt is om tot een antwoord te komen 4. Resultaat van de oefening (directe feedback). Zowel het leerbeeld als metadatering moeten gemakkelijk op te schalen zijn zodat op basis van verworven inzichten nieuwe indicatoren kunnen worden toegevoegd Versnel de implementatie van de standaard voor de uitwisseling van harde leerresultaten De implementatie van de standaard Uitwisseling Leerresultaten (UWLR) heeft twee doelstellingen. Zo verwacht men wanneer de invoering grootschalig is, dat er administratieve lastenverlichting zal optreden onder docenten. Maar wat misschien belangrijker is, is dat er een integraal overzicht van alle summatieve toets- en leerresultaten ontstaat. Er ontstaat een actueel digitaal schooldossier wat alle resultaten van het leerproces van elke individuele leerling bevat. De UWLR standaard is ontwikkeld onder het ECK2-programma 9 en in december 2012 geregistreerd door Edustandaard. Hoewel het centraal verzamelen van leer- en toetsresultaten verschillende voordelen kan opleveren, werkt vooralsnog slechts een beperkt aantal scholen met deze standaard. Het ontbreekt aan regie op de implementatie van de UWLR standaard: er is geen duidelijke strategie of governance structuur. Dit betreft zowel de implementatie bij aanbieders van leermateriaal als bij scholen. Daarom adviseren de deelnemers van de tafel Informatie & Inzicht: Sluit een convenant af waarbij alle marktpartijen zich committeren aan de implementatie van UWLR. Beleg de regie voor deze implementatie bij het programma ieck 10. Om ervoor te zorgen dat meer scholen (de mogelijkheden van) UWLR gaan gebruiken moet het gebruik actief worden stimuleren. Zorg voor ontwikkeling van praktische instrumenten die scholen en aanbieders ondersteunen bij de implementatie en het gebruik van de standaard. Een voorbeeld is het ontwikkelen van een draaiboek met daarin een technische handleiding. Ook kan scholen een fallback scenario worden aangeboden en kan een loket worden geopend voor vragen over het gebruik van UWLR Maak afspraken over zeggenschap Scholen zijn verantwoordelijk voor de gegevens die zij verzamelen. Het onderwijs heeft tot nu toe te weinig zeggenschap gevoeld over hoe de keten van verzamelen, analyseren en overdragen van gegevens in elkaar zit. In de markt zijn grote partijen en samenwerkingsverbanden ontstaan die een spilfunctie hebben. De meeste scholen en besturen hebben gegevensuitwisseling niet hoog op de agenda staan en hebben vaak onvoldoende deskundigheid in huis en nemen daardoor soms ongewild verkeerde beslissingen. 9 Het Programma Educatieve Contentketen (ECK2) is in 2011 en 2012 uitgevoerd in een unieke samenwerking tussen onderwijsveld, de Groep Educatieve Uitgevers (GEU), SLO en Kennisnet. ieck is de opvolger van ECK2 en staat voor implementatie Educatieve Contentketen. 10 Het ieck-programma is een publiek-private samenwerking tussen scholen, uitgevers, distributeurs, softwareleveranciers en Kennisnet. Alle partijen zijn vertegenwoordigd in de programmastuurgroep. Het doel van het ieck-programma is om digitaal leermateriaal toegankelijker en bruikbaarder te maken voor het voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 23

24 Vanuit de vraagkant (zoals ook geformuleerd door de sectorraden) leeft de wens tot (mede)zeggenschap over de inrichting van de leermiddelenketen en waar relevant (mede)zeggenschap over cruciale voorzieningen. Dat vraagt om een fundamenteel en open gesprek tussen onderwijs en marktpartijen. Het is nodig om inzicht te geven in rollen, rechten en plichten van alle spelers in de keten om te bepalen welke afspraken nodig zijn voor welke informatiestroom. Daarbij is het belangrijk niet alleen te redeneren vanuit de bestaande situatie, maar ook naar de toekomst te kijken en ruimte te laten voor nieuwe oplossingen en nieuwe spelers. Het uitwerken van de rollen, rechten en plichten van alle spelers in de keten is belegd bij de tafel Privacy. 3.4 Infrastructuur & Connectiviteit Het ging aan de tafel Infrastructuur & Connectiviteit over hoe de ideale ICT -infrastructuur (hard- en software) om gepersonaliseerd onderwijs mogelijk te maken, eruit ziet. De juiste en werkende voorzieningen bepalen of een school aan de slag kan met gepersonaliseerd leren. De infrastructuur bestaat uit de voor de school optimale combinatie tussen (mobiele) devices, WiFi, cloud en connectiviteit. Het is betaalbaar voor school en/of ouder en past zich aan de omgeving aan als dat nodig is. De infrastructuur verbindt zo alle betrokkenen en benodigde leermiddelen rond de ontwikkeling van de leerling. Waar zitten belemmeringen om dit te realiseren en hoe kunnen deze doorbroken worden? De tafel adviseert het volgende Ontwikkel als school een heldere visie op maatwerk met ICT De tafel adviseert om voldoende aandacht te hebben voor visievorming in het vervolg van het doorbraakproject; Een visie op de ontwikkeling van gepersonaliseerd leren en onderwijs, ondersteund door digitale leermiddelen en ICT, is essentieel bij het maken van keuzes ten aanzien van de infrastructuur. De scholen hebben hierbij een belangrijke taak. Eerst moet hiervoor een onderwijsvisie geformuleerd worden voordat goed afgewogen keuzes gemaakt kunnen worden over de ICT -infrastructuur. Geadviseerd wordt om bij de inrichting van de vervolgfase van het doorbraakproject visievorming door het schoolbestuur een nadrukkelijke plek te geven. Door deze expliciete visie en juiste vragen wordt het voor de aanbodzijde (en voor adviseurs) eenvoudiger hun aanbod in te richten ten aanzien van de levering van een betaalbare, passende en toekomstvaste ICTinfrastructuur, connectiviteit en bijbehorend diensten. De tafel adviseert om een checklist te ontwikkelen die scholen helpt de schakel tussen visie en beleid te maken, zodat ICT integraal in het beleid kan worden vormgegeven Zorg voor gelijke toegang tot online diensten Een goede infrastructuur en connectiviteit zijn noodzakelijk om gepersonaliseerd leren ondersteund door ICT mogelijk te maken. De deelnemers van de tafel stellen voor dat de overheid connectiviteit beschouwt als een nutsvoorziening voor de onderwijssector. Dit betekent dat scholen geen belemmeringen ondervinden bij het verkrijgen van toegang tot goede breedbandverbindingen en er sprake is van een evenwichtig prijspeil in de markt (de prijs die de school betaalt past bij de ambitie van de school). De tafel adviseert de volgende actiepunten: Analyseer good practices en stel deze beschikbaar voor alle partijen. Hiermee kan de markt een passend aanbod inrichten. De inrichting van de infrastructuur in de school is de verantwoordelijkheid van de school zelf. Onderzoek op welke manier vraagbundeling op dit terrein mogelijk is. Analyseer bijvoorbeeld in het kader van connectiviteit wat voor soort abonnementsvormen er zijn en wat de structuur daarvan is. Ga vervolgens na op welk gewenst aanbod vraagarticulatie kan plaatsvinden (bijvoorbeeld een light, Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 24

