Onverklaarde klachten (SOLK)

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Onverklaarde klachten (SOLK)"

Transcriptie

1 Onverklaarde klachten (SOLK) de rol van de huisarts de rol van de patiënt de rol van het consult Peter Lucassen Tim olde Hartman

2 De rol van de dokter

3 Wat zat er in ons hoofd? Onverklaarde klachten hebben vaak een psychosociale oorzaak Patiënten ontkennen psychosociale achtergronden van hun klachten Patiënten vragen vaak onnodig om medisch ingrijpen Onnodig onderzoek en verwijzen is schadelijk

4 Het wetenschappelijk onderzoek In het hoofd van de dokter: Psychologische stress Geen inzicht Niet het echte probleem Huisarts heeft scepsis Discongruentie tussen pijn en werkelijke last Patiënten oefenen druk uit SOLK is het terrein van de huisarts

5 Kortom De dokter wil wel maar kan niet, want de patiënt ziet het niet!

6 De rol van de patiënt

7 Het wetenschappelijk onderzoek In het hoofd van de patiënt: Negatief beoordeeld Klachten gezien als psychisch Patiënten voelen scepsis Dokters verwerpen echtheid (het is psychisch) Patiënt is ontevreden Patiënt heeft grotere expertise

8 Het wetenschappelijk onderzoek In het hoofd van de patiënt: Patiënten met onverklaarde klachten willen: 1. Uitleg 2. Betrokkenheid 3. Serieus genomen woren 4. Een naam voor de klachten 5. Meer tijd dan de huisarts geeft 6. Niet altijd problemen bespreken

9 Kortom De patiënt wil vaak wel maar kan niet, want de dokter ziet het niet!

10 De rol van het consult Wat gebeurt er nu werkelijk in de consulten?

11 Wat gebeurt er in de consulten over SOLK? Dokters Exploreren klachten, opvattingen, verwachtingen en gevoelens minder goed Stellen alle soorten somatische interventies vaker voor dan patiënten Geven vaak gelijktijdig somatische en psychosociale verklaringen Tonen zelden empathie

12 Wat gebeurt er in de consulten over SOLK? Patiënten Zoeken niet méér somatiek dan patiënten met verklaarde klachten Zoeken wel meer emotionele ondersteuning Geven vaak psychosociale hints (> 95%!!) Vragen niet vaker uitleg of geruststelling Zijn wel bezorgder of de dokter hen wel serieus neemt

13 Wat gebeurt er in de consulten over langdurige SOLK? Consulten Patiënten noemen vaak meerdere klachten, kris-kras door het consult Huisartsen geven patiënten veel ruimte Huisartsen structureren nauwelijks (agenda-setting, samenvatten, exploratie) Huisartsen houden zich weinig bezig met de hulpvraag (RFE)

14 De stelling dat vooral patiënten de oorzaak zijn van de hoge medische consumptie klopt niet! De stelling dat de meeste patiënten psychosociale oorzaken ontkennen klopt niet! en dus

15 Hebben dokters een belangrijk aandeel in het in beloop van onverklaarde lichamelijke klachten Moet de aandacht gericht worden op consultvoering (arts-patiënt communicatie) Moet de aandacht gericht worden op het opbouwen van een therapeutische arts-patiënt relatie

16 Het belang van communicatie

17 Effect van communicatie op outcome (SOLK) Negative consultation Positive consultation Treatment (placebo) 42% got better 64% got better No treatment (no prescrip.) 36% got better 64% got better Thomas et al. BMJ 1987;294:1200-2

18 Het belang van de arts-patiënt relatie

19 Effect van arts-patiënt relatie op outcome (depressie) CLINICAL COMPETENCE Follows guideline Good RELATIONSHIP OUTCOME Good Poor Poor Does not follow guideline Good Poor Poor Poor Van Os al. J.Affect.Disord 2005;84:43-51

20 Uitleg

21 Uitleg Wees je ervan bewust welke woorden je gebruikt Gebruik positieve formuleringen 63% versus 29% (p < 0,01) is genezen na 2 weken Thomas et al. BMJ 1987;294:1200-2

22 Uitleg Wees je ervan bewust welke woorden je gebruikt Gebruik positieve formuleringen Vertel wat de patiënt wel heeft en gebruik hiervoor een taal die dicht bij de klacht ligt, een verklaring die somatisch is

23 Voorbeelden van taalgebruik Gebruik metaforen die aansluiten op de via de SCEGS verzamelde informatie (rugzak, filter, lift) Gebruik bekende somatische mechanismen (somato-sensorische amplificatie, sensitisatie, HPA-as, autonoom zenuwstelsel) Gebruik vicieuze cirkels Er is geen evidentie over wat wanneer het best werkt

24 Voorbeelden van somatische mechanismen Somatosensory amplification Focussen op lichaam geeft meer klachten vb. gebroken been en verliefd, spierpijn na gewonnen wedstrijd Sensitisatie Door eerdere ervaringen van een stimulus wordt je gevoeliger voor deze stimulus (b.v. pijn) Benigne sensaties worden sterker gevoeld Hypofyse/bijnier-as Klachten activatie zenuwstelsel stresssysteem adrenaline lichamelijke symptomen Autonoom zenuwstelsel Activatie van het autonoom zenuwstelsel geeft symptomen vb. blozen Van Ravenzwaaij et al. MHFM 2010 in press.

