Handboek Groeikrachtsysteem. 26 januari 2009, Zundert Inge Mols Stagebedrijf: Groeibalans, Zundert. Handboek Groeikrachtsysteem

Transcriptie

1 Handboek Groeikrachtsysteem 26 januari 2009, Zundert Inge Mols Stagebedrijf: Groeibalans, Zundert Handboek Groeikrachtsysteem

2 Samenvatting Groeibalans streeft samen met haar klanten naar een optimaal teeltsysteem waarin praktisch toepasbare technieken worden gebruikt om zo gezonde en weerbare planten te kweken. Na jarenlang onderzoeken en het opdoen van ervaringen heeft Groeibalans een teeltsysteem ontwikkeld; het Groeikrachtsysteem. Hierin staat de holistische aanpak van Groeibalans centraal: hierdoor wordt het systeem als één geheel bekeken en worden geen mogelijkheden uitgesloten. Het draait om de balans tussen biologie, energie en chemie. Zo kunnen planten geteeld worden die weerbaarder zijn, minder uitval geven en met meer biologie geproduceerd zijn. Een gezonde bodem behoort stabiel te zijn, dit houdt in dat micro-organismen de bodem beschermen tegen verstoringen en dat er minimale nutriëntenverliezen optreden. Wanneer een bodem uit balans is krijgen ziekteverwekkers de kans om binnen te dringen en schade aan te richten. Iedere keer wanneer een schadelijke werkzaamheden worden uitgevoerd is dit een aanslag op de bodem. In gangbare teelsystemen wordt veel gebruik gemaakt van chemische bestrijdingsmiddelen en kunstmest, hierdoor raakt het bodemleven verstoord en wordt het milieu aangetast. Groeibalans werkt actief aan de volgende onderdelen van het Groeikrachtsysteem : - Opleiding Groeibalans biedt een cursus aan over bodembiologie. De cursisten krijgen inzicht in problemen die zich afspelen in bodems en hoe de ziekteweerbaarheid en de efficiëntie van een bodem vergroot kan worden. Op deze manier krijgen de cursisten inzicht in de bodemgezondheid en wat hiermee samenhangt. Tijdens de cursus worden tips gegeven over hoe men de bodem op een goede manier kan beheren en hoe bodembiologie in de praktijk kan worden toegepast. - Planning Door middel van analyses wordt een compleet beeld verkregen van de chemische, biologische en fysische samenstelling van de bodem en kan gericht bemest worden. De Chemische samenstelling wordt beoordeeld door middel van de bodembalans analyse. Hiermee worden de hoeveelheden en verhoudingen tussen mineralen en sporenelementen beoordeeld. De Nova Bioscan is een analyse die inzicht geeft in het bodemleven. Het geeft een overzicht van verschillende soorten organismen en de hoeveelheid van deze organismen. Een Chroma geeft aan hoe de humustoestand van de bodem is, de toestand van het bodemleven, de doorluchting en het vochtvasthoudend vermogen van de bodem en de algemene bodemvruchtbaarheid. Dit geeft aan of er bodemleven kan leven in de bodem. - Grond De grond dient de juiste eigenschappen te bezitten; de balans tussen de juiste structuur, chemie en biologie is erg belangrijk. Dit kan aangestuurd worden, onder andere door middel van organische/chemische bemesting, grondbewerking, ontwatering en beregening. - Onderhoud Tijdens de teelt worden onderhoudsactiviteiten uitgevoerd om de groei van de plant te ondersteunen, bijvoorbeeld door middel van het spuiten van compostthee en/of bladvoedingen. Aan de hand van het sap en het blad van de plant kan de balans van nutriënten in de plant beoordeeld worden door verschillende analyses, zo kan tussentijds indien nodig een correctiebemesting worden uitgevoerd. Het opbouwen van een bodembiologisch systeem is niet altijd even vanzelfsprekend. Het is belangrijk om goed na te denken over de te ondernemen stappen en hierbij te denken in temen van leven. Het is belangrijk om de bodem als één geheel te zien; het één kan niet zonder het ander! Planten die gekweekt worden volgens het Groeikrachtsysteem zullen uiteindelijk weerbaarder zijn en minder uitval geven. Hierdoor zijn er minder bestrijdingsmiddelen en kunstmest nodig, dit scheelt uiteindelijk in de portemonnee! Handboek Groeikrachtsysteem

3 Voorwoord Voor u ligt het handboek van het door Groeibalans ontwikkelde Groeikrachtsysteem. Dit handboek is het eindresultaat van de stageopdracht die ik vervuld heb als onderdeel van mijn studie Dier- en Veehouderij aan de HAS Den-Bosch. Tijdens mijn stage heb ik vaak de vraag gekregen; wat deze stageopdracht nou precies met mijn opleiding te maken heeft? Eigenlijk heel eenvoudig; dieren moeten eten en dat eten moet ergens vandaan komen en daar heeft de bodem heel veel mee te maken. Tijdens mijn studie ben ik me steeds meer gaan interesseren in de relatie bodem-plant-dier. Ik wilde graag meer over dit onderwerp leren en ben zo bij René Jochems terecht gekomen. Groeibalans heeft een heleboel onderzoeken gedaan op het gebied van bodembiologie. Uit de kennis en ervaringen die zijn opgedaan heeft Groeibalans een teeltsysteem ontwikkeld; het Groeikrachtsysteem. Het doel van de stageopdracht was om alle informatie van dit systeem samen te voegen tot een praktisch handboek. Tijdens mijn stage heb ik samen met de medewerkers van Groeibalans veel verschillende bedrijven bezocht en meegelopen op verschillende proeven. De kennis en informatie die ik hierbij heb opgedaan zijn erg nuttig geweest bij het uitwerken van het verslag. Ik heb inhoudelijk erg veel geleerd over het thema bodem en hoe hier op een goede manier mee om te gaan binnen verschillende bedrijfssystemen. Het was voor mij een erg leerzame maar vooral ook leuke stageperiode, hiervoor wil ik graag René Jochems en de rest van het team van Groeibalans bedanken. Inge Mols 26 januari 2009 Handboek Groeikrachtsysteem

4 Inhoudsopgave 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Doelstelling Opbouw 6 2 Achtergrondinformatie Groeibalans 2.1 Organisatie Advies en begeleiding Onderzoeken Cursussen Partners van Groeibalans Groeikrachtsysteem Bodem 3.1 Biologie Chemie Fysiologie Vitaliteit/energie Plant 15 4 Planning / Analyse mogelijkheden 4.1 Bodembalans analyse Nova-Bioscan Chroma Problemen die we tegenkomen Aanpak 6.1 Grond Onderhoud Niet grondgebonden teelt Ervaringen bedrijven Tot slot 40 Bijlagen 1 Bronnenlijst Rapport proef Groeikrachtsysteem Achtergrond informatie Bodemvoedselweb 77 5 Bodembalans analyse 78 6 Nova-Bioscan 79 7 Blad analyse 80 Handboek Groeikrachtsysteem