25 medium of een zwaar ICT -ondersteund pakket), waarop de markt aanbiedingen en servicepakketten kan maken. Zorg ervoor dat uiterlijk in % van de scholen aangesloten kan worden op een breedbandverbinding. De tafel adviseert daarvoor om vast te stellen bij welke scholen een glasvezelverbinding mogelijk is en welke scholen daadwerkelijk hierop aangesloten zijn. De tafel ziet als randvoorwaarde dat scholen over voldoende financiële middelen beschikken om deze infrastructuur aan te laten leggen en deze te beheren Versterk de vraagarticulatie t.a.v. de eisen rondom de ICT -infrastructuur en benodigde connectiviteit Aan de tafel is een eerste stap gezet in de ontwikkeling van een model dat scholen helpt bij het formuleren van de gewenste ondersteuning op het gebied van ICT -infrastructuur en dienstverlening. Hierin is schematisch de relatie tussen vraag en aanbod transparanter gemaakt, zie de afbeelding hieronder. Zowel de huidige als de gewenste situatie kunnen aan de hand van dit model worden bepaald. Figuur: model om gewenste ondersteuning te formuleren door school Het model is opgesteld langs twee assen: een as waarin de mate van intensiteit van het gebruik wordt weergegeven. De intensiteit wordt weergegeven door de mate waarin gebruik wordt gemaakt van ICT in het primaire en secundaire proces. Een eenvoudiger en beperkter gebruik van digitaal leermateriaal en ICTtoepassingen stelt minder stringente eisen dan een scenario waarin veel, frequent en op variërende tijdstippen toegang wordt gezocht tot digitaal leermateriaal en ICT- toepassingen. De andere as wordt gevormd door de mate van ontzorging. Bij weinig behoefte tot ontzorging zal er veel activiteit binnen het bestuur/school plaatsvinden. Naarmate de behoefte aan ontzorging toeneemt zal er steeds meer sprake zijn van uitbesteding van diensten. De blokken zelf worden gevuld door een beschrijving van de situatie zoals die zich in de school voordoet. Het geeft kenmerken van de gekozen oplossing en het geeft weer welke expertise in de school aanwezig is. Deze Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 25

26 oplossing wordt beschreven volgens de componenten connectiviteit (deze is echter randvoorwaardelijk en ligt buiten het model), ICT- infrastructuur en services 11 : Drie concrete adviezen ter versterking van de vraagarticulatie: Werk nog in het model uit, ga samen met het veld en experts na welke vragen gesteld moeten worden en welke type diensten/infrastructuur en connectiviteit beschikbaar zijn in de markt. Inventariseer voorbeelden van tooling en bepaal een gewenste vorm. Verzamel en analyseer bestaande good practices en voorbeelden die beschikbaar zijn bij besturen/scholen en maak die kennis beschikbaar voor alle partijen, zowel voor aanbod- als vraagzijde. Stel expertise beschikbaar over dit onderwerp. 3.5 Roostering & Planning Het ging aan de tafel Roostering & Planning om de vraag hoe de ondersteunende logistieke processen rond roostering en planning met behulp van ICT binnen een school flexibel én doelmatig kunnen worden ingericht. Hierbij is nadrukkelijk gevraagd te kijken naar de concepten en mogelijkheden uit andere (onderwijs)sectoren die toepasbaar kunnen zijn voor scholen in het primair en voortgezet onderwijs. De tafel adviseert het volgende Standaardiseer en zorg voor een koppelvlak tussen roostering- en planningssystemen en leer(management)systemen Om onderwijs op maat mogelijk te maken, is het nodig dat de organisatie van het onderwijs variatie stimuleert en faciliteert. Dit brengt de nodige uitdagingen met zich mee. Immers, de complexiteit van de logistieke organisatie van het onderwijs neemt toe met een grotere mate van flexibiliteit en op de individuele leerling toegesneden leerroutes. Met name de voorlopers in het onderwijs houden zich bezig met het vraagstuk van een onderwijslogistiek die gepersonaliseerd leren en maatwerk met ICT ondersteunt. Het vraagstuk speelt in veel mindere mate voor de grote groep scholen die aan het begin staan van het invoeren van meer gepersonaliseerd leren met behulp van ICT. De kleine groep scholen die hier al mee bezig is, kan inzicht bieden in de dilemma s en vraagstukken waar andere scholen op termijn ook mee te maken krijgen. Door de deelnemers aan de tafel Roostering & planning wordt de problematiek weliswaar herkend, maar wordt geadviseerd dit vraagstuk pas op te pakken als andere stappen gezet zijn. Als op termijn dit thema verder wordt uitgewerkt, is de tafel van mening dat het standaardiseren van elementen noodzakelijk is om ICT- toepassingen voor roostering en planning aan te laten sluiten op de praktijk van gepersonaliseerd leren met ICT. Hierbij moet ook aandacht zijn voor het koppelvlak tussen roostering en planning enerzijds, en aan de andere kant de voortgang, kenmerken van de leerling en het digitale leermateriaal. 3.6 Toegang Het ging aan de tafel Toegang om het bepalen van een wenselijk eindbeeld van de benodigde infrastructuur voor Identificatie, Autorisatie en Authenticatie (IAA) van digitaal leermateriaal, zowel in voorzieningen als in governance. Door het vergelijken van dit wensbeeld met de huidige situatie is gekeken welke stappen en roadmap gewenst zijn. 11 NB: Het model veronderstelt dat er op bestuurs- en schoolniveau een visie is geformuleerd op gepersonaliseerd leren en de rol van digitale middelen hierin. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 26

27 Concreet betekende dat: Bepaal gezamenlijk een stip aan de horizon omtrent toegang tot digitaal leermateriaal en gerelateerde informatiesystemen. Kijk daarbij vanuit de ideale situatie en laat de huidige marktoplossingen zoveel mogelijk buiten beschouwing. Het is noodzakelijk om de gewenste (soll) situatie ver op de horizon te plaatsen. De stip is geen blauwdruk, maar beschrijft vooral de roadmap ernaartoe. Een belangrijk aspect is het bepalen van voorzieningen die nodig zijn (standaarden) en de governance, oftewel de balans tussen publieke en private partijen. Om een doorbraak op dit gebied te realiseren geeft de tafel Toegang een aantal adviezen Hanteer één uniek identificerend kenmerk Voor een soepele toegang tot digitaal leermateriaal is het (in ieder geval voor scholen met een intern boeken fonds) nodig om leerlingen te kunnen koppelen aan een school. Eén van de adviezen betreft daarom het invoeren van een persistente identifier om een leerling en docent of begeleider mee aan te duiden voor de toegang tot leermateriaal (van bestellen t/m terugkoppelen leerresultaten). Aan de tafel is geconstateerd dat digitale identiteiten nu weliswaar worden aangemaakt op school (meestal bij de voorinschrijving), maar dat deze identiteiten niet tijdig beschikbaar komen of dat de verzameling identiteiten niet van voldoende kwaliteit is bij de aanvang van een nieuw schooljaar. Het bieden van een persistente identifier die tijdig beschikbaar is en gebaseerd op een kwalitatief goed administratief proces, maakt het verwerken van identificerende gegevens bij alle betrokken partijen eenvoudiger. Om de toegang tot leermiddelen op een eenvoudige en veilige manier mogelijk te maken, wordt geadviseerd om te werken met een pseudoniem in de leermiddelenketen. Pseudonimiseren is een maatregel om de privacy te bevorderen. Voor leerlingen wordt daarbij een pseudoniem voorgesteld dat de lerende identificeert en dat persistent is gedurende het verblijf in de sectoren po en vo en mogelijkerwijs gedurende de gehele loopbaan als lerende Plan, ontwerp en realiseer een centrale nummervoorziening Voor het ondersteunen van het registratieproces bij scholen en het borgen van de uniekheid van uitgegeven pseudoniemen, is een centrale nummervoorziening nodig. Een nummervoorziening moet in eerste instantie de volgende functies bieden: Ondersteuning van de registratiefunctie en identiteitsverificatie door scholen (bijvoorbeeld door controles tegen de beheervoorziening BSN) Pseudoniemgeneratie voor uniek geïdentificeerde personen. In latere releases kunnen andere functionaliteiten worden toegevoegd zoals het fungeren als een sectorale omnummervoorziening zoals voorzien in het eid Stelsel (zie volgende paragraaf). Het advies is om te streven naar een daadwerkelijke invoering van deze (eerste versie van de) nummervoorziening per schooljaar 2015/2016, mits dit verenigbaar is met de vereiste zorgvuldigheid om iets dergelijks op te zetten. Bij deze realisatie moet expliciet aandacht worden besteed aan het administratieve en operationele proces rond de nummerverstrekking. Accurate en tijdige verstrekking van een identiteit is van groot belang. In dit verband moet een school al bij de eerste registratie van een leerling (en dus niet pas bij de definitieve inschrijving) een identiteit aanvragen bij de nummervoorziening NB: Scholen moeten voor de implementatie van een nummervoorziening ook zelf hun administratieve processen adequaat hebben ingericht en hun administratieve software (waar nodig) hierop afstemmen. Dit impliceert een noodzaak voor integrale sturing over deze onderwerpen. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 27