25 Vicieuze cirkel bij hartkloppingen hartkloppingen voelen meer angst angst: er is iets mis meer aandacht naar binnen

26 Vicieuze cirkel bij rugklachten rugpijn voelen spieren minder belastbaar angst: er is iets mis gedachte: bewegen is slecht

27 Patiënten met onverklaarde lichamelijke klachten Uitdagende patiënten in de dagelijkse praktijk!

3-2-2014. DAG van de EersteLijn VOORSTELLEN. Disclosure belangen sprekers. Wie zijn jullie? Waarom SOLK? Leerdoelen SOLK, HOE MAAK JE HET WEER LEUK

3-2-2014. DAG van de EersteLijn VOORSTELLEN. Disclosure belangen sprekers. Wie zijn jullie? Waarom SOLK? Leerdoelen SOLK, HOE MAAK JE HET WEER LEUK DAG van de EersteLijn SOLK, HOE MAAK JE HET WEER LEUK VOORSTELLEN Disclosure belangen sprekers Wie zijn jullie? (potentiële) belangenverstrengeling Zie hieronder Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties

Nadere informatie

SOLK. Mindset Het SOLK consult Wat zit er nu in mijn hoofd. Dr. Tim olde Hartman

SOLK. Mindset Het SOLK consult Wat zit er nu in mijn hoofd. Dr. Tim olde Hartman SOLK Mindset Het SOLK consult Wat zit er nu in mijn hoofd Dr. Tim olde Hartman MINDSET Bewegen Bewegen en mortaliteit 3 cross-sectional surveys patiënten overleden follow-up NHIS: 1990 40.760 11.088 (27.2%)

Nadere informatie

Samenwerken bij SOLK: samen sterk! Erik te Biesebeke, POH GGZ Nikki Makkes, Kaderhuisarts GGZ S9ch9ng Volte 2017

Samenwerken bij SOLK: samen sterk! Erik te Biesebeke, POH GGZ Nikki Makkes, Kaderhuisarts GGZ S9ch9ng Volte 2017 Samenwerken bij SOLK: samen sterk! Erik te Biesebeke, POH GGZ Nikki Makkes, Kaderhuisarts GGZ S9ch9ng Volte 2017 Programma Introduc)e Defini)es, hoe zat het ook weer? Onze vooroordelen, wetenschappelijk

Nadere informatie

Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten in de 1e lijn Ingrid Arnold

Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten in de 1e lijn Ingrid Arnold Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten in de 1e lijn Ingrid Arnold LUMC Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde Huisarts te Leiderdorp Uw spreekuur Moeheid Pijnklachten Buikpijn Hoofdpijn

Nadere informatie

Let s talk. Trea Broersma psychiater

Let s talk. Trea Broersma psychiater Let s talk about SOLK Trea Broersma psychiater SOLK??? Let s talk about..solk SOLK in de huisartsenpraktijk Lichamelijke klachten zonder somatische oorzaak SOLK en somatisatie Problemen bij SOLK en somatisatie

Nadere informatie

DOK h Stichting Deskundigheidsbevordering

DOK h Stichting Deskundigheidsbevordering Hoe gebruik je centrale sensitisatie bij de uitleg van SOLK Hoe gebruik je centrale sensitisatie bij de uitleg van SOLK Carine den Boer, huisarts, onderzoeker, kaderarts GGZ Dag van de eerste lijn 17-1-2018

Nadere informatie

Inhoud. H.E. van der Horst. T.C. olde Hartman en P.L.B.J. Lucassen. A.H. Blankenstein. H. Woutersen-Koch

Inhoud. H.E. van der Horst. T.C. olde Hartman en P.L.B.J. Lucassen. A.H. Blankenstein. H. Woutersen-Koch VII 1 Inleiding SOLK in de huisartsenpraktijk: begrippen en epidemiologie... 1 H.E. van der Horst 1.1 Wat is SOLK?... 2 1.2 Andere (veel)gebruikte termen.... 3 1.3 Relatie tussen SOLK en somatisatie....

Nadere informatie

Interculturele Communicatie Migranten en SOLK Migra. 29 september 2016, Utrecht Jan Wuister, huisarts Laila Bouakka, trainer

Interculturele Communicatie Migranten en SOLK Migra. 29 september 2016, Utrecht Jan Wuister, huisarts Laila Bouakka, trainer Interculturele Communicatie Migranten en SOLK Migra 29 september 2016, Utrecht Jan Wuister, huisarts Laila Bouakka, trainer Programma anamnese uitleg beleid Gezondheid en kwaliteit van zorg voor iedereen

Nadere informatie

Onverklaarde lichamelijke klachten

Onverklaarde lichamelijke klachten Tim olde Hartman, Hiske van Ravesteijn, Peter Lucassen Onverklaarde lichamelijke klachten Samenvatting Olde Hartman TC, Van Ravesteijn H, Lucassen P. Onverklaarde lichamelijke klachten. Huisarts Wet 2012;55(7):301-5.