5 1 Inleiding 1.1 Achtergrond Groeibalans richt zich op het geven van adviezen in de groensector. Daarnaast biedt het bedrijf cursussen aan en worden teelttechnische proeven verzorgd. Samen met haar klanten streeft Groeibalans naar een optimaal teeltsysteem met praktisch toepasbare technieken om zo gezonde en weerbare planten te kunnen kweken. Om dit te kunnen bereiken heeft Groeibalans het Groeikrachtsysteem ontwikkeld, dit is een teeltmethode met een holistische aanpak. De balans tussen Biologie, en energie (vitaliteit) en Chemie,( kunstmatige menselijke inbreng) staat hierbij centraal. Bedrijven die volgens deze werkwijze produceren, maken producten die weerbaarder zijn, minder uitval geven en met meer biologie geproduceerd zijn. In de gangbare tuinbouw wordt veel gebruik gemaakt van chemische bestrijdingsmiddelen, hierdoor raakt de bodem verstoord. Dit heeft als gevolg dat veel goede organismen worden vergiftigd en de stoffen komen vaak door stromingen op andere plekken in de bodem, grond- en oppervlaktewater terecht, zo raken andere dieren en planten vergiftigd en lopen zelfs mensen gevaar. Ook wordt in gangbare teelten veel gebruik gemaakt van kunstmeststoffen, deze lossen makkelijk op in water met als gevolg dat hier veel verliezen optreden door uitspoeling. Daarnaast groeien planten vaak in een korte tijd heel snel waardoor de plant mogelijk verzwakt en is er meer kans op verbranding. De zouten in de kunstmest tasten micro-organismen in de bodem aan (in tegenstelling tot organische meststoffen) wat negatieve gevolgen heeft voor het belangrijke bodemleven. Een gezonde bodem behoort stabiel te zijn, dat wil zeggen dat verschillende micro-organismen in de bodem zorgen voor voldoende weerstand tegen verstoring. Ook horen minimale nutriëntverliezen op te treden naar bijvoorbeeld grondwater door uitspoeling of lucht door emissie. Wanneer een bodem in balans is kan deze zichzelf herstellen wanneer er een verstoring optreedt, wanneer dit niet het geval is, krijgen ziekteverwekkers de kans om binnen te dringen en schade aan te richten. Iedere keer wanneer schadelijke werkzaamheden worden uitgevoerd, wordt een aanslag gepleegd op het leven in de bodem. Dit kan bijvoorbeeld komen door kunst- of drijfmest, chemische middelen of verkeerde grondbewerking. Een natuurlijk systeem kan zichzelf reguleren en is niet door de mens maakbaar. Toch kan met behulp van een goed management het bodemvoedselweb worden onderhouden. Om dit te realiseren heeft Groeibalans het Groeikrachtsysteem ontwikkeld, om geïnteresseerden kennis te laten maken met dit systeem biedt Groeibalans cursussen aan voor onder andere ondernemers en medewerkers van kwekerijen. Tijdens de cursus wordt uitgelegd wat het systeem inhoudt en hoe het praktisch is toe te passen binnen verschillende bedrijfssystemen. Om de samenstelling van de bodem inzichtelijk te krijgen en gericht te kunnen bemesten worden analyses gemaakt van de bodem. Daarnaast geeft Groeibalans advies over het gebruik van substraten en wordt gedurende de teelt onderhoud uitgevoerd, zo worden onder andere plantsapmetingen gedaan zodat gericht kan worden bijgestuurd met bijvoorbeeld bladvoeding en compostthee. Een groot voordeel van een gezond teeltsysteem is dat er minder chemische bestrijdings- en gewasbeschermingsmiddelen nodig zijn. Dit scheelt uiteindelijk in de portemonnee en is beter voor de gezondheid van mensen, dieren en planten en is daarnaast milieuvriendelijker. Ook kan gerichter bemest worden waardoor veel efficiënter wordt omgegaan met voedingsstoffen. Er gaat minder verloren en de plant kan de voedingsstoffen veel beter benutten waardoor een gezonde groei ontstaat. Een gezonde groei betekent een gezonde, weerbare plant van een goede kwaliteit. Handboek Groeikrachtsysteem

6 1.2 Doelstelling Groeibalans voert al jaren proeven uit ten behoeve van het Groeikrachtsysteem. Daarnaast zijn er verschillende bedrijven die gebruik maken van dit teeltsysteem. Door het toepassen van dit teeltsysteem zijn veel positieve resultaten behaald. Daarom is het tijd geworden om de kennis en informatie die binnen het bedrijf aanwezig is, inzichtelijk te maken en over te brengen aan geïnteresseerden. Hiervoor is dit handboek ontwikkeld, het handboek geeft een praktische omschrijving van het Groeikrachtsysteem en biedt nuttige informatie voor mensen die werkzaam zijn binnen de agrarische sector. Het Groeikrachtsysteem is nog steeds in ontwikkeling, het is daarom een flexibel handboek dat in de toekomst kan worden uitgebreid met eventuele nieuwe of aanvullende informatie. 1.3 Opbouw In het verslag wordt eerst in hoofdstuk 2 een introductie gegeven van het bedrijf Groeibalans, hierin wordt omschreven wat Groeibalans doet, met wie zij samenwerkt en de werkwijze van Groeibalans. Vervolgens worden in hoofdstuk 3 in het kort de vier onderdelen van het Groeikrachtsysteem samengevat, later in het verslag wordt hier dieper op ingegaan. Omdat de gezonde bodem in dit systeem centraal staat, wordt eerst omschreven wat een gezonde bodem precies is. Bij de start van een teelt is het vooral belangrijk om inzicht te verkrijgen in de samenstelling van de bodem en eventuele problemen, daarom worden in hoofdstuk 4 verschillende analysemogelijkheden omschreven. In hoofdstuk 5 worden voorbeelden van problemen toegelicht en de achterliggende oorzaken hiervan. Hoofdstuk 6 beschrijft mogelijkheden voor praktische toepassingen waarmee een goed leefmilieu voor biologie kan worden gecreëerd en onderhouden. Ook in de niet- grondgebonden teelt wordt het Groeikrachtsysteem toegepast, hier wordt extra aandacht aan besteed in hoofdstuk 7. Verschillende bedrijven maken gebruik van dit teeltsysteem, om een indruk te geven van hoe het systeem op verschillende bedrijven wordt toegepast en wat de ervaringen van ondernemers zijn, wordt in hoofdstuk 8 de ervaringen van twee bedrijven omschreven. Momenteel verzorgt Groeibalans een proef waarin het Groeikrachtsysteem wordt vergeleken met het gangbaar teeltsysteem. De omschrijving van deze proef en de resultaten die tot nu toe geanalyseerd zijn, zijn in het rapport: Boomkwekerij Zundert voor verbetering waterkwaliteit in bijlage 2 te lezen. In bijlage 3 is meer achtergrondinformatie te vinden, hier wordt dieper ingegaan op de bodem en de functies. Handboek Groeikrachtsysteem

7 2 Achtergrondinformatie Groeibalans 2.1 Organisatie Bij Groeibalans zijn vier mensen werkzaam, René Jochems is de eigenaar van het bedrijf. Voorheen heeft René als technisch commercieel medewerker bij van Nederkassel gewerkt. In mei 1996 is het bedrijf Groeibalans opgestart en vanaf 2008 is het bedrijf gevestigd aan de Moersebaan 8g in Zundert, in een monumentaal pand tegen de bosrand. De werkplek is ingericht als kantoor en werkplaats waar verschillende proeven kunnen worden uitgewerkt. Daarnaast is er een ruimte ingericht als lokaal waar cursussen worden verzorgd. René Jochems verzorgt teeltbegeleiding bij verschillende bedrijven en onderhoudt contacten met klanten. Daarnaast verzorgt René cursussen over onder andere bodembiologie. René van Gastel is teeltbegeleider en verzorgt daarnaast ook cursussen over onder andere plantfysiologie en kasklimaat. Fonny Tuijtelaars is projectleider van de onderzoeken. In de proeftuin in Zundert worden verschillende proeven verzorgd gedurende het jaar. Fonny houdt zich onder andere bezig met het onderhoud en beoordelen van de proeven. Wim Jochems heeft een kwekerij op dezelfde locatie waar ook het kantoor van Groeibalans is gevestigd, naast zijn werkzaamheden op de kwekerij zorgt hij voor het onderhoud van de proeven en assisteert bij de teeltbegeleiding. David is een collega van Groeibalans in Engeland. Hij is oud medewerker van de ADAS (dat is vergelijkbaar met DLV in Nederland). Groeibalans werkt regelmatig samen met David Hutchinson. Net als Groeibalans is David veel bezig met het thema bodembiologie, af en toe vinden er wederzijdse bezoeken plaats. 2.2 Advies en begeleiding Groeibalans geeft adviezen die gericht zijn op de totale teelttechnische bedrijfsvoering, zoals; Bemesting, Gewasbescherming, Bedrijfsinrichting, Bodem- en wateronderzoek, Sortimentkeuze, Geïntegreerde bestrijding, Waterkwaliteit en Bodembiologische zaken. Om een advies op maat te kunnen geven neemt Groeibalans grond- of plantmonsters en aan de hand van verschillende analyses zoeken de adviseurs naar duurzame oplossingen. De grond- en plantmonsters voor deze analyses worden door Groeibalans genomen en vervolgens verwerkt of doorgestuurd naar de onderzoekende instanties waarmee zij samenwerken. Aan de hand van deze analyses wordt een advies opgesteld ter verbetering. Zelf beschikt Groeibalans over de mogelijkheid om plantsap analyses uit te voeren en Chroma s te maken, op deze analysemogelijkheden wordt later in het verslag terug gekomen. Het werkgebied van deze begeleiding is erg breed, dit zijn boomkwekerijen, vaste plantenkwekers, landgoederen, groenvoorzieners, bedrijven in snijgroen, plantencentra en overheidsinstanties. Het grootste werkgebied van Groeibalans ligt in Noord-Brabant, verder zijn er nog enkele klanten elders in het land. 2.3 Onderzoeken In opdracht van toeleveranciers van bijvoorbeeld meststoffen of bestrijdingsmiddelen en/of individuele kwekerijen voert Groeibalans proeven uit. Dit zijn: Teelttechnische proeven: Deze proeven zijn specifieke en op maat toegepaste onderzoeken. De insteek van deze proeven is altijd gericht op het zoeken naar een duurzame oplossing en het minder afhankelijk zijn van het gebruik van chemie. Demo proeven: Voor zichzelf en in opdracht van derden voert Groeibalans demo proeven uit met chemie en biologische gewasbescherming. Handboek Groeikrachtsysteem