28 3.6.3 Vorm een IAA Stelsel Onderwijs Om open standaarden en voorzieningen voor identificatie, authenticatie en verstrekking van attributen te realiseren, is de vorming van een IAA Stelsel Onderwijs gewenst. Een dergelijk stelsel moet de noodzakelijke standaarden en infrastructuur brengen voor veilige toegang tot digitaal leermateriaal. Het stelsel moet conceptueel op het eid Stelsel 13 aansluiten, maar zal vooralsnog voortbouwen op de nu in het onderwijsveld in gebruik zijnde techniek en oplossingen. Ook zal het IAA Stelsel Onderwijs meer aandacht geven aan de specifieke behoeften van het onderwijs. Om optimaal gebruik te kunnen maken van de in het eid Stelsel uitgegeven authenticatiemiddelen (zoals DigiD accounts en eherkenning authenticatiemiddelen), wordt aanbevolen een centraal koppelvlak met het eid Stelsel te voorzien. Conceptueel betekent de vorming van een IAA Stelsel Onderwijs dat met name de identificatie en authenticatie en daarnaast ook de verstrekking van attributen aparte vertrouwensdiensten (IAA diensten) worden. Deze staan los van de organisatie van de gebruikers en van de elektronische diensten en de organisaties die deze diensten reeds aanbieden Richt een publiek-private governance in De tafel wenst een publiek-private governance, waarbij het onderwijsveld bepaalt welke behoefte er bestaat aan IAA diensten vanuit de markt. De wens is een publiek-private stelsel, inclusief ruimte voor private partijen om IAA diensten te leveren binnen de kaders van het stelsel, maar ook met ruimte voor gemeenschappelijke voorzieningen die het onderwijsveld voor zichzelf realiseert. Er zijn diverse zaken waarover governance ingericht moet worden: IAA Standaarden voor het gehele onderwijsveld. Dit omvat een afsprakenstelsel voor IAA in het onderwijs. Het omvat ook een roadmap (op hoog abstractieniveau) hoe naar het eid Stelsel toe te groeien. IAA Voorzieningen; Authenticatiedienst, Attributendienst, Nummervoorziening etc. Implementatieafspraken over IAA voor het gehele onderwijs. Dit zijn afspraken per wanneer een nieuwe versie van het afsprakenstelsel worden geïmplementeerd door de aanbieders van IAA diensten en (waar van toepassing) de afnemers van die diensten. De feitelijke naleving van de afspraken (toezicht op kwaliteit, beveiliging etc). Bovenstaande is ook te zien als strategisch, tactische en operationeel beheer, zoals onderstaande afbeelding. weergegeven in 13 Het eid Stelsel brengt in de komende jaren een standaard voort voor de veilige toegang tot online dienstverlening in verschillende sectoren. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 28

29 Toezicht Klachten en beroep Strategisch Ontwikkeling overall stelsel, roadmap, releases, toetreding,.. Tactisch Wijzigingen, problems / issues, security audits,.. Operationeel Voorzieningen (nummervertaling bv), coördinatie technisch beheer, testen en aansluiten Figuur: Strategisch, tactisch en operationeel beheer IAA Stelsel De tafel adviseert om alles rondom de standaard(en) te beleggen bij Edustandaard. Dit betreft het grootste deel van het strategisch en tactische beheer. De uitvoerende taken (operationeel beheer, security testing, etc.) moeten bij een nader te bepalen operationele beheerpartij worden belegd. Daarnaast zijn er afspraken nodig over de implementatie van de nummervoorziening. Voor de Educatieve Contentketen worden dergelijke afspraken op dit moment gemaakt in ieck -verband. De tafel adviseert daarom de programmastuurgroep ieck te verzoeken de ontwerpfase van een persistente ID in de leermiddelenketen op zich te nemen. Het wordt aanbevolen om bij de uitvoering van het project waar nodig leveranciers van IAA -diensten te betrekken, met name bij de latere stappen in de ontwikkeling en implementatie van de benodigde voorzieningen Op weg naar implementatie: richt verschillende projecten in De tafel adviseert om twee projecten in te richten om stappen te zetten voor de implementatie van bovengenoemde adviezen. Het eerste project is gericht op een feitelijke invoering van de aanbevolen persoonsnummers voor leerlingen en docenten per schooljaar Hiertoe wordt een nummervoorziening gerealiseerd als onderdeel van een centrale vertrouwensfunctie in het IAA Stelsel Onderwijs (in vorming). Binnen de scope van het eerste project wordt het volgende opgezet: 1. Een werkende en in de keten geteste nummervoorziening in juni 2015, bij aanvang van de inschrijving voor het schooljaar Dit betekent dat de voorziening beschikbaar moet zijn voor ketentesten per april Hierbij moeten zowel leerlingen als docenten een nummer kunnen krijgen. 2. Implementatieondersteuning voor het onderwijsveld: a. Handleiding basisregistratie leerlingen en docenten. Hierbij gaat het om vragen als: aan welke eisen moeten de administratieve processen voldoen? Het kan voorbeelden schetsen van een standaard procesgang of mogelijk varianten in basisregistratie. b. Handreiking voor de te hanteren betrouwbaarheidsniveaus voor specifieke diensten. Hierbij kun je denken aan een Handreiking betrouwbaarheidsniveaus digitaal leren of een Handreiking betrouwbaarheidsniveaus onderwijs. Copyright 2014, Doorbraakproject Onderwijs & ICT. Alle rechten voorbehouden. 29

Agenda publiek- private tafels Doorbraakproject Onderwijs en ict

Agenda publiek- private tafels Doorbraakproject Onderwijs en ict Inleiding Dit document beschrijft de 10 thema s die samen de agenda voor de publiek- private tafels voor het Doorbraakproject Onderwijs en ict vormen. Deze agenda is samengesteld op basis van de input

Nadere informatie

Informatiepakket Leerlabs

Informatiepakket Leerlabs Informatiepakket Leerlabs Informatiepakket Leerlabs De vraag naar gepersonaliseerd onderwijs en het gebruik van ict in de klas groeit. Veel scholen werken aan initiatieven gericht op gepersonaliseerd leren

Nadere informatie

Passend en flexibel digitaal leermateriaal voor elke leerling. De PO-Raad en VO-raad brengen markt en scholen dichter bij elkaar

Passend en flexibel digitaal leermateriaal voor elke leerling. De PO-Raad en VO-raad brengen markt en scholen dichter bij elkaar Passend en flexibel digitaal leermateriaal voor elke leerling De PO-Raad en VO-raad brengen markt en scholen dichter bij elkaar 1 Inhoud 1 2 3 4 Maar ik zit nog 5 jaar aan mijn leermiddelencontract vast!