Nadere informatie

Onverklaarde klachten: een houdbaar concept? Guus Eeckhout Polikliniek Onverklaarde Klachten Afdeling Ziekenhuispsychiatrie VUmc

Onverklaarde klachten: een houdbaar concept? Guus Eeckhout Polikliniek Onverklaarde Klachten Afdeling Ziekenhuispsychiatrie VUmc Onverklaarde klachten: een houdbaar concept? Guus Eeckhout Polikliniek Onverklaarde Klachten Afdeling Ziekenhuispsychiatrie VUmc Netwerk OLK (NOLK) Conceptrichtlijn 2009: Somatisch Onvoldoende verklaarde

Nadere informatie

Patiënten met SOLK hebben baat bij een begripvolle huisarts

Patiënten met SOLK hebben baat bij een begripvolle huisarts 12 Het schort nog wel eens aan heldere uitleg... Patiënten met SOLK hebben baat bij een begripvolle huisarts Tekst: Renso van Nuland Beeld: Fred Dokter Tijdens zijn huisartsopleiding kwam Tim olde Hartman

Nadere informatie

huisartsgeneeskunde & ouderengeneeskunde

huisartsgeneeskunde & ouderengeneeskunde huisartsgeneeskunde & ouderengeneeskunde Dokter, hoe moet ik nu toch verder met die pijn? Pijnrevalidatie in de eerste lijn Henriëtte van der Horst, huisarts Hoofd afdeling huisartsgeneeskunde & ouderengeneeskunde

Nadere informatie

Naar een Landelijk Opleidingsplan Huisartsgeneeskunde

Naar een Landelijk Opleidingsplan Huisartsgeneeskunde Naar een Landelijk Opleidingsplan Huisartsgeneeskunde Zorg voor patiënten met Somatisch Onvoldoende Verklaarde Lichamelijke Klachten ( SOLK ) Colofon Expertgroep Zorg voor patiënten met Somatisch Onvoldoende

Nadere informatie

Onverklaard maakt onbemind

Onverklaard maakt onbemind Onverklaard maakt onbemind 6 december 2012 Henriëtte van der Horst Dit komt aan de orde Wat is SOLK Werkwijze huisartsen LO?K-spreekuur Effectieve interventies/ lopend onderzoek Vragen en discussie 2 Wat

Nadere informatie

Omgaan met (onbegrepen) lichamelijke klachten. Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Dr. Michel Reinders GGZinGeest

Omgaan met (onbegrepen) lichamelijke klachten. Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Dr. Michel Reinders GGZinGeest Omgaan met (onbegrepen) lichamelijke klachten Prof. dr. Sako Visser Universiteit van Amsterdam Pro Persona GGZ Dr. Michel Reinders GGZinGeest Van DSM IV naar DSM 5 DSM IV - somatisatie stoornis, - somatoforme

Nadere informatie

huisartsgeneeskunde & ouderengeneeskunde SOLK: hoe leg ik het de patiënt uit? Nettie Blankenstein, huisarts

huisartsgeneeskunde & ouderengeneeskunde SOLK: hoe leg ik het de patiënt uit? Nettie Blankenstein, huisarts huisartsgeneeskunde & ouderengeneeskunde SOLK: hoe leg ik het de patiënt uit? Nettie Blankenstein, huisarts Disclosure mogelijke belangenverstrengeling A.H. Blankenstein Ik heb geen financiële belangen

Nadere informatie

Pluis / niet-pluis? Veilig hulpverlenen vanuit het perspectief van de huisarts. Rob van Valderen Antonissen, huisarts

Pluis / niet-pluis? Veilig hulpverlenen vanuit het perspectief van de huisarts. Rob van Valderen Antonissen, huisarts Pluis / niet-pluis? Veilig hulpverlenen vanuit het perspectief van de huisarts Rob van Valderen Antonissen, huisarts Wie ben ik? Echtgenoot en vader van 3 kinderen 10 jaar arts 6 jaar huisarts Sinds 2013

Nadere informatie

Handleiding bouwstenen zorgpaden basis ggz

Handleiding bouwstenen zorgpaden basis ggz Handleiding bouwstenen zorgpaden basis ggz 3. Zorgpad Signaleren en Screenen Handleiding bouwstenen zorgpaden 2012-12 27 Signaleren en screenen van psychische klachten Inleiding 29 1. Signaleren en screenen

Nadere informatie

Moe en ni goe Kijk eens alles na in mijn bloed! Lenie Jacobs Zo 13/4/2014

Moe en ni goe Kijk eens alles na in mijn bloed! Lenie Jacobs Zo 13/4/2014 Moe en ni goe Kijk eens alles na in mijn bloed! Lenie Jacobs Zo 13/4/2014 Casuïstiek adm: Marie, 35 jaar Beroep: Hoofdverantwoordelijke verkoop Gezin: Echtgenoot huisarts 3 kinderen, (1 ADHD) Hobby: 1x

Nadere informatie

Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten: De richtlijn

Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten: De richtlijn Somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten: De richtlijn Ingrid Arnold LUMC Public Health en Eerstelijnsgeneeskunde Huisarts te Leiderdorp Dokter, ik ben zo moe. Vermoeidheid Hoofdpijn Buikklachten

Nadere informatie

Dokter ik wil hogerop Transmurale afspraken over patiënten met SOLK

Dokter ik wil hogerop Transmurale afspraken over patiënten met SOLK Dokter ik wil hogerop Transmurale afspraken over patiënten met SOLK Ilona Statius Muller en Willem Blok Huisartsensymposium januari 2016 Doel: Hoe werken huisarts en specialist samen aan behandeling solk?