8 Gewasbeschermingsproeven: Dit zijn proeven en onderzoeken ten behoeve van chemische en biologische gewasbescherming. Een minimaal gebruik van chemische middelen staat centraal, regelmatig worden nieuwe of experimentele gewasbeschermingsmiddelen getest op hun effectiviteit en gewasveiligheid. Ook toelatingsonderzoeken voor gewasbeschermingsmiddelen worden verricht onder borging en in samenwerking met Agro Research Int. (ARI). Bemestingsproeven: Voor meststof-fabrikanten en composteerbedrijven voert Groeibalans onderzoeken uit en geeft hierover advies op maat van het gewas en afgestemd op het betreffende bedrijf. Hierin wordt continu gezocht naar een balans met de eventuele bodembiologie. Bodembiologie: Groeibalans is in het kader van bodembiologie continu op zoek naar duurzame productiemethoden, hiervoor worden toepasbaarheidonderzoeken uitgevoerd op onder andere Mycorrhiza-schimmels, Microfarming, Geïntegreerde gewasbescherming en Waterkwaliteit. Bodemanalyse: Naast de traditionele bemestingsonderzoeken werkt Groeibalans ook met Chroma-onderzoeken, dit onderzoek wordt door Groeibalans zelf uitgevoerd en geeft vooral inzicht in de biologische structuuropbouw van de grond. Geïntegreerde bestrijding: De afgelopen jaren heeft Groeibalans ervaring opgedaan met een klimatologisch meeldauwmodel. Dit geeft aan wanneer de klimatologische omstandigheden gunstig zijn voor een meeldauwinfectie en ander plantziektes. Aan de hand van deze gegevens kan een gewasbeschermingsplan worden opgesteld. 2.4 Cursussen Groeibalans biedt cursussen aan over de volgende onderwerpen: Bodembiologie; In deze cursus komen problemen uit de praktijk aan bod en wordt uitgelegd hoe hier op een goede manier mee kan worden omgegaan, zodat de ziekteweerbaarheid en efficiëntie van de bodem vergroot kan worden. In de cursus worden praktisch toepasbare oplossingen gegeven. Deze cursus maakt onderdeel uit van het door Groeibalans ontwikkelde Groeikrachtsysteem. Plantfysiologie & kasklimaat en Klimaat; hierbij wordt ingegaan op de containerteelt en alle facetten waarmee kwekers te maken hebben. Hierin wordt uitleg gegeven hoe door klimaatregeling de groei van de plant kan worden beïnvloed. Klimaat, plant & gewasbescherming; tijdens deze cursus wordt ingegaan op de invloeden van het weer bij de groei van plant en hoe optimale spuitmomenten worden bepaald aan de hand van weersgegevens. Verschillende berekeningsmodellen en waarschuwingsmodellen worden uitgelegd. Handboek Groeikrachtsysteem

9 2.5 Partners van Groeibalans Voor het onderzoeken en adviseren werkt Groeibalans vaak samen met andere bedrijven, personen en organisaties in de groensector. Treeport Zundert Treeport Zundert is een samenwerkingsverband waarin kwekers, handelaren, boomteeltkenniscentrum, een transportbedrijf, Rabobank en ABN-AMRO, leden van het SAG, Kamer van Koophandel, ZLTO, CLTV, een mechanisatiebedrijf, de provincie en de gemeente Zundert samen een cluster vormen. Op alle terreinen werken zij aan versterking van de boomkwekerij in Zundert. Boomteeltkenniscentrum Wilma Windhorst (AgriPoli), Jan van Lavieren (Tree Consult International) en René Jochems (Groeibalans) hebben samen het Boomteeltkenniscentrum opgericht. Hiervoor is een website opgemaakt waar actuele informatie te vinden is over ontwikkelingen in de boomkwekerij, het weer, nieuws, onderzoek en handige links. Het doel van de website is het dienen als actuele kennisbron voor professionele boomkwekers, tuincentra, hoveniers en mensen die werkzaam zijn in de boomkwekerij. Deze drie bedrijven hebben een sterk samenwerkingsverband en doordat ieder zijn eigen specialiteit heeft, kunnen zij samen oplossingen bieden voor specifieke problemen. Agro Research International (ARI) Onder borging en in samenwerking met Agro Research International worden onderzoeken uitgevoerd. ARI is een onderzoeksbedrijf in de agrarische sector. Zij voeren met name onderzoeken uit op het gebied van chemische en biologische middelen, voedingsstoffen en verschillende gewassen. ARI is GEP gecertificeerd en heeft in 2003 het Endorsement of Compliance with the OECD Principles of Good Laboratory Practice' (GLP) behaald. Uw licht op Groen Uw licht op Groen is een samenwerkingsverband waarin Groeibalans samen met verschillende bedrijven de klant ondersteunt met informatie en producten. Het is een verzameling van specialismen waarmee iedere bedrijfsvoering in de groenbranche te maken krijgt. Om de klant zo goed mogelijk te kunnen bedienen versterken deze bedrijven elkaar in dit collectief. Kernsupport Danny Veraart is de oprichter van Kernsupport. Het bedrijf helpt ondernemingen bij het opstellen van een ondernemingsplan, personeelszaken, crisismanagement en allerlei zaken waarbij ondernemers hulp nodig hebben. Naast zakelijk advies geeft Danny ook persoonlijke begeleiding en coaching. Samen met Danny heeft René Jochems Agrikompas opgericht, hiermee hebben zij een programma ontwikkeld waarmee kostprijzen in de boomkwekerij berekend kunnen worden. Het kantoor van Kernsupport is gevestigd in hetzelfde pand als Groeibalans. Horti-Nova Adviesgroep Horti-Nova richt zich in vollegronds teelten op het verbeteren van de bodemvruchtbaarheid waardoor een teelt gemakkelijker kan verlopen en een productie kan worden behaald van hoogwaardige kwaliteit. Groeibalans werkt nauw samen met Horti-Nova, zij verzorgen onder andere de Nova-Bioscan en samen zijn zij op zoek naar optimale teelttechnieken. Horti-Nova heeft een computerprogramma opgezet waarvan adviseurs en klanten gebruik kunnen maken, hierin kunnen onder andere gegevens van plantsap analyses verwerkt worden. Het programma maakt deze gegevens inzichtelijk en via dit programma kunnen gemakkelijk onderling tussen adviseurs gegevens uitgewisseld worden. Het programma wordt begin 2009 geïntroduceerd. Soil Tech Solutions B.V. Soil Tech Solutions B.V. is een bedrijf van Van Iersel in Biezenmortel wat het Nutri Growing systeem in West-Europa introduceert. Groeibalans werkt veel samen met Van Iersel op het gebied van onderzoeken en adviseren. Via Soil Tech Solutions wordt de bodembalans analyse verzorgd. Daarnaast bieden zij bodem- en bladmeststoffen aan en middelen om compost(-thee) te bereiden. De andere tak van het bedrijf is Van Iersel compost welke behoort tot de grootste groenafvalverwerkers van Nederland. ZLTO Groeibalans werkt samen met ZLTO op projectbasis, het project van Schoon Water Zundert, dat verderop in het verslag wordt omschreven is in samenwerking met ZLTO. René van Gastel is oud medewerker van Lucel (onderdeel van ZLTO), René verzorgt de begeleiding van studieclubs van ZLTO. Handboek Groeikrachtsysteem

10 2.6 Groeikrachtsysteem Visie/Werkwijze Groeibalans maakt gebruik van een holistische werkwijze, in plaats van naar aparte elementen te kijken neemt Groeibalans alle elementen mee in haar werkwijze. Door deze holistische werkwijze toe te passen wordt gestreefd naar een balans tussen Biologie, Chemie/kunstmatige menselijke inbreng en de vitaliteit van het systeem; Biologie, Chemie en Energie. Het één kan namelijk niet zonder het ander; zonder biologie is er ook geen opname van chemie, het is dus belangrijk om verbanden te leggen en het systeem in het geheel te bekijken. Figuur : cirkelgedachte, holistische aanpak Groeibalans Doel Groeikrachtsysteem Het doel van het Groeikrachtsysteem is; samen met de klant een optimale teeltmethode bereiken in een gezond systeem waarin vitale planten geteeld worden die weerbaar zijn. Kwekers die het Groeikrachtsysteem toepassen kunnen zich certificeren wanneer zij planten opkweken op een bodembiologische werkwijze. Hierbij staan vitaliteit, wortelvorming en weerbaarheid centraal. Ook uitvoerende partijen die de beplanting aanleggen kunnen deze benaderingswijze toepassen. De bedoeling hiervan is dat planten op meest vijandige plaatsen en gronden kunnen aanslaan, dit kan geborgd worden door middel van dit certificaat. Hierbij zijn voorbereiding van de teelt, grondbehandelingen en onderhoud tijdens de teelt belangrijk. Onderdelen Groeikrachtsysteem : De onderdelen van het Groeikrachtsysteem waar Groeibalans zich actief mee bezig houdt zijn de volgende: Opleiding Groeibalans biedt een cursus aan voor kwekers of medewerkers van kwekerijen die teelttechnisch bezig zijn met bomen en/of planten. De cursus voor de grondgebonden teelt duurt drie dagdelen. Het doel dat Groeibalans wil bereiken is dat de cursisten inzicht krijgen in problemen die zich afspelen in bodems en hoe de ziekteweerbaarheid en de efficiëntie van een bodem vergroot kan worden. Op deze manier krijgen de cursisten inzicht in de bodemgezondheid en wat hiermee samenhangt. Tijdens de cursus worden tips gegeven over hoe men de bodem op een goede manier kan beheren en hoe bodembiologie in de praktijk kan worden toegepast. Handboek Groeikrachtsysteem