Nadere informatie

Spinnenweb t.b.v. evaluatie stand van zaken implementatie Zo.Leer.Ik! concept

Spinnenweb t.b.v. evaluatie stand van zaken implementatie Zo.Leer.Ik! concept Spinnenweb t.b.v. evaluatie stand van zaken implementatie Zo.Leer.Ik! concept Dit document beschrijft het model dat binnen het netwerk ontwikkeld wordt om: Aan de ene kant te dienen als een leidraad om

Nadere informatie

Eindnotitie. Uitwisselingsstandaard UWLR

Eindnotitie. Uitwisselingsstandaard UWLR Eindnotitie Uitwisselingsstandaard UWLR Doorbraak ICT en Onderwijs Tafel informatie en inzicht INHOUDSOPGAVE 1. UWLR STANDAARD... 3 1.1 ALGEMEEN... 3 1.2 ONTWIKKELING UWLR (UITWISSELING LEERRESULTATEN)...

Nadere informatie

Op 6 oktober is tijdens het TO vo/mbo de nieuwe versie van het attributenbeleid besproken.

Op 6 oktober is tijdens het TO vo/mbo de nieuwe versie van het attributenbeleid besproken. Memo Aan Van Leden van de Tactische Overleggen po, vo en mbo Programma Implementatie nummervoorziening Datum 19 oktober 2016 Onderwerp Attributenbeleid ECK id 0 Proces In het Tactisch Overleg vo/mbo van

Nadere informatie

Memo. Leden van het Edu-K Platform. Programma Implementatie nummervoorziening. Datum 27 maart 2017

Memo. Leden van het Edu-K Platform. Programma Implementatie nummervoorziening. Datum 27 maart 2017 Memo Aan Van Leden van het Edu-K Platform Programma Implementatie nummervoorziening Datum 27 maart 2017 Onderwerp Attributenbeleid ECK id 1 Inleiding Belangrijk onderwerp binnen Edu-K is de implementatie

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2016 2017 32 034 Digitale leermiddelen Nr. 21 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAP Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2016 2017 32 034 Digitale leermiddelen Nr. 22 BRIEF VAN DE MINISTER EN STAATSSECRETARIS VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAP Aan de Voorzitter van de Tweede

Nadere informatie

Tweede Kamer der Staten-Generaal

Tweede Kamer der Staten-Generaal Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 32 034 Digitale leermiddelen Nr. 16 BRIEF VAN DE STAATSSECRETARIS VAN ONDERWIJS, CULTUUR EN WETENSCHAP Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der

Nadere informatie

Publiek-private tafel Schoolcontext. Advies voor stuurgroep doorbraakproject

Publiek-private tafel Schoolcontext. Advies voor stuurgroep doorbraakproject Publiek-private tafel Schoolcontext Advies voor stuurgroep doorbraakproject Datum: 16 september 2014 1 1. Inleiding Het vuur moet aangewakkerd! De samenleving ontwikkelt zich in razend tempo. De leefwereld

Nadere informatie

PROGRAMMA VAN EISEN PROGRAMMA VAN EISEN LAS/LVS (V)SO

PROGRAMMA VAN EISEN PROGRAMMA VAN EISEN LAS/LVS (V)SO PROGRAMMA VAN EISEN LAS/LVS (V)SO HANDREIKING UITVRAAG INKOOP LAS/LVS (V)SO PROGRAMMA VAN EISEN LAS/LVS (V)SO PROGRAMMA VAN EISEN LAS/LVS (V)SO > HANDREIKING UITVRAAG INKOOP LAS/LVS (V)SO (bijlage 1) INVULFORMULIER

Nadere informatie

Het inzicht is actueel. Nieuwe informatie wordt direct verwerkt (in tegenstelling tot huidige periodieke informatie).

Het inzicht is actueel. Nieuwe informatie wordt direct verwerkt (in tegenstelling tot huidige periodieke informatie). Vragen en eisen uit het onderwijs Ik wil inzicht in de voortgang van het leren van de leerling Doel Dit inzicht kan worden weergegeven in een dashboard: een systeem waarin de voortgang wordt weergegeven

Nadere informatie

Avans visie Onderwijs & ICT

Avans visie Onderwijs & ICT Avans visie Onderwijs & ICT Samen het maximale uit jezelf halen met ICT Algemeen De visie op Onderwijs en ICT is afgeleid van de Avans Onderwijsvisie en opgesteld vanuit de overtuiging dat we onze ambitie

Nadere informatie

Versnellingsvragen. Beter en Slimmer leren met ICT Erwin Bomas

Versnellingsvragen. Beter en Slimmer leren met ICT Erwin Bomas Versnellingsvragen Beter en Slimmer leren met ICT Erwin Bomas e.bomas@poraad.nl Bestuursakkoord uitdagend en toekomstgericht onderwijs dat inspeelt op de talenten en leerbehoeften van alle individuele

Nadere informatie

Van Wikipedia naar Onderwijs, de kracht van het open domein. sambo-ict conferentie 27 januari 2017

Van Wikipedia naar Onderwijs, de kracht van het open domein. sambo-ict conferentie 27 januari 2017 Van Wikipedia naar Onderwijs, de kracht van het open domein sambo-ict conferentie 27 januari 2017 Even Voorstellen Jan-Bart de Vreede Domeinmanager Leermiddelen & Metadata, Stichting Kennisnet 9 jaar lang

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG >Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Kennis Rijnstraat 50 Den Haag Postbus 16375 2500 BJ Den Haag www.rijksoverheid.nl

Nadere informatie

Welke vraag heb jij over digitale leermiddelen?

Welke vraag heb jij over digitale leermiddelen? Welke vraag heb jij over digitale leermiddelen? Want door het stellen van goede vragen aan een leverancier, krijg je de juiste antwoorden, zodat je weloverwogen beslissingen kunt nemen. Laat ict werken

Nadere informatie

Vier in balans-monitor 2017: de hoofdlijn. 28 juni 2017

Vier in balans-monitor 2017: de hoofdlijn. 28 juni 2017 Vier in balans-monitor 2017: de hoofdlijn 28 juni 2017 Inleiding Vier in balans-monitor 2017 Hoe is het gesteld met de inzet van ict in het onderwijs? Kennisnet vraagt scholen hiernaar en bundelt de resultaten

Nadere informatie

Eindadvies. Tafel Digitaal Leermateriaal

Eindadvies. Tafel Digitaal Leermateriaal Eindadvies Tafel Digitaal Leermateriaal 18 juli 2014 Inhoudsopgave 1 INLEIDING... 4 2 ADVIEZEN WERKGROEPEN... 5 2.1 WERKGROEP 1: VERHELDERING BEGRIPPEN... 5 2.2 WERKGROEP 2: BEST PRACTICES... 5 2.3 WERKGROEP

Nadere informatie

Plan van aanpak versnellingsvraag: Versie: 28 09 2015. De versnellingsvraag. Versnellingsvraag Stichting Klasse:

Plan van aanpak versnellingsvraag: Versie: 28 09 2015. De versnellingsvraag. Versnellingsvraag Stichting Klasse: Plan van aanpak versnellingsvraag: Versie: 28 09 2015 De versnellingsvraag Versnellingsvraag Stichting Klasse: Hoe kunnen we met de learning analytics vanuit dashboards, zoals dat van Snappet, in combinatie

Nadere informatie

Doorbraakproject Onderwijs & ICT

Doorbraakproject Onderwijs & ICT Doorbraakproject Onderwijs & ICT publieksversie plan van aanpak 2016 Voorwoord Met onderwijs willen we het beste in een leerling naar boven halen. Dit kan met onderwijs op maat, dat aansluit bij de talenten

Nadere informatie

Doorbraakproject Onderwijs & ICT

Doorbraakproject Onderwijs & ICT Doorbraakproject Onderwijs & ICT publieksversie plan van aanpak 2016 Voorwoord Met onderwijs willen we het beste in een leerling naar boven halen. Dit kan met onderwijs op maat, dat aansluit bij de talenten

Nadere informatie

Verkenning functionaliteit voor ontsluiting (cloud)diensten en leermateriaal in het MBO Samenwerking SURF, Kennisnet en

Verkenning functionaliteit voor ontsluiting (cloud)diensten en leermateriaal in het MBO Samenwerking SURF, Kennisnet en Verkenning functionaliteit voor ontsluiting (cloud) en leermateriaal in het MBO Samenwerking SURF, Kennisnet en sambo-ict Bas Kruiswijk V1.0, [datum: 18 maart 2013] Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 1.1.