Nadere informatie

3 De G van Gebeurtenis 45 1 Verschillende soorten Gebeurtenissen 45 2 Keuze van te analyseren Gebeurtenissen: ernst en chronologie van de klacht 47

3 De G van Gebeurtenis 45 1 Verschillende soorten Gebeurtenissen 45 2 Keuze van te analyseren Gebeurtenissen: ernst en chronologie van de klacht 47 Voorwoord 9 Inleiding 11 1 Het G-schema 13 1 Het 4G-schema 13 2 Het 5G-schema: de functieanalyse 18 3 Het 5G-schema, SCEGS-model en Gevolgenmodel: overeenkomsten en verschillen 21 4 Het G-schema in het

Nadere informatie

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen

hoofdstuk 1 doelstellingen hoofdstuk 2 diagnosen Dit proefschrift gaat over moeheid bij mensen die dit als belangrijkste klacht presenteren tijdens een bezoek aan de huisarts. In hoofdstuk 1 wordt het onderwerp moeheid in de huisartspraktijk kort geïntroduceerd,

Nadere informatie

Analyse van de inzet van de POH-GGZ in de huisartsenpraktijk over de periode

Analyse van de inzet van de POH-GGZ in de huisartsenpraktijk over de periode Dit factsheet is een uitgave van het NIVEL. De gegevens mogen met bronvermelding (Beurs, D. de, Magnée, T., Bakker, D. de, Verhaak, P. Analyse van de inzet van de POH-GGZ in de huisartsenpraktijk over

Nadere informatie

Angst en depressie in de huisartspraktijk: signaleren van risicogroepen. Peter F M Verhaak NIVEL

Angst en depressie in de huisartspraktijk: signaleren van risicogroepen. Peter F M Verhaak NIVEL Angst en depressie in de huisartspraktijk: signaleren van risicogroepen Peter F M Verhaak NIVEL 12-maands prevalentie stemmings-, angst- en middelenstoornis 250 200 N/1000 patiënten 150 100 50 Depressie

Nadere informatie

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4

Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Samenvatting SAMENVATTING 189 Depressie is een veelvoorkomende psychische stoornis die een hoge ziektelast veroorzaakt voor zowel de samenleving als het individu. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)

Nadere informatie

SAMENVATTING. Samenvatting

SAMENVATTING. Samenvatting SAMENVATTING Het onderwerp van dit proefschrift betreft somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK) in de huisartsenpraktijk. We spreken van SOLK als de lichamelijke klachten langer dan

Nadere informatie

Het gevolgenmodel. SOLK Carolien Kruyff, GZ-psycholoog Praktijk Kruyff, Den Haag

Het gevolgenmodel. SOLK Carolien Kruyff, GZ-psycholoog Praktijk Kruyff, Den Haag Het gevolgenmodel Behandeling van kinderen en jongeren met Somatisch On-(voldoende) verklaarde Lichamelijke Klachten: SOLK Carolien Kruyff, GZ-psycholoog Praktijk Kruyff, Den Haag 6 november 2014 Lichamelijke

Nadere informatie

1 Inleiding Een eenvoudig voorbeeld Een complex voorbeeld 19. Deel I Klachtenbeelden Pijn 24

1 Inleiding Een eenvoudig voorbeeld Een complex voorbeeld 19. Deel I Klachtenbeelden Pijn 24 Inhoud 1 Inleiding 17 1.1 Een eenvoudig voorbeeld 18 1.2 Een complex voorbeeld 19 Deel I Klachtenbeelden 23 2 Pijn 24 2.1 Chronische lage rugpijn 24 2.1.1 Kliniek 24 2.1.2 Psychosociale factoren 25 2.1.3

Nadere informatie

Samen op weg: communicatie met kinderen en jongeren met SOLK. Voorbij de scheiding tussen lichaam en geest. Yvette Krol, klinisch psycholoog,

Samen op weg: communicatie met kinderen en jongeren met SOLK. Voorbij de scheiding tussen lichaam en geest. Yvette Krol, klinisch psycholoog, Samen op weg: communicatie met kinderen en jongeren met SOLK. Voorbij de scheiding tussen lichaam en geest. Yvette Krol, klinisch psycholoog, Deventer Ziekenhuis Ingeborg Visser, GZ-psycholoog i.o. tot

Nadere informatie

Het lichaam in beeld

Het lichaam in beeld Het lichaam in beeld migranten/vluchtelingen met lichamelijke klachten in de psychiatrie Koos Bartels Zulfiye Cam 15 maart 2016 Programma Kennismaking Theoretische achtergronden Casus Zwarte Zee Gespreksoefening

Nadere informatie

Educatie bij chronische pijn, een systematische aanpak met een model van gevolgen en beïnvloedende factoren.

Educatie bij chronische pijn, een systematische aanpak met een model van gevolgen en beïnvloedende factoren. Educatie bij chronische pijn, een systematische aanpak met een model van gevolgen en beïnvloedende factoren. Carla Palmen, psychosomatisch fysiotherapeut Adelante Zorgroep, Volwassenen, Afd. pijn, Hoensbroek

Nadere informatie

Ontmedicalisering. Gezondheid voor iedereen

Ontmedicalisering. Gezondheid voor iedereen * Ontmedicalisering Gezondheid voor iedereen Keuze voor de huisartsgeneeskunde: voor continuïteit voor persoonlijke zorg voor integrale zorg Maar ook: voor het gezonde WHO definitie gezondheid (1948) Een

Nadere informatie

Workshop ziekte-specifiek programma: chronische pijn. Ronde 1 en 2 Linda de Vries-Rijkuiter Ronde 3 en 4 Linda de Vries-Rijkuiter en John Voorham

Workshop ziekte-specifiek programma: chronische pijn. Ronde 1 en 2 Linda de Vries-Rijkuiter Ronde 3 en 4 Linda de Vries-Rijkuiter en John Voorham Ronde 1 en 2 Linda de Vries-Rijkuiter Ronde 3 en 4 Linda de Vries-Rijkuiter en John Voorham Programma Introductie Kennisoverdracht Casus Oefening met casus Smaakmaker Discussie/vragen Workshop ziekte-specifiek