11 Onderdelen die tijdens de cursus aan bod komen zijn: - Structuurbederf - Ziektes - Plagen - Bemesting - Biologie - Bemonstering - Bodembiologie (organismen) - Grondbewerking - Stofwisseling - Grondstoffengebruik De cursus voor de grondgebonden teelt duurt drie dagdelen, hierin worden bovenstaande punten behandeld. De cursus voor de niet grondgebonden teelt duurt vier dagdelen, bij de opleiding voor de niet grondgebonden teelt komen dezelfde onderdelen aan bod, maar dan toegespitst op potgronden. Extra onderdelen waar bij de cursus voor containerteelt aandacht aan wordt besteed zijn: - Waterbehandeling - Toevoegingen aan potgronden Planning Om gerichter te kunnen bemesten en een goed beeld te krijgen van de toestand van de bodem neemt Groeibalans grondmonsters. Zo wordt een compleet beeld verkregen van de chemische, biologische en fysische samenstelling van de bodem. De Chemische samenstelling wordt beoordeeld door middel van de bodembalans analyse. Deze analyse beoordeelt in tegenstelling tot gangbare mineralenanalyses naast de hoeveelheden ook de verhouding tussen mineralen en sporenelementen. De balans tussen deze nutriënten is namelijk erg belangrijk bij het opstellen van een bemestingsplan. Het bodemleven speelt een belangrijke rol, deze maakt het voedsel voor de plant beschikbaar. Hiervoor wordt een Nova-Bioscan gedaan, dit geeft een goed beeld van de microbiologische populatie in de bodem. Hierdoor wordt inzicht verkregen in waar de microbiële populatie moet worden aangevuld om de voedselketen zo compleet mogelijk te maken. Een Chroma geeft aan hoe de humustoestand van de bodem is, de toestand van het bodemleven, de doorluchting en het vochtvasthoudend vermogen van de bodem en de algemene bodemvruchtbaarheid. Grond Om de bodem voor te bereiden op een teelt kunnen verschillende behandelingsmethoden worden toegepast. De grond dient de juiste eigenschappen te bezitten; de balans tussen de juiste structuur, chemie en biologie is erg belangrijk. Dit kan aangestuurd worden, onder andere door middel van organische/chemische bemesting, grondbewerking, ontwatering en beregening. Hiervoor zijn allerlei mogelijkheden denkbaar. Onderhoud Tijdens de teelt worden onderhoudsactiviteiten uitgevoerd om de groei van de plant te ondersteunen. Dit kan bijvoorbeeld zijn door middel van het spuiten van compostthee en/of bladvoedingen. Aan de hand het sap en het blad van de plant kan de balans van nutriënten in de plant beoordeeld worden door verschillende analyses, zo kan tussentijds indien nodig een correctiebemesting worden uitgevoerd. René Jochems heeft de opleiding als Ecotherapeut voltooid, de kennis die hij hierbij heeft opgedaan past hij ook toe in het Groeikrachtsysteem. Er wordt onderzoek gedaan naar de invloeden die diverse behandelingen van Ecotherapie hebben op het Groeikrachtsysteem. Bovenstaande onderdelen komen verder in het verslag uitgebreider aan bod. Handboek Groeikrachtsysteem

12 3 Bodem Hieronder wordt in het kort een omschrijving gegeven van de bodem. Waaruit bestaat een bodem en wat zijn de functies van deze onderdelen? Voor meer uitgebreide informatie wordt u doorverwezen naar bijlage 3, hier wordt dieper ingegaan op specifieke onderwerpen. De bodem is een ecosysteem dat gevormd wordt door verschillende organismen, hun onderlinge wisselwerking en hun leefomgeving. Voorbeelden van organismen die voorkomen in de bodem zijn micro-organismen, planten en dieren, dit wordt ook wel het biotische deel genoemd. Het abiotische deel van de bodem bestaat uit niet levende aspecten zoals gronddeeltjes, mineralen en lucht. Een gezonde bodem behoort stabiel te zijn, dit houdt in dat verschillende micro-organismen in de bodem zorgen dat er voldoende weerstand is tegen verstoring. Op deze manier kan de bodem zichzelf en de plant herstellen wanneer er een verstoring optreedt, de plant wordt door de bodemorganismen beschermd tegen ziekteverwekkers. Een gezonde bodem levert aan de plant mineralen op maat, waardoor de plant evenwichtig groeit. Door dit evenwicht is er minder kans op stress en hiermee dus ook minder kans op ziektes. Een plant zonder stress kan gemakkelijker produceren, door de evenwichtige opname van voedingsstoffen zal het product van betere kwaliteit zijn. (Horti Nova, 2008) De biologische, chemische en fysiologische onderdelen van de bodem zijn van invloed op elkaar en dienen dus in balans te zijn. Om zicht te krijgen op de samenstelling van de bodemonderdelen zijn verschillende analyses mogelijk, de mogelijkheden hiervan worden verderop in het verslag beschreven. 3.1 Biologie Het bodemleven is een belangrijke factor voor een goede structuur in de bodem, het zorgt onder andere voor de aanmaak van humus. De gewasresten worden afgebroken waardoor mineralen beschikbaar komen voor de plant. Door de opslag van voedsel in de lichaampjes van de bodemorganismen kan het voedsel niet uitspoelen. Micro-organismen leven van de suikers die plant met de wortels afgeeft, in ruil daarvoor leveren zij voedingsstoffen en water aan de plant. Daarnaast scheiden deze diertjes slijm uit waarmee zij de bodemdeeltjes aan elkaar kleven, hierdoor ontstaat een korrelige structuur wat belangrijk is voor het waterhoudend vermogen, de voedingsleverantie en de luchtdoorlatendheid van de bodem. Een andere belangrijke functie is het onderdrukken van ziekten en plagen. Wanneer een tekort ontstaat aan nuttige bodemorganismen kunnen bodemziekten de overhand krijgen. Voor natuurlijke ziekteonderdrukking zijn specifieke organismen nodig die ziekteverwekkers kunnen beconcurreren om ruimte en voedsel of door ze op te eten, te parasiteren of te remmen in de groei. Een gezond ondergronds voedselweb bestaat uit diverse groepen organismen; schimmels, bacteriën, aaltjes, micro-geleedpotigen, kevers, springstaarten, pissebedden, duizendpoten en regenwormen. In bijlage 4 staat het bodemvoedselweb afgebeeld. Bodemleven heeft voedsel, water en lucht nodig. Door deze micro-organismen te vernietigen met bijvoorbeeld grondontsmetting, ontstaat een tekort aan bodemleven dat de plant moet voeden en beschermen tegen ziekten. Ook grondbewerking heeft een negatieve invloed op de aanwezigheid van organismen, evenals natte omstandigheden en hoge zoutconcentraties. Chemische gewasbeschermingsmiddelen hebben een negatieve invloed op het bodemleven, na het toedienen van bepaalde gewasbeschermingsmiddelen zijn bodemorganismen in mindere mate of zelfs helemaal niet meer aanwezig. 3.2 Chemie De chemische bodemvruchtbaarheid dient als voedingsbron voor de plant. De fysische en biologische bodemvruchtbaarheid hebben een grote invloed hierop: in een bodem met een goede vocht- en luchthuishouding en goed bodemleven vindt een betere mineralisatie van voedingsstoffen plaats door afbraak van organisch materiaal. Het anorganische deel van de grond bestaat uit fijne deeltjes die adsorptie-eigenschappen bezitten. Deze deeltjes kunnen onder andere voedingsstoffen vasthouden, hoe groter het adsorptievermogen, hoe minder kans op uitspoeling van voedingsstoffen. De hele kleine deeltjes, ook wel lutumfractie genoemd, zijn grotendeels negatief geladen waardoor ze goed kationen kunnen vasthouden: Ca 2+, Handboek Groeikrachtsysteem