Nadere informatie

Eindrapportage Interactieve Leerlijnen. www.dnsleerroutes.net. Auteur(s) : Annemarieke Schepers Versienummer : januari 2010. Kennisnet.

Eindrapportage Interactieve Leerlijnen. www.dnsleerroutes.net. Auteur(s) : Annemarieke Schepers Versienummer : januari 2010. Kennisnet. Eindrapportage Interactieve Leerlijnen versie datum 1 / 7 Eindrapportage Interactieve Leerlijnen www.dnsleerroutes.net Auteur(s) : Annemarieke Schepers Versienummer : januari 2010 Kennisnet.nl www.dnsleerroutes.net

Nadere informatie

Contouren Launching Plan 1 e release eid Stelsel door middel van pilots (voorheen pilotplan ) 1

Contouren Launching Plan 1 e release eid Stelsel door middel van pilots (voorheen pilotplan ) 1 eid Platform Programma eid www.eidstelsel.nl Contactpersoon Gerrit Jan van t Eind - Carlo Koch T 06-54 33 43 05 Contouren Launching Plan 1e release eid Stelsel door middel van pilots (voorheen pilotplan`,

Nadere informatie

Doorbraakproject Onderwijs & ICT

Doorbraakproject Onderwijs & ICT Doorbraakproject Onderwijs & ICT Voorwoord 1 Inleiding Vaardigheden voor de 21e eeuw Het belang van digitale leermiddelen Het potentieel van ICT benutten Waarom het doorbraakproject? Onze ambitie 2 Aan

Nadere informatie

Visie op gepersonaliseerd onderwijs en de rol van het LVS

Visie op gepersonaliseerd onderwijs en de rol van het LVS Visie op gepersonaliseerd onderwijs en de rol van het LVS Onderwijs wordt steeds flexibeler en meer op maat aangeboden aan leerlingen. Voor onze doelgroep is dat logischer en vanzelfsprekender dan waar

Nadere informatie

Handout PrOfijt. - Versie 1.1 - Versie: 1.1 Datum: 09-04-2014 Mike Nikkels / Olav van Doorn

Handout PrOfijt. - Versie 1.1 - Versie: 1.1 Datum: 09-04-2014 Mike Nikkels / Olav van Doorn Handout PrOfijt - Versie 1.1 - Versie: 1.1 Datum: 09-04-2014 Auteur(s): Mike Nikkels / Olav van Doorn 1 Inhoudsopgave 1 Inhoudsopgave... 2 2 Inleiding... 3 3 Algemeen... 3 4 Visie op PrOfijt... 4 5 Techniek...

Nadere informatie

ONDERWIJSONTWIKKELING - ACTIVERENDE DIDACTIEK

ONDERWIJSONTWIKKELING - ACTIVERENDE DIDACTIEK ONDERWIJSONTWIKKELING - ACTIVERENDE DIDACTIEK Iedereen heeft er de mond van vol: Het beste uit de leerling halen Recht doen aan verschillen van leerlingen Naast kennis en vaardigheden, aandacht voor het

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus AE..DEN HAAG. Datum 17 maart 2015 Doorbraakproject Onderwijs en ict

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus AE..DEN HAAG. Datum 17 maart 2015 Doorbraakproject Onderwijs en ict >Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 AE..DEN HAAG Kennis IPC 5200 Rijnstraat 50 Den Haag Postbus 16375 2500 BJ Den Haag www.rijksoverheid.nl

Nadere informatie

Informatie Innovatietraject Voortgezet Leren Serie 1

Informatie Innovatietraject Voortgezet Leren Serie 1 Informatie Innovatietraject Voortgezet Leren Serie 1 1 Inhoudsopgave Over het programma Voortgezet Leren... 3 Aanleiding... 4 Bouwstenen van het innovatietraject... 5 Bouwstenen op de school: wat vraagt

Nadere informatie

Marktconsultatie SIS. 16 juni 2017 Versie 1.0

Marktconsultatie SIS. 16 juni 2017 Versie 1.0 Marktconsultatie SIS 16 juni 2017 Versie 1.0 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 1.1. Functioneel onderzoek en aanbestedingsonderzoek... 3 1.2. Doel van de marktconsultatie... 3 2. Marktconsultatie... 4

Nadere informatie

Doorlopende Leerlijnen Ondernemendheid in PO en VO en het recht op een e-portfolio.

Doorlopende Leerlijnen Ondernemendheid in PO en VO en het recht op een e-portfolio. Graag brengen wij bij u onder de aandacht Doorbraakproject Onderwijs & ICT Doorlopende Leerlijnen Ondernemendheid in PO en VO en het recht op een e-portfolio. Het realiseren van maatwerk en het beter benutten

Nadere informatie

Werkopdracht vijfde ontwikkelsessie. Opbrengsten ontwikkelsessie 5. Wat zijn bouwstenen?

Werkopdracht vijfde ontwikkelsessie. Opbrengsten ontwikkelsessie 5. Wat zijn bouwstenen? Werkopdracht vijfde ontwikkelsessie Wat hebben onze leerlingen nodig om uit te groeien tot volwassenen die bijdragen aan de samenleving, economisch zelfstandig zijn én met zelfvertrouwen in het leven staan?

Nadere informatie

Advies. Advies over en ondersteuning bij het (initieel) inrichten/optimaliseren van de structuur van de(it Service Management)organisatie

Advies. Advies over en ondersteuning bij het (initieel) inrichten/optimaliseren van de structuur van de(it Service Management)organisatie DIENST Advies over en ondersteuning bij het (initieel) inrichten/optimaliseren van de structuur van de(it Service Management)organisatie Advies over en ondersteuning bij het initieel inrichten/optimaliseren

Nadere informatie

Samenvatting en aanbevelingen van het onderzoek onderwijs & ICT voor School X

Samenvatting en aanbevelingen van het onderzoek onderwijs & ICT voor School X Samenvatting en aanbevelingen van het onderzoek onderwijs & ICT voor School X Inleiding School X is een talentschool (mensgericht) vanuit de invalshoek dat leerlingen die hun talent benutten beter presteren

Nadere informatie

Doorbraakproject Onderwijs & ICT Advies Inkoop publieksversie -

Doorbraakproject Onderwijs & ICT Advies Inkoop publieksversie - Doorbraakproject Onderwijs & ICT Advies Inkoop publieksversie - september 2015 - 1 - DOORBRAAKPROJECT ONDERWIJS & ICT Eigentijds onderwijs vraagt om leermethoden die de leerling centraal stellen en die

Nadere informatie

Samen. stevige. ambities. werken aan. www.schoolaanzet.nl

Samen. stevige. ambities. werken aan. www.schoolaanzet.nl Samen werken aan stevige ambities www.schoolaanzet.nl School aan Zet biedt ons kennis en inspiratie > bestuurder primair onderwijs Maak kennis met School aan Zet School aan Zet is de verbinding tussen

Nadere informatie

Projectplan Monitor bevordering arbeidsparticipatie (2009-2012)

Projectplan Monitor bevordering arbeidsparticipatie (2009-2012) -1- Projectplan Monitor bevordering arbeidsparticipatie (2009-2012) 1 Aanleiding voor het project Arbeidsparticipatie is een belangrijk onderwerp voor mensen met een chronische ziekte of functiebeperking

Nadere informatie

Het succes van samen werken!