Nadere informatie

Themabijeenkomst CCUVN 14 september 2017 Vermoeidheid en pijn bij IBD

Themabijeenkomst CCUVN 14 september 2017 Vermoeidheid en pijn bij IBD Themabijeenkomst CCUVN 14 september 2017 Vermoeidheid en pijn bij IBD Vermoeidheid en pijn bij IBD Behandelmogelijkheden Medische Psychologie Hanneke Robben Klinisch Psycholoog-Psychotherapeut IBD en vermoeidheid/pijn

Nadere informatie

Informatie over de lastmeter

Informatie over de lastmeter Longgeneeskunde Informatie over de lastmeter www.catharinaziekenhuis.nl Inhoud De lastmeter... 3 Waar kunt u terecht?... 4 Overzicht diverse hulpverleners binnen het ziekenhuis... 5 Vragen... 7 Contactgegevens...

Nadere informatie

Somatoforme stoornissen - diagnostiek en behandelprincipes -

Somatoforme stoornissen - diagnostiek en behandelprincipes - sen - diagnostiek en behandelprincipes - 1988 1994 Interne Geneeskunde Polikliniek Bert van Hemert psychiater epidemioloog 1998 2006 Huisartspraktijk 25 september 2007 Nascholing Opleidingscluster Psychiatrie

Nadere informatie

The etiology of functional somatic symptoms in adolescents Janssens, Karin

The etiology of functional somatic symptoms in adolescents Janssens, Karin The etiology of functional somatic symptoms in adolescents Janssens, Karin IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check

Nadere informatie

Communicatie met de SOLKpatiënt

Communicatie met de SOLKpatiënt Communicatie met de SOLKpatiënt Congres SOLK, niet te verklaren? wel te behandelen! Zwolle, 0 1 Doelstellingen: In gesprek met patiënt met SOLK Aandachtspunten Valkuilen Handvatten Metaforen Workshop!

Nadere informatie

Psychische klachten als co-morbiditeit bij diabetes

Psychische klachten als co-morbiditeit bij diabetes Psychische klachten als co-morbiditeit bij diabetes Pearson Plein is een initiatief van Pearson. Pearson heeft jarenlange ervaring als educatieve uitgever van wetenschappelijk onderbouwde psychologische

Nadere informatie

Onverklaard maakt onbemind. 8 februari 2011 Utrecht

Onverklaard maakt onbemind. 8 februari 2011 Utrecht Psychiatrisch Consultatieve Dienst SLAZ/VUmc Onverklaard maakt onbemind Prof.dr.Adriaan Honig 8 februari 2011 Utrecht Onverklaard maakt onbemind AGENDA Wat verstaan we onder somatisch onvoldoende verklaarde

Nadere informatie

Hoe ontstaat SOLK; verklarende mechanismen

Hoe ontstaat SOLK; verklarende mechanismen 9 Hoe ontstaat SOLK; verklarende mechanismen T.C. olde Hartman en P.L.B.J. Lucassen Samenvatting Een hoofdstuk over de verklarende mechanismen voor onverklaarde klachten (SOLK) lijkt een contradictio in

Nadere informatie

Handreiking signalering en begeleiding GGZ-problematiek bij diabetes

Handreiking signalering en begeleiding GGZ-problematiek bij diabetes Handreiking signalering en begeleiding GGZ-problematiek bij diabetes September 2017 Handreiking signalering en begeleiding GGZ-problematiek tgv diabetes 1 Vooraf Patiënten met diabetes kampen met veel

Nadere informatie

Mindfulness voor onverklaarde lichamelijke klachten. Anne Speckens Hoogleraar Psychiatrie

Mindfulness voor onverklaarde lichamelijke klachten. Anne Speckens Hoogleraar Psychiatrie Mindfulness voor onverklaarde lichamelijke klachten Anne Speckens Hoogleraar Psychiatrie From: Meditation Programs for Psychological Stress and Well-being: A Systematic Review and Meta-analysis JAMA Intern

Nadere informatie

Handreiking signalering en begeleiding GGZ-problematiek bij diabetes

Handreiking signalering en begeleiding GGZ-problematiek bij diabetes Handreiking signalering en begeleiding GGZ-problematiek bij diabetes December 2017 Handreiking signalering en begeleiding GGZ-problematiek tgv diabetes 1 Vooraf Patiënten met diabetes kampen met veel meer

Nadere informatie

NVAB-richtlijn blijkt effectief

NVAB-richtlijn blijkt effectief NVAB-richtlijn blijkt effectief Nieuwenhuijsen onderzocht de kwaliteit van de sociaal-medische begeleiding door bedrijfsartsen van werknemers die verzuimen vanwege overspannenheid, burn-out, depressies

Nadere informatie

Summary & Samenvatting. Samenvatting

Summary & Samenvatting. Samenvatting Samenvatting De meeste studies na rampen richten zich op de psychische problemen van getroffenen zoals post-traumatische stress stoornis (PTSS), depressie en angst. Naast deze gezondheidsgevolgen van psychische

Nadere informatie

Samenvatting. (summary in Dutch)

Samenvatting. (summary in Dutch) (summary in Dutch) 193 Introductie Het medisch consult - waarin een huisarts en een patiënt met elkaar in gesprek gaan over ervaren gezondheidsproblemen, mogelijke diagnoses, en behandelingen - heeft een