13 Mg 2+, K + en Na + ionen. Onder invloed van bemesting en opname door planten kunnen kationen onderling worden uitgewisseld. Het lutumgedeelte en stabiele humus bezitten samen het vermogen om de voedingsstoffen in de grond te binden, dit wordt ook wel het adsorptiecomplex of klei-humuscomplex genoemd. Hierin worden met name kationen vastgelegd maar ook in mindere mate anionen zoals NO 3-, H2PO 4- en SO 4 2. Met name de Calcium Magnesium verhouding is belangrijk voor de structuur van de bodem, een verhouding van 68% Calcium en maximaal 12% Magnesium is ideaal. Wanneer deze verhouding goed is zorgt dit voor een open structuur waardoor meer water inspoelt dan afspoelt. Een open structuur is ook nodig om de bodemorganismen in de grond een kans te geven om te overleven. Aan de hand van een bodembalans analyse kan bepaald worden hoe de chemische samenstelling van uw bodem is. In hoofdstuk 4 wordt de bodembalans analyse verder omschreven. De ideale bezetting van kationen aan het klei-humuscomplex is als volgt: Mineraal Streefwaarde Calcium % Magnesium % Kalium Natrium 0,5-1,5 % Aluminium 0,5 % Waterstof 10 % 3-5 % (afhankelijk van gewas) Fig. 3.1 Ideale bezetting kationen aan het Klei-humuscomplex. (Bron: SoilTech Solutions, 2008) In totaal zijn er 17 essentiële elementen voor een plant, negen van die essentiële elementen zijn macronutriënten, deze heeft de plant nodig in relatief grote hoeveelheden. Zes van deze grote componenten zijn organische bestanddelen die de structuur van de plant vormen, namelijk: Koolstof (C), Zuurstof (O), Waterstof(H), Stikstof(N), Fosfor(P) en Zwavel(S). De andere drie macronutriënten zijn Kali(K), Calcium (Ca)en Magnesium(Mg). De andere acht essentiële elementen zijn micronutriënten, deze heeft de plant in relatief kleine hoeveelheden nodig. Dit zijn Chloor(Cl), IJzer(Fe), Mangaan(Mn), Borium(B), Zink(Zn), Koper(Cu), Nikkel(Ni) en Molybdeen(Mo). Micronutriënten functioneren in planten voornamelijk als cofactoren, ze helpen bijvoorbeeld bij enzymatische reacties. (Campbel, N. & Reece, J., 2005, pag. 757) De verschillende hoofd- en spoorelementen vervullen belangrijk functies binnen de plant: Calcium -> stevigheid Magnesium -> fotosynthese (Chlorofyl > Suikers) Kalium -> wateropname, stevigheid, afharden Stikstof -> de blad- en stengelfunctie Zwavel -> enzymen en vitamines Borium -> bloemontwikkeling, fotosynthese Koper -> verhoogt suikergehaltes IJzer -> fotosynthese Mangaan > vruchtuitgroei (bron: SoilTech Solutions, 2008) Handboek Groeikrachtsysteem

14 3.4 Fysiologie Het bodemleven heeft een belangrijke invloed op de structuur van de bodem en andersom. De fysische bodemvruchtbaarheid wordt bepaald door de vocht- en luchtvoorziening, de bodemtemperatuur, bodemstructuur en doorlatendheid. Om voedingstoffen op te kunnen nemen heeft een plant water nodig, wanneer de vochtvoorziening afneemt zal ook de groei afnemen. De meeste planten onttrekken zuurstof via de wortels, bij te veel water treedt een tekort aan zuurstof op en wordt de ademhaling belemmerd welke nodig is voor energie. Ook de meeste bodemorganismen leven in een zuurstofrijk milieu en zullen bij extreme natte (en droge) omstandigheden problemen krijgen. Wortels volgen de weg van de minste weerstand en zullen bij voorkeur zich vestigen in holten en grote poriën, dichte grond is dus erg moeilijk doordringbaar. Wanneer grond bestaat uit op elkaar geplaatste kluiten zal de beworteling erg plaatselijk zijn en zal maar een klein deel van de grond benut worden. Voor een goede beworteling moet de structuur zo zijn dat deze gemakkelijk verkruimelt en dichte lagen in de ondergrond niet of nauwelijks voorkomen. Wortels en bodemorganismen produceren koolzuurgas, wanneer er veel CO2 voorkomt in de bodem wordt de groei geremd. Daarom mag de bovenlaag niet te dicht zijn zodat het gas weg kan. 3.5 Vitaliteit/energie Een correct wetenschappelijke beschrijving van dit onderdeel is niet te geven. Er is eenvoudig weg niet genoeg onderzoek of wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de energie in planten en bodems, zeker niet op een praktisch niveau. Binnen het Groeikrachtsysteem gaan we er vanuit dat planten elektromagnetische-biochemische-reactie-systemen zijn, niet een passief systeem. Hierbij wordt energie en informatie gebruikt. Het werd tot nu toe binnen de wetenschap als minder relevant beschouwd en er werden geen financiële middelen voor vrij gemaakt om dit nader te onderzoeken. Toch is er in het verleden door diverse mensen op eigen wijze onderzoek gedaan, wat vaak op intuïtie en empirische basis werd uitgevoerd. Om een voorstelling te krijgen van energie moeten we denken in termen van kracht / vitaliteit. Er zijn wat parameters beschikbaar zoals bijv. Paramagnetisme, Bovis, Orgon e.d. Uit relatief nieuwe opleidingen als die tot Ecotherapeut (zie ook zijn nieuwe manieren van meten geïntroduceerd. René Jochems heeft deze opleiding voltooid en past kennis, hieruit opgedaan, toe in het Groeikrachtsysteem. Er wordt onderzoek gedaan naar de invloeden van diverse behandelingen op het Groeikrachtsysteem. Er wordt door diverse kwekers gebruik gemaakt van Ecotherapie of andere energetische behandelingen, bijvoorbeeld etherische oliën, homeopathische middelen en plantversterkers. Het gebruik van deze producten en behandelingen helpt mee de vitaliteit van de planten te verbeteren en daarmee ook het gebruik van chemische hulpmiddelen die belastend kunnen zijn verder terug te dringen. (Chroma s worden gebruikt om naar een totaal systeem te kunnen kijken, ze kunnen voor het onderdeel energie een goed gereedschap zijn. Een Chroma kan laten zien wat de invloeden zijn en wat er eventueel aan blokkades zit). (Jochems, R., 2009) Handboek Groeikrachtsysteem

15 3.6 Plant Planten beschikken over de mogelijkheid om anorganische stoffen te transformeren naar organische stoffen, hiervoor hebben zij licht nodig als energiebron voor fotosynthese. In ruil voor synthetische organische stof hebben planten ook grondstoffen nodig in de vorm van anorganische voedingsstoffen: water, mineralen en koolstofdioxide. De meeste planten halen water en mineralen uit de bodem, koolstofdioxide wordt uit de lucht gehaald. De vertakking van het wortelsysteem en het uitschieten van de bovengrondse plantdelen vormen samen een netwerk waarin reservoirs gevormd zijn van anorganische voedingsstoffen. (Campbell, N. & Reece, J., 2005, pag. 756) Wortels zijn belangrijk voor de opname van water, door een diepere wortelzone is er meer vocht beschikbaar en kan in droge periodes uit diepere grondlagen water worden benut, hierbij zijn de worteldichtheid en de worteldiepte van belang. (Hoving en Philipsen, 1999) Aan het uiteinde van de wortel van een plant zitten haarwortels, via deze haarwortels kunnen nutriënten in het bodemvocht worden opgenomen. Het aantal haarwortels wordt mede bepaald door de snelheid van de wortelgroei, de wortels moeten continu kunnen presteren voor maximale groei, productie en kwaliteit. (Horti Nova, 2008) Doordat de plant wortelexudaten uitscheidt ontstaat een gevarieerd microleven rond de wortel. Hierdoor worden onder- en bovengrondse delen van de plant beschermd tegen infecties met ziektekiemen. Wanneer een grote verscheidenheid van microleven aanwezig is rondom de wortel, worden ziekteverwekkers voortdurend aangevallen, beconcurreerd voor voedsel en opgegeten. Bij aanwezigheid van ziektekiemen gaat de plant meer wortelexudaten uitscheiden, hierdoor worden bacteriën gestimuleerd die op dat moment nodig zijn voor bescherming (Baars, 2000). Fig. 3.1 De opname van nutriënten door een plant (bron: Campell, N. & Reece, J., 2005, pag. 757) Handboek Groeikrachtsysteem