Het succes van samen werken! White paper Het succes van samen werken! Regover B.V. Bankenlaan 50 1944 NN Beverwijk info@regover.com www.regover.com Inleiding Regover B.V., opgericht in 2011, is gespecialiseerd in het inrichten en

Nadere informatie

2013D50407 INBRENG VERSLAG VAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG

2013D50407 INBRENG VERSLAG VAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG 2013D50407 INBRENG VERSLAG VAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG Binnen de vaste commissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap hebben enkele fracties de behoefte om vragen en opmerkingen voor te leggen over de

Nadere informatie

Doorpakken met het PGD

Doorpakken met het PGD Doorpakken met het PGD Juli 2015 Een persoonlijk gezondheidsdossier (PGD) is een persoonlijk gezondheidsinformatiesysteem dat informatie over gezondheid en zorg bundelt. Deze informatie kan uit allerlei

Nadere informatie

21 e eeuwse vaardigheden inzetten in het voortgezet onderwijs. Maaike Rodenboog, SLO

21 e eeuwse vaardigheden inzetten in het voortgezet onderwijs. Maaike Rodenboog, SLO 21 e eeuwse vaardigheden inzetten in het voortgezet onderwijs Maaike Rodenboog, SLO m.rodenboog@slo.nl SLO, nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Onafhankelijke, niet-commerciële positie als

Nadere informatie

IN DE LUWTE OF IN DE WIND? Reflecties op ontwikkeling van scholen

IN DE LUWTE OF IN DE WIND? Reflecties op ontwikkeling van scholen IN DE LUWTE OF IN DE WIND? Reflecties op ontwikkeling van scholen 1 OPZET Regelluw met welk doel? Onderwijskwaliteit: wie bepaalt dat? Naar scholen als lerende organisaties Condities: Een visie op innovatie

Nadere informatie

VO2020. Schoolrapportage. Venster College X

VO2020. Schoolrapportage. Venster College X VO2020 Schoolrapportage Deze rapportage toont de antwoorden van de schoolambities van de VO2020-scan. U vindt uw eigen antwoorden terug in de nulmeting en in de actuele stand, inclusief een landelijke

Nadere informatie

Innovatiebudget Sociaal Domein gemeente Arnhem

Innovatiebudget Sociaal Domein gemeente Arnhem Innovatiebudget Sociaal Domein gemeente Arnhem Eind juli is de eerste ronde afgerond voor de besteding van het regionale Innovatiebudget Sociaal Domein. In deze ronde is niet het volledige beschikbare

Nadere informatie

Slimmer leren met ICT. Opbrengsten van vraagverkenning bij kleine en middelgrote besturen in het primair onderwijs. Samenvatting

Slimmer leren met ICT. Opbrengsten van vraagverkenning bij kleine en middelgrote besturen in het primair onderwijs. Samenvatting Slimmer leren met ICT Opbrengsten van vraagverkenning bij kleine en middelgrote besturen in het primair onderwijs Samenvatting 1 Colofon Titel Slimmer leren met ICT. Opbrengsten van vraagverkenning bij

Nadere informatie

Het overkoepelend dashboard. Hoe krijgen leraren meer inzicht in voortgang?

Het overkoepelend dashboard. Hoe krijgen leraren meer inzicht in voortgang? Het overkoepelend dashboard Hoe krijgen leraren meer inzicht in voortgang? Inhoudsopgave Sectie 1 Introductie van het overkoepelend dashboard Sectie 2 De behoeftes vanuit de verschillende onderwijsprofessionals

Nadere informatie

De leermiddelenketen in het onderwijs

De leermiddelenketen in het onderwijs De leermiddelenketen in het onderwijs De leermiddelenketen in het onderwijs: wat is het, waarom is het belangrijk om het onderwijs als keten te begrijpen en wat wordt er gedaan om de leermiddelenketen

Nadere informatie

Maatwerk? Magister! 1

Maatwerk? Magister! 1 1 Maatwerk? Magister! Magister Inspiratiedag Jezelf dagelijks ontwikkelen op de manier die bij jou past. Aandacht voor de leerling Passie voor je vak In de versnelling om de ambitie te realiseren. Paul

Nadere informatie

Innovatiebudget Sociaal Domein regio Arnhem

Innovatiebudget Sociaal Domein regio Arnhem Innovatiebudget Sociaal Domein regio Arnhem Eind juli is de eerste ronde afgerond voor de besteding van het regionale Innovatiebudget Sociaal Domein. In deze ronde is niet het volledige beschikbare budget

Nadere informatie

Opleidingsprogramma DoenDenken

Opleidingsprogramma DoenDenken 15-10-2015 Opleidingsprogramma DoenDenken Inleiding Het opleidingsprogramma DoenDenken is gericht op medewerkers die leren en innoveren in hun organisatie belangrijk vinden en zich daar zelf actief voor

Nadere informatie

juni 2017 Geactualiseerd plan van aanpak talentonderwijs als onderdeel van de basisondersteuning

juni 2017 Geactualiseerd plan van aanpak talentonderwijs als onderdeel van de basisondersteuning juni 2017 Geactualiseerd plan van aanpak talentonderwijs als onderdeel van de basisondersteuning Inleiding Het samenwerkingsverband is in het schooljaar 16-17 gestart met het herijken van de basisondersteuning.

Nadere informatie

Lab to Learn leren met morgen VOORBEELDRAPPORTAGE EDUCHECK VO. EJ"Chec Ra pp. orfa e. Ij IT-workz. liorl

Lab to Learn leren met morgen VOORBEELDRAPPORTAGE EDUCHECK VO. EJChec Ra pp. orfa e. Ij IT-workz. liorl liorl Lab to Learn leren met morgen VOORBEELDRAPPORTAGE EDUCHECK VO EJ"Chec Ra pp orfa e Ij IT-workz LET OP! Dit is een voorbeeldrapportage van de vo versie van de EduCheck waarin slechts enkele pagina

Nadere informatie

Hedendaagse. Onderwijs. Hoofdbrekens. 13 uitdagingen voor het onderwijs van nu...

Hedendaagse. Onderwijs. Hoofdbrekens. 13 uitdagingen voor het onderwijs van nu... Hedendaagse Onderwijs Hoofdbrekens 13 uitdagingen voor het onderwijs van nu... Omgaan met verschillen In één klas zitten leerlingen met uiteenlopende kennisniveaus, interesses en ervaringen. Docenten willen

Nadere informatie

Internetzorg en patiëntportalen. Ron van Holland, Nictiz

Internetzorg en patiëntportalen. Ron van Holland, Nictiz Internetzorg en patiëntportalen Ron van Holland, Nictiz Architectuur in de zorg 21 juni 2012 Agenda Inleiding Context en huidige status Blik op de toekomst Activiteiten Platform Internetzorg Architectuurvraagstukken

Nadere informatie

Digitaliseringsagenda. Primair en voortgezet onderwijs

Digitaliseringsagenda. Primair en voortgezet onderwijs Digitaliseringsagenda Primair en voortgezet onderwijs Leraren, schoolleiders en bestuurders innoveren door samen en met anderen te leren Leerlingen en leraren zijn digitaal geletterd Ethiek van digitalisering

Nadere informatie

Graag maak wij van de gelegenheid gebruik om u op de hoogte te brengen van de recente ervaringen en ontwikkelingen bij De Regiecentrale.