Nadere informatie

Angst, Depressie en Acculturatie. Koen Beirens Johnny R. J. Fontaine

Angst, Depressie en Acculturatie. Koen Beirens Johnny R. J. Fontaine Angst, Depressie en Acculturatie Koen Beirens Johnny R. J. Fontaine 1 2 Uitgangspunt Wederkerende observatie: immigranten rapporteren meer angst en depressie en scoren algemeen hoger op psychopathologie-instrumenten

Nadere informatie

Positieve Psychologie Interventies

Positieve Psychologie Interventies Positieve Psychologie Interventies PPI bij patiënten met bipolaire stoornis in de euthyme fase Melissa Chrispijn AIOS psychiatrie KenBiS Klinisch Wetenschappelijke Vergadering 16 december 2016 Inhoud Achtergrond

Nadere informatie

Omgaan met somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK)

Omgaan met somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK) Patiënteninformatie Omgaan met somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (SOLK) rkz.nl Voor wie Deze groep is bedoeld voor mensen die kampen met somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke

Nadere informatie

Diagnostiek- en behandelmogelijkheden van somatoforme stoornissen in de 2e en 3e lijns GGZ

Diagnostiek- en behandelmogelijkheden van somatoforme stoornissen in de 2e en 3e lijns GGZ Diagnostiek- en behandelmogelijkheden van somatoforme stoornissen in de 2e en 3e lijns GGZ Dr. Martina Bühring psychiater / medisch manager Altrecht Psychosomatiek Inhoud lezing Luisteren naar de patiënt,

Nadere informatie

Whitepaper Psychosomatiek. Sanien de Groot-Likkel. Algemeen fysiotherapeut & Psychosomatisch fysiotherapeut

Whitepaper Psychosomatiek. Sanien de Groot-Likkel. Algemeen fysiotherapeut & Psychosomatisch fysiotherapeut Whitepaper Psychosomatiek Sanien de Groot-Likkel Algemeen fysiotherapeut & Psychosomatisch fysiotherapeut Inhoud Wat zijn psychosomatische klachten? Hoe ontstaan psychosomatische klachten? Wat doet een

Nadere informatie

GGz in de huisartsenpraktijk. Christina Van der Feltz-Cornelis Symposium: Huisarts en POH GGz: samen sterker! Nieuwegein 22 januari 2015

GGz in de huisartsenpraktijk. Christina Van der Feltz-Cornelis Symposium: Huisarts en POH GGz: samen sterker! Nieuwegein 22 januari 2015 GGz in de huisartsenpraktijk Christina Van der Feltz-Cornelis Symposium: Huisarts en POH GGz: samen sterker! Nieuwegein 22 januari 2015 MODEL BASISGGZ Model BasisGGz-Generalistische GGz-Specialistische

Nadere informatie

Jos van Erp Psycholoog / Beleidsadviseur De Hart&Vaatgroep / Hartstichting j.v.erp@hartstichting.nl. Stress en hart- en vaatziekten

Jos van Erp Psycholoog / Beleidsadviseur De Hart&Vaatgroep / Hartstichting j.v.erp@hartstichting.nl. Stress en hart- en vaatziekten Jos van Erp Psycholoog / Beleidsadviseur De Hart&Vaatgroep / Hartstichting j.v.erp@hartstichting.nl Stress en hart- en vaatziekten Indeling Het stressmechanisme Psychologische stress Stress en het ontstaan

Nadere informatie

Psychologische behandeling voor SOLK-patiënten door de POH-GGZ: resultaten van een rct

Psychologische behandeling voor SOLK-patiënten door de POH-GGZ: resultaten van een rct Psychologische behandeling voor SOLK-patiënten door de POH-GGZ: resultaten van een rct Kate Sitnikova 8 november 2018 Amsterdam UMC Locatie VUmc Afdeling Huisartsgeneeskunde & Ouderengeneeskunde Sheet

Nadere informatie

University of Groningen. Living with Rheumatoid Arthritis Benka, Jozef

University of Groningen. Living with Rheumatoid Arthritis Benka, Jozef University of Groningen Living with Rheumatoid Arthritis Benka, Jozef IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the

Nadere informatie

Patiënten ervaren minder pijn met pijneducatieprogramma

Patiënten ervaren minder pijn met pijneducatieprogramma 26 Verklaring voor chronische pijnaandoeningen Patiënten ervaren minder pijn met pijneducatieprogramma Tekst: Sanne van der Poel Voor mensen met chronische pijnklachten is het vaak lastig en frustrerend

Nadere informatie

ANGSTEN OVERWINNEN Een mentale, gedragsmatige en lichamelijke aanpak Vlaams Angstcentrum Bart De Saeger

ANGSTEN OVERWINNEN Een mentale, gedragsmatige en lichamelijke aanpak Vlaams Angstcentrum Bart De Saeger ANGSTEN OVERWINNEN Een mentale, gedragsmatige en lichamelijke aanpak Vlaams Angstcentrum Bart De Saeger In elk mens schuilt een potentiële moordenaar! Wat als zij straks het schelmes neemt? ANGSTEN OVERWINNEN

Nadere informatie

De pijn de baas! PhilomeenT M Weijenborg MD PhD, Gynaecoloog LUMC. 20 januari 2018