16 4 Planning / Analyse mogelijkheden Wanneer er problemen ontstaan is het goed om de achterliggende oorzaak te achterhalen. Daarom is het handig om inzicht te krijgen in de samenstelling van de bodem. Door analyses te maken wordt duidelijk hoe de chemische en biologische vruchtbaarheid is en of de bodem wel geschikt is om biologie in te verkrijgen. Ook om de grond klaar te maken voor een nieuwe teelt dienen de juiste voorbereidingen te worden getroffen, hierbij horen ook analyses. Zo kunnen de juiste bemestingen en grondbewerkingen worden uitgevoerd om de bodem klaar te maken. Hieronder staan verschillende analyses omschreven welke door Groeibalans worden aangeboden. 4.1 Bodembalans analyse De bodembalans analyse geeft inzicht in de hoeveelheden en verhoudingen tussen de mineralen en spoorelementen die in de bodem aanwezig zijn. Met name deze verhoudingen zijn belangrijk omdat zo bepaald kan worden of de mineralen in de bodem in balans zijn. In bijlage 5 is een voorbeeld ingevoegd waarin een voorbeeld wordt gegeven van een bodem die in balans is en een bodem die niet in balans is. Om de balans te bepalen wordt de Total Exchange Capacity (TEC) bepaald, dit geeft aan hoe groot het klei-humuscomplex in de bodem is en daarmee de potentie waarin de grond in staat is om mineralen vast te houden en aan de plant te leveren. De TEC is afhankelijk van de soort grond. Daarnaast wordt bepaald wat de bezetting van de verschillende kationen is in het kleihumuscomplex, dit is de CEC, hieruit komen de verhoudingen tussen deze kationen. Dit is belangrijk om te bepalen zodat de juiste nutriënten kunnen worden aangevoerd en er een balans kan ontstaan tussen deze nutriënten. De ideale bezetting van kationen aan het klei-humuscomplex staat omschreven in hoofdstuk 3. Ook is het belangrijk om te weten welke absolute hoeveelheden hoofd- en spoorelementen aanwezig zijn, deze nutriënten zijn namelijk belangrijk voor een aantal functies binnen de plant. Aan de hand van deze gegevens kan door middel van een berekening een advies worden opgesteld over welke meststoffen moet worden aangevoerd om de nutriënten in de bodem in balans te krijgen. De juiste meststofkeuze is hierbij belangrijk. Een goede balans van nutriënten in de bodem resulteert in een goede bodemstructuur en voldoende beschikbaarheid van nutriënten voor de plant. 4.2 Nova-Bioscan Met de Nova-Bioscan wordt de bodembiologie beoordeeld. De Nova-Bioscan geeft een beoordeling van de aantallen en variatie van het bodemleven; schimmels bacteriën, protozoa en nematoden. Met een lichtmicroscoop wordt in een oplossing van de bodem of compost gekeken, zo worden de micro-organismen zichtbaar. Er wordt een onderverdeling gemaakt van zuurstofrijke microben en zuurstofarme microben en een onderverdeling van soorten. Per onderdeel wordt gekeken of er voldoende of een tekort aan is en of er genoeg variatie in is. Het bodemleven is een belangrijke schakel in de opname van mineralen, de opbouw van structuur en omzetting van organisch materiaal. In bijlage 6 is een voorbeeld bijgevoegd van de Nova-Bioscan. Handboek Groeikrachtsysteem

17 4.3 Chroma Een Chroma is een vloeibeeld op een rond filtreerpapier. Grond of compost wordt voorbehandeld in een oplossing. Vanuit het middelpunt van het filtreeraarpapier wordt zilvernitraat opgezogen, daarna wordt de grond of compost in oplossing opgezogen. Verschillende stoffen komen op verschillende afstand van het middelpunt terecht en worden door reactie met het zilvernitraat zichtbaar. Zo ontstaan er cirkels en lijnen waarvan informatie afleesbaar is. Een Chroma geeft een beeld over de kwaliteit van bijvoorbeeld een bodem of compost, de toestand van het bodemleven, de doorluchting en het vochthoudend vermogen en de bodemvruchtbaarheid. Het geeft een beeld van het huis van het bodemleven; of het dus mogelijk is om in deze bodem een stabiel bodemleven op te bouwen. Een Chroma kan bij compost beoordelen of er voldoende zuurstof is geweest bij de omzetting of er misschien juist een tekort is geweest. Ook kan beoordeeld worden of de organische stof al is omgezet in humus of niet. Fig 4.1 zones Chroma Een Chroma bestaat uit vier zones die elk een bepaald kwaliteitsaspect weergeven. - A De buitenste zone geeft de humustoestand van de bodem en de toestand van organische stof weer. Wanneer de rand lichtbruin/beige is en er wolkjes aanwezig zijn geeft dit aan dat er een goede humustoestand is. Wanneer de organische stof vers en niet omgezet is of verbrand, uit zich dit in een donker bruine rand. - B De middelste zone geeft een beeld van het bodemleven. Wanneer de rand stekelig en voldoende breed is, dan is het microleven goed ontwikkeld. De tanden dienen gelijk verdeeld te zijn voor een goed ontwikkeld bodemleven. - C De binnenste zone geeft de doorluchting en het vochthoudend vermogen weer. De structuur dient te zijn opgebouwd door micro-organismen en niet door machines. Door de Chroma behoren lijnen naar buiten te lopen, wanneer dit niet het geval is, is de grond waarschijnlijk verdicht. Bij een compost-chroma geven deze lijnen ook aan in wat voor aërobe toestand de compost is gemaakt. - D De centrale zone geeft een beeld van de algemene bodemvruchtbaarheid. Wanneer de zone licht van kleur is geeft dit aan dat de bodemgesteldheid in orde is. Wanneer de centrale zone te groot of klein is in verhouding met de andere zones geeft dit aan dat de bodemgesteldheid niet in orde is. Als het centrale punt paars kleurt wil dit zeggen dat er veel minerale (snel beschikbare) stoffen aanwezig zijn (kunstmest). De zones dienen in een goede verhouding met elkaar te zijn, wanneer de ene nauwelijks zichtbaar is en de andere erg breed dan is de bodem niet in balans. Ook dienen de zones vloeiend in elkaar over te lopen zodat er geen duidelijke scheidingslijnen zichtbaar zijn. Handboek Groeikrachtsysteem

18 Fig. 4.2 Standaardreeks Chroma s Voor de beoordeling van een Chroma is een standaardreeks opgesteld van Chroma s van nummer 1 (slechte grond) tot en met 12 (goede grond, een zelfregulerend systeem, bijvoorbeeld een bos) waarmee een Chroma vergeleken kan worden. Handboek Groeikrachtsysteem

19 5 Problemen die we tegenkomen Wanneer de bodem niet in balans is kunnen problemen ontstaan zoals structuurbederf, ziekten of een verslechterde groei. Vaak liggen aan een probleem meerdere oorzaken ten grondslag, daarom is het belangrijk om de bodem in zijn geheel te bekijken. Een mogelijk gevolg van een verslechterde bodem is structuurbederf, dit kan zijn omdat er bijvoorbeeld te weinig bodemleven aanwezig is of een verslechterde voedingstoestand. Verarming van het bodemleven wordt vaak veroorzaakt door verkeerde grondbewerking, door structuurbederf ontstaan vaak anaërobe omstandigheden waardoor het bodemleven afsterft. Hierdoor neemt ook de weerstand in de bodem tegen ziektes en andere bedreigingen af. Bodembiologie maakt namelijk antibiotica en rooft op schadelijke organismen, door de afname van de biologie neemt de ziektedruk toe. Daarnaast is de bodembiologie belangrijk bij de opname van voedingstoffen, water, mineralen, vitamines, aminozuren, enzymen en eiwitten. Belangrijk is dus ook dat er voldoende voeding beschikbaar is voor het bodemleven. Bij afname van de biologie zal de plant minder goed voeding op kunnen nemen, hierdoor verslechtert de boven- en ondergrondse groei en de kwaliteit van de plant. De bodembiologie werkt samen met de plantwortels en stimuleert en beschermt de beworteling. Hieronder staan verschillende problemen en oorzaken omschreven die we vaak in de praktijk tegenkomen. Ziekten en plagen Ziekten en plagen kunnen voor veel problemen zorgen en kunnen een nadelig effect hebben op het economisch resultaat. Vaak worden bestrijdingsmiddelen ingezet om de ziekte te bestrijden, hiermee worden de symptomen bestreden maar wordt vaak geen aandacht besteed aan de oorzaak. Ziekten en plagen zijn geen schimmels of insecten, het zijn rollen die schimmels of insecten spelen wanneer er teveel van één soort zijn op de verkeerde plaats.(professor Oldeman, 2000) Specifieke organismen kunnen ziekteverwekkers beconcurreren om ruimte en voedsel of ze kunnen ze opeten, parasiteren of remmen in de groei. Door de energie in de vorm van suikers die planten afgeven aan micro-organismen, kunnen de gunstige micro-organismen voedingsstoffen en bescherming geven aan planten. Door hoge concentraties kunstmestzouten, pesticiden en ploegen kunnen deze gunstige microorganismen afsterven. De suikers van de plant die eigenlijk bedoeld waren voor deze organismen worden dan ingenomen door ziekteverwekkers. De enige manier om de problemen die dan ontstaan te voorkomen of op te lossen is de goede organismen terug in de grond brengen. In een gezonde bodem, waar veel verschillende organismen aanwezig zijn worden ziekteverwekkende schimmels en wortelaantastende aaltjes geremd en onderdrukt.(baars, 2000, pag. 33) Ontsmetten Het ontsmetten van de bodem is bedoeld om ziekteverwekkers en onkruidzaden te doden en de bodem steriel te maken. Dit kan zowel op chemische als op biologische of fysische wijze gebeuren. -Bij biologische bodemontsmetting worden grote massa s organisch materiaal onder warme, natte omstandigheden de grond ingewerkt, zo ontstaat een zuurstofloze fermenterende massa. Hierdoor worden zowel nuttige als schadelijke bodemorganismen in deze zone gedood. -Chemische bodemontsmetting doodt al het bodemleven. Bij het ontsmetten van de bodem met chemische middelen blijven schadelijke stoffen achter in de bodem die moeilijk afgebroken kunnen worden. -Stomen is een duurder alternatief voor het ontsmetten van de bodem. Een nadeel is dat hierbij de bodem steriel wordt en daarna extra gevoelig is voor ziekteverwekkers en plagen. Een voordeel is dat hierbij geen schadelijke stoffen achterblijven. Door het ontsmetten van de bodem breekt alle bodembiologie af, deze is juist belangrijk voor het behoud van de bodem structuur, de biologie heeft namelijk onder andere als functie dat het bodemdeeltjes aan elkaar kleeft. Het gevolg is dus dat er structuurbederf ontstaat. Ook is door het Handboek Groeikrachtsysteem