Graag maak wij van de gelegenheid gebruik om u op de hoogte te brengen van de recente ervaringen en ontwikkelingen bij De Regiecentrale. 1 Geachte heer/mevrouw Graag maak wij van de gelegenheid gebruik om u op de hoogte te brengen van de recente ervaringen en ontwikkelingen bij De Regiecentrale. Bij verschillende gemeenten en instellingen

Nadere informatie

Functieprofiel van een informatiemanagementrol

Functieprofiel van een informatiemanagementrol Functieprofiel van een informatiemanagementrol Globaal zijn er twee profielen te schetsen voor de invulling van informatiemanagement in het PO en VO. Daarbij gaan we uit van een profiel van een informatiemanagementrol

Nadere informatie

Ik ga het niet doen, en mijn mensen ook niet!

Ik ga het niet doen, en mijn mensen ook niet! Ik ga het niet doen, en mijn mensen ook niet! Wat zijn de belangrijkste eisen en uitdagen van jouw organisatie in de komende 6 maanden? Welke kritische succesfactoren worden er gesteld? Waar liggen de

Nadere informatie

Beleidsnotitie ICT Onderwijsteam: Datum vaststelling: Versie:

Beleidsnotitie ICT Onderwijsteam: Datum vaststelling: Versie: Beleidsnotitie ICT 2018-2022 Onderwijsteam: Datum vaststelling: Versie: 1. Vier in Balans 2. Visie 3. Inhouden en toepassingen 4. Infrastructuur 5. Vaardigheden en deskundigheid 6. Bovenschools beleid

Nadere informatie

De belangrijkste voordelen van de nieuwe technologie op een rijtje :

De belangrijkste voordelen van de nieuwe technologie op een rijtje : 1 2 Er wordt in het onderwijs stevig nagedacht over de betekenis van ICT voor het leren. In het primair proces is leren de kernactiviteit. Het kindbelang dient bij het organiseren van het onderwijs voorop

Nadere informatie

Unicoz Onderwijsgroep ICT Beleidskader

Unicoz Onderwijsgroep ICT Beleidskader Unicoz Onderwijsgroep ICT Beleidskader In opdracht van: Unicoz Stuurgroep ICT Opsteller: Peter de Haas Datum: 14-10- 2015 Versie : 1.2 Inhoudsopgave 1 Inleiding... 3 2 Voorgestelde beleidskaders ICT...

Nadere informatie

Beter en slimmer leren met behulp van ict

Beter en slimmer leren met behulp van ict Beter en slimmer leren met behulp van ict Het investerings-enimplementatieplanende ondersteuningsaanpak van de Breedtestrategie Mirjam Brand Agenda Planvorming binnen uw bestuur: welke plaats heeft het

Nadere informatie

Voor leren en onderwijzen op maat

Voor leren en onderwijzen op maat VO-content Voor leren en onderwijzen op maat Open, digitaal leermateriaal Samen met docenten gemaakt Ruim honderd Stercollecties Eenvoudig te combineren met bestaande methodes en eigen leermateriaal Stimuleert

Nadere informatie

Het nieuwe eid-stelsel Wat betekent dit voor de zorg?

Het nieuwe eid-stelsel Wat betekent dit voor de zorg? Het nieuwe eid-stelsel Wat betekent dit voor de zorg? Ons beleid (2) Aanleiding. Algemeen : Toenemende online dienstverlening en een groeiende behoefte aan veilige publieke en private online dienstverlening

Nadere informatie

Succesvolle leerlingen in een kleurrijke omgeving februari 2015

Succesvolle leerlingen in een kleurrijke omgeving februari 2015 - Missie/Visie - Succesvolle leerlingen in een kleurrijke omgeving februari 2015 Op AMS staat de leerling centraal. Dat betekent dat alles wat we doen er op gericht is om iedere leerling zo goed mogelijk

Nadere informatie

FIT-traject onderwijsvernieuwing met ICT en sociale media. draagvlak inspiratie motivatie vernieuwing 21st century skills borging

FIT-traject onderwijsvernieuwing met ICT en sociale media. draagvlak inspiratie motivatie vernieuwing 21st century skills borging FIT-traject onderwijsvernieuwing met ICT en sociale media draagvlak inspiratie motivatie vernieuwing 21st century skills borging Via het Klavertje 4 Model zet u sociale media en ICT breed in Didactische

Nadere informatie

Model voor Leermiddelenbeleidsplan Een stramien dat u voor uw eigen school kunt gebruiken en aanpassen.

Model voor Leermiddelenbeleidsplan Een stramien dat u voor uw eigen school kunt gebruiken en aanpassen. infobladen over leermiddelenbeleid voor docenten en schoolleiding 15 www.leermiddelenvo.nl Model voor Leermiddelenbeleidsplan Een stramien dat u voor uw eigen school kunt gebruiken en aanpassen. In een

Nadere informatie

Implementatieplan. Registratie Instellingen en Opleidingen (RIO) vo. Versie mei Implementatieplan RIO vo 1

Implementatieplan. Registratie Instellingen en Opleidingen (RIO) vo. Versie mei Implementatieplan RIO vo 1 Implementatieplan Registratie Instellingen en Opleidingen (RIO) vo Versie 0.2 7 mei 2019 Implementatieplan RIO vo 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 1.1 Registratie Instellingen en Opleidingen... 3 1.2

Nadere informatie

ICT als aanjager van de onderwijstransformatie

ICT als aanjager van de onderwijstransformatie ICT als aanjager van de onderwijstransformatie ICT als aanjager van de onderwijstransformatie Technologische innovatie biedt het onderwijs talloze mogelijkheden. Maar als we die mogelijkheden echt willen

Nadere informatie

Stichting Innovatief Onderwijs Nederland

Stichting Innovatief Onderwijs Nederland Stichting Innovatief Onderwijs Nederland ONTZORGT SCHOLEN OP ICT De ION QuickScan heeft als primair doel om scholen voor te bereiden op digitalisering van het onderwijs binnen. U kunt direct met de resultaten

Nadere informatie

Toekom(st)room LOB Een stroompunt loopbaangericht onderwijs

Toekom(st)room LOB Een stroompunt loopbaangericht onderwijs SAMENVATTING Toekom(st)room LOB Een stroompunt loopbaangericht onderwijs Advies over hoe LOB na 5 jaar Stimulering LOB verder moet. Utrecht, 1 december 2014 ACHTERGROND Van studie kiezen naar loopbaan

Nadere informatie

Invoering van gepersonaliseerd leren

Invoering van gepersonaliseerd leren Invoering van gepersonaliseerd leren Invoering van gepersonaliseerd leren Dit whitepaper gaat over gepersonaliseerd leren en wat de aandachtspunten zijn bij de invoering ervan op school. In een ander whitepaper

Nadere informatie

Geef aan in hoeverre u het eens bent met onderstaande stellingen (1 = volstrekt mee oneens, 5 = helemaal mee eens)

Geef aan in hoeverre u het eens bent met onderstaande stellingen (1 = volstrekt mee oneens, 5 = helemaal mee eens) Knowledge Performance Scan De Knowledge Performance Scan geeft relatief snel en goedkoop inzicht in de stand van zaken met betrekking tot de manier waarop met kennis wordt omgegaan in een organisatie(onderdeel).