De pijn de baas! PhilomeenT M Weijenborg MD PhD, Gynaecoloog LUMC. 20 januari 2018 De pijn de baas! PhilomeenT M Weijenborg MD PhD, Gynaecoloog LUMC Disclosurebelangen spreker Ervaringsdeskundigen Onderwerpen Langdurige ofwel chronische (buik)pijn(cbp) centraal Feiten Definitie van CBP,

Nadere informatie

Chronische bekkenpijn oorzaken en aanpak. Sanne Nooteboom, huisarts Doreth Teunissen, kaderhuisarts uro-gynaecologie

Chronische bekkenpijn oorzaken en aanpak. Sanne Nooteboom, huisarts Doreth Teunissen, kaderhuisarts uro-gynaecologie Chronische bekkenpijn oorzaken en aanpak Sanne Nooteboom, huisarts Doreth Teunissen, kaderhuisarts uro-gynaecologie Doel Deelnemers zijn in staat om: te exploreren o.a. door de belangrijkste alarmsymptomen

Nadere informatie

Patiënten ervaren minder pijn met pijneducatieprogramma

Patiënten ervaren minder pijn met pijneducatieprogramma 26 Verklaring voor chronische pijnaandoeningen Patiënten ervaren minder pijn met pijneducatieprogramma Tekst: Sanne van der Poel Voor mensen met chronische pijnklachten is het vaak lastig en frustrerend

Nadere informatie

Stress, spanningen, en psychosociale problematiek na confrontatie met een hart- of longaandoening

Stress, spanningen, en psychosociale problematiek na confrontatie met een hart- of longaandoening Stress, spanningen, en psychosociale problematiek na confrontatie met een hart- of longaandoening 1. Wat is stress? 2. Een aandoening als oorzaak voor stress en psychosociale problematiek 3. Problematiek

Nadere informatie

Nederlandse samenvatting

Nederlandse samenvatting Nederlandse samenvatting 200 NEDERLANDSE SAMENVATTING Duizeligheid is een veel voorkomend probleem bij ouderen. Tot 30% van de thuiswonende ouderen van 65 jaar en ouder ervaart enige vorm van duizeligheid.

Nadere informatie

Communicating about Concerns in Oncology K. Brandes

Communicating about Concerns in Oncology K. Brandes Communicating about Concerns in Oncology K. Brandes Nederlandse samenvatting Uit een recente rapportage van KWF Kankerbestrijding blijkt dat 64% van de (ex-) patiënten met kanker zorgen ervaart over psychosociale

Nadere informatie

Komt stress van de patiënt aan bod bij de huisarts? Factsheet Databank Communicatie, oktober 2007.

Komt stress van de patiënt aan bod bij de huisarts? Factsheet Databank Communicatie, oktober 2007. Deze factsheet is een uitgave van het NIVEL De gegevens mogen met bronvermelding (Komt stress van de patiënt aan bod bij de huisarts? J Noordman, J van Weert, A van den Brink-Muinen, S van Dulmen, J Bensing

Nadere informatie

Handleiding voor aios: Consultvoeringstoets (CVT) in fase 2

Handleiding voor aios: Consultvoeringstoets (CVT) in fase 2 Handleiding voor aios: Consultvoeringstoets (CVT) in fase 2 Handleiding 1. Videoconsulten 2. Reflectieverslag 3. Beoordeling Bijlagen 1. Uitleg 'Complex consult' 2. Context-factoren die een consult complex

Nadere informatie

Psychofysiologische begeleiding zinvol bij SOLK. (Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijk Klachten)

Psychofysiologische begeleiding zinvol bij SOLK. (Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijk Klachten) Psychofysiologische begeleiding zinvol bij SOLK. (Somatisch Onvoldoende verklaarde Lichamelijk Klachten) Eveline Kempenaar Algemene Leden Vergadering VDV november 2012 In het nieuws! 1 Definitie SOLK Lichamelijke

Nadere informatie

12 e Post O.N.S. Meeting. Carolien Burghout Verpleegkundig specialist Jeroen Bosch Ziekenhuis

12 e Post O.N.S. Meeting. Carolien Burghout Verpleegkundig specialist Jeroen Bosch Ziekenhuis 12 e Post O.N.S. Meeting Carolien Burghout Verpleegkundig specialist Jeroen Bosch Ziekenhuis Screening for distress The Sixth Vital Sign Doelen De toehoorder: 1. heeft achtergrondkennis over distress en

Nadere informatie

3 de bach Geneeskunde. Communicatie: basic skills

3 de bach Geneeskunde. Communicatie: basic skills 3 de bach Geneeskunde Communicatie: basic skills Communicatie doorheen curriculum 1 ste bach: communicatie basisvaardigheden: luisteren, gesprekbevorderende technieken, empathie 3 de bach: basic skills:

Nadere informatie

Codeboek 48 Symptomen Vragenlijst (48 Symptom Questionnaire, SQ-48)

Codeboek 48 Symptomen Vragenlijst (48 Symptom Questionnaire, SQ-48) Codeboek 48 Symptomen Vragenlijst (48 Symptom Questionnaire, SQ-48) Leiden Juli 2014 48-SQ: 48 Symptom Questionnaire Meetpretentie De 48 SQ bestaat uit 48 items en is in 2011 ontworpen door de afdeling

Nadere informatie

De rol van de psycholoog. Prof. dr. Geert Crombez Geert.Crombez@UGent.be

De rol van de psycholoog. Prof. dr. Geert Crombez Geert.Crombez@UGent.be De rol van de psycholoog Prof. dr. Geert Crombez Geert.Crombez@UGent.be Chronisch VermoeidheidsSyndroom Fukuda et al., 1994 Natuurlijk verloop 80% Costs 26% 17% 13% 8% 7 days 4 weeks 7 weeks 12 weeks 6

Nadere informatie

Kennisdag NGS september Van harte welkom. Thema: Heup / lies

Kennisdag NGS september Van harte welkom. Thema: Heup / lies Kennisdag NGS 2016 17 september Van harte welkom Thema: Heup / lies Bennie Theunissen: theunissenbennie@gmail.com 1 2 3 Een weekje rust (ziekte) Jongeren werden een week aan bed gekluisterd: Ze verloren

Nadere informatie

Hoe ga je om met stress?