20 afbreken van nuttige bodemorganismen de weerstand tegen ziekten weg. Bij het afdoden van micro-organismen komt extra stikstof vrij. Het kost enige tijd voordat het bodemleven opnieuw in de bouwvoor koloniseert, dit bodemleven komt deels vanuit de ondergrond, deels via de compost, de wind en de grond die met nieuw plantmateriaal mee komt. Soms kan het echter noodzakelijk zijn om een bodem te ontsmetten om zo een nieuwe start te kunnen maken bij veel ziektes of onkruid. Daarna dient wel zo snel mogelijk de natuurlijke weerstand opnieuw te worden opgebouwd door middel van bodembiologie. Chemische samenstelling bodem Een probleem bij veel gronden is dat er vaak te weinig inzicht is in de chemische samenstelling van de bodem, er wordt vaak alleen naar hoeveelheden gekeken in plaats van naar de verhoudingen tussen nutriënten. Bij bemesting wordt meestal vooral gestuurd op fosfaat, stikstof en kali. Hierdoor worden andere belangrijke elementen vergeten. Het is belangrijk dat een plant alle mineralen in voldoende mate en in de goede verhouding krijgt en de bodem dus in balans is. Om niet alleen naar de hoeveelheden maar ook de verhouding tussen mineralen in de grond te bepalen kan een bodembalans analyse worden gedaan. Deze staat omschreven in het hoofdstuk analyses. Een bodemdeeltje klei of humus is negatief geladen, hieraan zitten positief geladen kationen. Wanneer een bepaald kation overmatig aanwezig is, is er een tekort aan een ander kation. De plant moet meer moeite doen om andere mineralen op te nemen die niet overmatig aanwezig zijn. Dit kost extra energie waardoor de plant deze energie niet meer kan gebruiken om zich te weren tegen ziekten en plagen. Met name de Ca:Mg verhouding is belangrijk: Calcium zorgt voor open grond en een betere waterdoorlaatbaarheid. Magnesium zorgt voor een compacte grond, die meer vocht vasthoud, dat is positief in een droge zomer, maar wanneer deze elementen niet in evenwicht zijn is de grond in het najaar te nat of in de zomer te droog.(vromans, 2008) Overmaat aan kunstmest In de gangbare teelten wordt veel gebruik gemaakt van kunstmest, deze kunstmest is zout en bindt aan water. Bacteriën hebben dit water nodig om te groeien maar als het water aan zout gebonden is kunnen zij dit niet opnemen. De bacteriën gaan hierdoor dood of stoppen met groeien. De organismen die bacteriën eten kunnen daarom ook niet aan voedsel komen. Zo komt de voedselketen in het gedrang door een tekort aan voedsel. Ook de wortels van de plant kunnen verbranden wanneer er teveel zouten aanwezig zijn. Een ander nadeel is dat bij een overmaat aan kunstmest vaak een groot gedeelte uitspoelt naar het grondwater en dus verloren gaat. Hierdoor komen de meststoffen in het oppervlaktewater terecht met grote nadelige gevolgen voor het milieu. Door gebruik te maken van langzaam vrijkomende meststof en organische meststoffen wordt minder schade aangericht dan bij enkelvoudig werkende meststoffen die in een keer heel veel zout aan de bodem geven. Een ander nadeel is dat de plant rechtstreeks de mineralen kan opnemen, hierdoor wordt de symbiose met de plant en biologie (met name mycorrhiza) overbodig. Het gevolg is dat de bodem hierdoor lui wordt, de micro-organismen hoeven geen moeite meer te doen om voedingsstoffen voor de plant beschikbaar te maken. (Groeibalans, 2008) Daarnaast groeien planten vaak in een korte tijd heel snel waardoor de plant mogelijk verzwakt en is er meer kans op verbranding. Berijden met zware machines Sommige bedrijven maken gebruik van zware machines om mee over de grond te rijden, hierdoor raakt de grond verdicht. Ook door in slechte, natte periodes van het jaar te werken kan schade worden toegebracht aan de grond. Door een verkeerd bodemgebruik kan verdichting en versmering van grond ontstaan. Hoe slechter de bodem is, hoe dieper dit effect doorwerkt. (Groeibalans, 2008) Wanneer de grond verdicht raakt ontstaan anaerobe omstandigheden, de bodem kan niet meer ademen waardoor bodemorganismen afsterven. Hierdoor wordt het organische omzettingsproces en Handboek Groeikrachtsysteem

21 biologische opbouw in het najaar en in de wintel stilgelegd. Wortels hebben ruimte nodig om te kunnen groeien, bij verdichtte grond wordt de groei beperkt. Een grond waarop veel druk is uitgeoefend heeft vaak jaren nodig om op een natuurlijke manier te herstellen. (In, Froehlich et. al., 1985) Verkeerd mestgebruik Vaak wordt gebruik gemaakt van mest van slechte kwaliteit, of wordt de mest diep ondergewerkt waardoor anaërobe omstandigheden ontstaan. Dierlijke mest bevat vaak voor de mens schadelijke pathogene organismen die, wanneer ze niet goed gecomposteerd zijn, gevaar opleveren voor de volksgezondheid en daarom zeker niet in bioteelten thuis horen. Daarnaast zijn er ook plant pathogene organismen in mest aanwezig waardoor er grote kans op besmetting aanwezig is. Vaak blijft in mest onkruidzaad over dat niet dood gaat, goede compost is echter wel onkruidvrij. De herkomst van mest is niet altijd duidelijk. Gebruik van mest zonder compostering kan grote risico s voor de bodem met zich meebrengen, het is dus belangrijk om hier rekening mee te houden. (Baars, 2000, pag.79) Bij het gebruik van verkeerde mest en het inspuiten van mest in de bodem kan verzuring in de grond ontstaan. De mest wordt ondergewerkt onder anaerobe omstandigheden, hierdoor ontstaan giftige gassen. Dit kan gebeuren door bijvoorbeeld het toedienen van dierlijke mest of kunstmest. Deze gassen kunnen niet weg en het bodemleven en de plantwortels worden aangetast. Via de wortels en bladeren kunnen de verzurende stoffen binnen dringen in planten waardoor deze vatbaarder worden voor ziekten. (milieuennatuurcompendium.nl, 2008) Zuurgraad Een bodem met een bijzonder hoge op lage ph geeft problemen. Een lage ph zorgt voor een slechte bodemstructuur en een hoge ph veroorzaakt slechte opneembaarheid van een aantal sporenelementen. De ideale ph van water is 6.3. (Groeibalans, 2008) Bodemorganismen hebben een bepaalde ph nodig om goed te kunnen functioneren. Door verkeerd mestgebruik kan er verzuring ontstaan in de bodem wat problemen oplevert. Door te bekalken kan de natuurlijke verzuring gecompenseerd worden of eventueel de zuurgraad verhoogd worden waardoor de structuur verbeterd wordt. (Groeibalans, 2008) Fig. 5.1 opname elementen bij ph waarden. (Bron: orgaplus.nl, 2009) Handboek Groeikrachtsysteem