Nadere informatie

GRIP op uw. in 3 bijeenkomsten

GRIP op uw. in 3 bijeenkomsten GRIP op uw Leermiddelenbeleid in 3 bijeenkomsten Alle fasen leermiddelenbeleid Fase 1: opstarten en oriënteren Stel een werkgroep leermiddelenbeleidsplan samen. Bespreek met elkaar motieven, beoogde verbeteringen

Nadere informatie

Stichting Openbaar Primair Onderwijs "Samen tussen Amstel en IJ (STAIJ) Contactpersoon: Sacha Schrier, Montessorischool de Amstel

Stichting Openbaar Primair Onderwijs Samen tussen Amstel en IJ (STAIJ) Contactpersoon: Sacha Schrier, Montessorischool de Amstel Indienende besturen: Stichting Openbaar Primair Onderwijs "Samen tussen Amstel en IJ (STAIJ) Contactpersoon: Sacha Schrier, Montessorischool de Amstel Stichting Conexus Contactpersoon: Jan Willem Helmink,

Nadere informatie

WHITEPAPER Nectar 5 e editie onderbouw

WHITEPAPER Nectar 5 e editie onderbouw WHITEPAPER Nectar 5 e editie onderbouw WHITEPAPER Nectar 5 e editie onderbouw Nectar 5e editie onderbouw is een heldere, motiverende methode biologie die opvalt door de gestructureerde behandeling van

Nadere informatie

Regionaal verslag. Landelijk debat Ons Onderwijs Den Haag, 28 mei 2015

Regionaal verslag. Landelijk debat Ons Onderwijs Den Haag, 28 mei 2015 Regionaal verslag Landelijk debat Ons Onderwijs 2032 Den Haag, 28 mei 2015 1. Een korte impressie van de dialoog De debatavond in Den Haag bij het HCO is bezocht door circa 35 deelnemers. Van de aanwezige

Nadere informatie

Realisatie. Indienersbrochure DE PILOTSTARTER. Platform voor pilots over de vernieuwing van gemeentelijke informatievoorziening

Realisatie. Indienersbrochure DE PILOTSTARTER. Platform voor pilots over de vernieuwing van gemeentelijke informatievoorziening Realisatie Indienersbrochure DE PILOTSTARTER Platform voor pilots over de vernieuwing van gemeentelijke informatievoorziening DE PILOTSTARTER Werk je ook aan innovaties om gemeentelijke dienstverlening

Nadere informatie

Ondersteuning en certificering van digitaal leren voor laagopgeleiden

Ondersteuning en certificering van digitaal leren voor laagopgeleiden Ondersteuning en certificering van digitaal leren voor laagopgeleiden Kaders voor een digitale leer- en oefenomgeving Onderzoekssamenvatting Drs. Maurice de Greef Onderzoeker, Adviseur en Trainer Artéduc

Nadere informatie

Zeven uitgangspunten voor ehealth diensten voor patiënten

Zeven uitgangspunten voor ehealth diensten voor patiënten Zeven uitgangspunten voor ehealth diensten voor patiënten meer informatie: mdejong@nictiz.nl Bekijk de infographic Uitgangspunt 1 ehealth toepassingen zijn primair bedoeld voor patiënten. Zorgverleners

Nadere informatie

Professionalisering door. Bruggen Bouwen

Professionalisering door. Bruggen Bouwen Professionalisering door Bruggen Bouwen Wij presenteren: innoveren onderwijs persoonlijk talent leven lang ontwikkelen Najaar 2018: meerdere nieuwe meerjarenagenda s Strategische agenda digitalisering

Nadere informatie

Advies en plan van aanpak om leren rondom patiëntveiligheid te borgen in het medisch en verpleegkundig onderwijs oktober 2011

Advies en plan van aanpak om leren rondom patiëntveiligheid te borgen in het medisch en verpleegkundig onderwijs oktober 2011 N A A R E E N D O O R L O P E N D E L E E R L I J N PAT I Ë N T V E I L I G H E I D Advies en plan van aanpak om leren rondom patiëntveiligheid te borgen in het medisch en verpleegkundig onderwijs oktober

Nadere informatie

Overzicht Praktijksituaties Voortgangsinformatie VO

Overzicht Praktijksituaties Voortgangsinformatie VO Overzicht Praktijksituaties Voortgangsinformatie VO juni 2017 In dit document worden de actuele vraagstukken van VO-scholen samengevat, waar vanuit de lijn Keten in het Doorbraakproject met scholen wordt

Nadere informatie

Roadmap BIM Loket. Versie 7, 1 december 2015. 1.1 Inleiding

Roadmap BIM Loket. Versie 7, 1 december 2015. 1.1 Inleiding Roadmap BIM Loket Versie 7, 1 december 2015 1.1 Inleiding Eind april 2015 is de Stichting BIM Loket opgericht. Afgelopen maanden is de organisatie ingericht en opgestart. Mede op verzoek vanuit de BIR

Nadere informatie

Het Ontwikkelteam Digitale geletterdheid geeft de volgende omschrijving aan het begrip digitale technologie:

Het Ontwikkelteam Digitale geletterdheid geeft de volgende omschrijving aan het begrip digitale technologie: BIJGESTELDE VISIE OP HET LEERGEBIED DIGITALE GELETTERDHEID Digitale geletterdheid is van belang voor leerlingen om toegang te krijgen tot informatie en om actief te kunnen deelnemen aan de hedendaagse

Nadere informatie

Curriculum in beweging

Curriculum in beweging Curriculum in beweging SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling Strategische Agenda SLO 2017-2020 Curriculum in beweging De afgelopen twee jaar is een breed, landelijk debat gevoerd over een

Nadere informatie

Peter de Haas peter.dehaas@breinwave.nl +31655776574

Peter de Haas peter.dehaas@breinwave.nl +31655776574 Peter de Haas peter.dehaas@breinwave.nl +31655776574 business context Innovatie Platform Klantinteractie Klantinzicht Mobiel Social Analytics Productiviteit Processen Integratie Apps Architectuur Wat is

Nadere informatie

Beter en slimmer leren met behulp van ict

Beter en slimmer leren met behulp van ict Beter en slimmer leren met behulp van ict Nathalie Bremer, Po Raad Mirjam Brand en Willem-Jan van Elk, Kennisnet programma Opening en kennismaking Context: bestuursakkoord en doorbraakproject Maatwerk/gepersonaliseerd

Nadere informatie

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG

De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG >Retouradres Postbus 16375 2500 BJ Den Haag De voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG.. Primair Onderwijs IPC 2400 Rijnstraat 50 Den Haag Postbus 16375 2500 BJ

Nadere informatie

1. De opbrengsten van de aanbevelingen van de commissie Bruijn

1. De opbrengsten van de aanbevelingen van de commissie Bruijn Bestuurlijke afspraken tussen de HBO-raad en de Minister van Onderwijs Cultuur en Wetenschap, naar aanleiding van het advies Vreemde ogen dwingen van de Commissie externe validering examenkwaliteit hoger

Nadere informatie

KOERSEN OP SUCCES Workshops strategische teamontwikkeling

KOERSEN OP SUCCES Workshops strategische teamontwikkeling KOERSEN OP SUCCES Workshops strategische teamontwikkeling Koersen op Succes Of het nu gaat om het verwezenlijken van plannen, het behalen van gestelde doelen, het leuker maken van een organisatie of het

Nadere informatie

Opbrengstgericht werken in het Voortgezet onderwijs

Opbrengstgericht werken in het Voortgezet onderwijs Opbrengstgericht werken in het Voortgezet onderwijs Wat is opbrengstgericht werken? Opbrengstgericht werken is het systematisch en doelgericht werken aan het maximaliseren van de prestaties van leerlingen.

Nadere informatie

Feedback conceptvisie KUNST & CULTUUR

Feedback conceptvisie KUNST & CULTUUR Feedback conceptvisie KUNST & CULTUUR Reactieformulier Curriculum.nu visie Negen ontwikkelteams, leraren en schoolleiders werken aan de actualisatie van het curriculum voor alle leerlingen in het primair

Nadere informatie