22 Verkeerde grondbewerking Verkeerde grondbewerking is een belangrijke oorzaak van structuurbederf. Door gebruik te maken van kerende grondbewerkingen raakt het bodemleven verstoord. Nuttige, tere wormen kunnen slecht tegen grondbewerking, waaronder spitten en ploegen en houden ook niet van kunstmest. Het bodemleven heeft als functie de grond open te houden. Wanneer het bodemleven in een slechte staat verkeert krijgt een geploegde bodem de eigenschap om bij regenval dicht te slaan. Een rijk bodemleven zorgt ook voor een betere waterhuishouding en voedingsstoffen worden beter vastgehouden zodat deze niet uitspoelen. Ook zorgt het bodemleven ervoor dat pesticiden sneller worden afgebroken. In plaats van ploegen is het beter om de grond minder diep te bewerken. Fig. 5.2 structuurbederf Onkruiden Onkruiden zijn ongewenste planten op de verkeerde plaats op het verkeerde moment. Onkruiden geven vaak een indicatie van een overschot of tekort aan mineralen. Ook werkzaamheden die op het veld worden uitgevoerd kunnen zich uiten in verandering of uitbreiding van onkruiden. Het uitrijden van mest dient in een periode te gebeuren dat het materiaal goed verteert, dit is in de vroege herfst of in de winter. Omdat onkruiden vaak niets moeten hebben van een goede voedingstoestand blijven ze daarom weg of hun uitbreiding wordt daardoor tegengewerkt. Diepwortelende onkruiden worden geactiveerd wanneer er een zuurstoftekort ontstaat bij afbraakprocessen. Voorkom dus rotting of een verdichtende laag. Goed uitgerijpte mest en compost zorgen ervoor dat er geen anaërobe omstandigheden ontstaan. Ten tijde van grondbewerking dient de grond altijd te kunnen drogen. De bodembiologie bepaalt voor een groot deel of er onkruiden kunnen groeien, met name schimmels scheiden stoffen uit waardoor onkruiden rustig blijven. Een onbalans in elementen kan sommige onkruiden een prikkel geven om te groeien. Problemen met onkruid treden vaak op bij laag opneembaar Calcium, onvoldoende afbraak van organische stof, anaërobe grond en verzwakte bodembiologie. Wateroverlast Vaak is op gronden de bovenste 25 tot 30 cm los, maar als je dieper gaat graven is dit niet het geval. De laag onder de bouwvoor is hard en droog en laat weinig of geen water door. Wortels kunnen niet door deze storende laag heen groeien. Doordat het water niet weg kan, komen er plassen en ontstaan er zuurstofloze omstandigheden, wortels kunnen niet groeien en bodemorganismen gaan dood. Dit kan grote problemen met zich meebrengen, de opbrengsten en kwaliteit van het product zijn vaak slecht en er zullen veel hulpmiddelen nodig zijn om ziektes tegen te gaan. Handboek Groeikrachtsysteem

23 6 Aanpak Zoals eerder omschreven maakt Groeibalans gebruik van een holistische aanpak. Wanneer er problemen voorkomen liggen hier vaak meerdere oorzaken aan ten grondslag, oplossingen dienen daarom te worden gezocht op verschillende vlakken. Door op een holistische manier naar het gehele systeem te kijken worden geen mogelijkheden uitgesloten. Om problemen te voorkomen is het belangrijk de juiste volgorde van werken aan te houden. Dit begint bij de basis: grondbewerking en voorbereiding door middel van analyses zodat inzicht wordt verkregen in de samenstelling van de bodem. Als voorbereiding dient de bodem ontvankelijk te worden gemaakt voor bodembiologie, dit is mogelijk met behulp van de juiste meststoffen, compost en groenbemesters. Indien nodig kan een ruggengraat voor de bodembiologie in de grond worden gebracht, bijvoorbeeld zeoliet. Gebruik sterk uitgangsmateriaal, de vitaliteit van een plant wordt bepaald in het begin van de teelt en bepaald het uiteindelijke resultaat. Het beste is om mycorrhizae zo vroeg mogelijk in het systeem aan te brengen, bijvoorbeeld door de stek te behandelen. Tijdens de teelt dient onderhoud te worden gepleegd aan de bodembiologie met behulp van bijvoorbeeld bacteriepreparaten of compostthee. Na de teelt kan de bodem hersteld worden door de grond aan te vullen met grondstoffen. Dit kan bepaald worden door bodemonderzoeken te laten uitvoeren. Het is belangrijk om op een juiste manier met de bodem om te gaan en bijvoorbeeld geen kerende grondbewerking gebruiken. Daarnaast dient rekening te worden gehouden met een goede waterafvoer en het gebruik goede grondstoffen zoals goede stalmest en compost. Daarnaast is vruchtwisseling belangrijk voor de bodemvruchtbaarheid en voor de bodemstructuur. Ook om schade van bodemplagen te voorkomen en onkruiden te onderdrukken is vruchtwisseling nodig. 6.1 Grond Door de analyses wordt een beeld verkregen van de chemische, biologische en fysiologische toestand van de bodem. Zo kan, wanneer ergens iets niet in orde is, gericht worden bijgestuurd. Het kan soms nodig zijn om de grond te bewerken of iets aan de grond toe te voegen zodat de toestand verbetert. Het is belangrijk om dit op een verantwoorde manier te doen zodat er zo weinig mogelijk schade wordt aangericht. Ontsmetten Het ontsmetten van een bodem kan soms noodzakelijk zijn. Bijvoorbeeld wanneer een bodem er slecht aan toe is en schadelijke micro-organismen of onkruidzaden koloniseren in de bodem, kan ontsmetten een uitkomst bieden. Het is wel de bedoeling om daarna zo snel mogelijk weer met biologie op te bouwen zodat de bodem snel weer weerstand kan opbouwen. Machinaal bewerken De beste grondbewerking gebeurt met machines die de grond zo min mogelijk keren: te denken valt aan een rotorkopeg of krukasspitmachine. Wanneer de grond zo min mogelijk wordt gekeerd komt dit de bodembiologie ten gunste, deze is namelijk nodig voor de leverantie van mineralen en natuurlijke weerstand. (Gastel, R. van, 2008) Ontwatering/drainage Vaak ontstaan plassen doordat er een storende laag wordt gevormd waar water op stagneert en wortels niet doorheen kunnen dringen. Er zijn verschillende oplossingen om deze storende laag te verhelpen. Wanneer de laag van 40 tot 60 centimeter verdicht is, is een woelpoot de beste keus. Er moet diep genoeg gewoeld worden om goede resultaten te behalen. Dit is een goedkope oplossing, maar voor korte termijn. Een duurdere oplossing voor de lange termijn is het aanleggen van ondiepe drainagebuizen. De ondergrond zit dan nog steeds dicht maar het water wordt afgevoerd naar de sleuven met zand, grind en drains. (Logt, van der, 2008) Handboek Groeikrachtsysteem

24 Wanneer een profielkuil wordt uitgegraven wordt de structuur van de bodem zichtbaar. Er kunnen storende lagen gesignaleerd worden in de bodem waar wortels niet doorheen kunnen of waar water op stagneert. Ook kan gezien worden hoe de grondwaterstand is in verhouding tot de ideale stand. In de bovenlaag dient een voldoende kruimelige structuur aanwezig te zijn, dit geeft een indicatie voor capillaire opstijging. Door de kluit te analyseren kan bepaald worden hoe de structuur is en de bewortelingsmogelijkheden. Een juiste verhouding in de bodem tussen grond en lucht is belangrijk. Regenwormen maken verticale gangen met humusbekleding die dienen als drainage, ook maken wormen horizontale gangen die duiden op het rijke bodemleven. Door vanaf heuphoogte een schep grond op een plaat te laten vallen wordt de structuur van de bodem zichtbaar. Blokkige kluiten, compacte en gladde wanden geven een slechte structuur aan. Wanneer de grond in ronde kruimels uit elkaar valt is de structuur goed te noemen. De kruimels bevatten slijm die door micro-organismen is geproduceerd, dit dient als plakmiddel en verhoogt de stabiliteit van de bodemdeeltjes. Wanneer schimmels zichtbaar zijn is dit goed, deze zorgen voor een goede samenhang tussen de bodemdeeltjes en weerstand tegen ziekten. Grondbewerkingen zorgen er vaak voor dat deze schimmels dood gaan. Fig 6.1 Ronde kruimels en blokkige kluiten (Bron: Horti Nova, 2008) Meststoffen Om de juiste bemesting toe te dienen, dient te worden uitgegaan van een goede analyse zodat gericht kan worden bijgestuurd. Een verkeerd gebruik van meststoffen kan veel schade toebrengen aan de bodembiologie, daarom is het verstandig om bij de mestkeuze hierover na te denken. Er zijn speciale meststoffen op de markt die gunstig zijn voor de biologie. Ook zijn langzaamwerkende meststoffen beter voor de bodembiologie. Zeker in combinatie met mycorrhizaschimmels is belangrijk dat bij het wortelgestel niet te hoge doseringen meststoffen aanwezig zijn, dit maakt de symbiose met de schimmels overbodig. Met bladmeststoffen kan zeer gericht bemest worden, hierbij dient de EC concentratie goed in de gaten te worden gehouden zodat deze laag blijft. Mest en compost zijn organische bemesters en bevatten composteerbaar organisch materiaal. Voordat planten dit organische materiaal kunnen gebruiken moet het omgezet worden in mineralen welke door de wortels kunnen worden opgenomen. Organische meststoffen komen geleidelijk aan vrij, terwijl mineralen in chemische meststoffen onmiddellijk vrijkomen maar niet lang door de bodem kunnen worden vastgehouden. Overvloedige mineralen die niet door de wortels worden opgenomen zijn meestal verspild omdat ze uitspoelen uit de bodem door regen of bevloeiing waardoor het terecht komt in oppervlakte- en grondwater. (Campbell, N. & Reece, J., 2005, pag. 762) Handboek Groeikrachtsysteem