Hoe ga je om met stress? Hoe ga je om met stress? Bij stress ontstaat er in ons lichaam een natuurlijke reactie die ons in staat stelt om snel en alert te reageren op gevaar: onze polsslag en ademhaling versnellen, de spieren

Nadere informatie

Kindergeneeskunde. De Poeppoli. www.catharinaziekenhuis.nl

Kindergeneeskunde. De Poeppoli. www.catharinaziekenhuis.nl Kindergeneeskunde De Poeppoli www.catharinaziekenhuis.nl Inhoud Wat zijn poepproblemen?... 3 Mogelijke factoren die poepproblemen veroorzaken... 4 Gevolgen van poepproblemen... 4 De Poeppoli... 5 Doel

Nadere informatie

Hij heeft 7(angst, depressie, sociale fobie, agorafobie, somatische klachten, vijandigheid, cognitieve klachten)+2 (vitaliteit en werk) subschalen

Hij heeft 7(angst, depressie, sociale fobie, agorafobie, somatische klachten, vijandigheid, cognitieve klachten)+2 (vitaliteit en werk) subschalen SQ-48: 48 Symptom Questionnaire Meetpretentie De SQ-48 bestaat uit 48 items en is in 2011 ontworpen door de afdeling psychiatrie van het LUMC om algemene psychopathologie (angst, depressie, somatische

Nadere informatie

Paramedisch OnderzoeksCentrum

Paramedisch OnderzoeksCentrum BIOPSYCHOSOCIALE MANUELE THERAPIE: hoe is de implementatie op de werkvloer? Prof.dr. Rob A.B. Oostendorp Prof.dr. William Duquet Welke verrassing? Aanleiding Vraagstelling SCEGS-systematiek Biopsychosociale

Nadere informatie

ONZICHTBARE PIJN BIJ MIGRANTEN. de hulpverlener en de patient: hun verhalen. programma (1 uur) 2/3/2014

ONZICHTBARE PIJN BIJ MIGRANTEN. de hulpverlener en de patient: hun verhalen. programma (1 uur) 2/3/2014 ONZICHTBARE PIJN BIJ MIGRANTEN Disclosure belangen spreker (potentiële) belangenverstrengeling Zie hieronder Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Bedrijfsnamen Sponsoring Sanofi Takeda

Nadere informatie

Psychologische behandeling van bipolaire patiënten. Dinsdag 17 januari 2017 Dr. Manja Koenders PsyQ Rotterdam/Universiteit Leiden

Psychologische behandeling van bipolaire patiënten. Dinsdag 17 januari 2017 Dr. Manja Koenders PsyQ Rotterdam/Universiteit Leiden Psychologische behandeling van bipolaire patiënten Dinsdag 17 januari 2017 Dr. Manja Koenders PsyQ Rotterdam/Universiteit Leiden Omgaan met stessoren (1) Stressgevoeligheid Stress Generation theory The

Nadere informatie

Sensitisatie. Anesthesiologie

Sensitisatie. Anesthesiologie Sensitisatie Anesthesiologie Anesthesiologie Inleiding Wanneer pijn lang bestaat en er geen lichamelijke afwijkingen (meer) voor die pijn te vinden is, wordt pijn chronisch genoemd. Mensen met chronische

Nadere informatie

Positionering dienstverlening. uitdaging. Preventief: focus op groei. probleem. klachten. huisarts. psycholoog. Curatief: focus op genezen

Positionering dienstverlening. uitdaging. Preventief: focus op groei. probleem. klachten. huisarts. psycholoog. Curatief: focus op genezen Positionering dienstverlening uitdaging Preventief: focus op groei probleem klachten huisarts psycholoog Curatief: focus op genezen Ik wil iets in mijn leven veranderen en ik zoek daar ondersteuning in,

Nadere informatie

PROs in de praktijk 1: Wat doen we ermee?

PROs in de praktijk 1: Wat doen we ermee? PROs in de praktijk 1: Wat doen we ermee? Prof. dr Jolanda de Vries Hoogleraar Kwaliteit van leven in de medische setting GZ-psycholoog en Medisch manager afdeling medische psychologie St Elisabeth ziekenhuis

Nadere informatie

Welkom bij ehealth bij het Prikkelbare Darmsyndroom

Welkom bij ehealth bij het Prikkelbare Darmsyndroom Welkom bij ehealth bij het Prikkelbare Darmsyndroom Hier gaat het om u. R. Verdonk & M. Berkhof, 11 & 12 april 2019 Disclosure Vereniging Medische Staf (Disclosure slide voor sprekers op nascholingsbijeenkomsten

Nadere informatie

Multidisciplinair Aspecifiek Rugpijn Spreekuur (MARS) Zuyderland Revalidatie

Multidisciplinair Aspecifiek Rugpijn Spreekuur (MARS) Zuyderland Revalidatie Multidisciplinair Aspecifiek Rugpijn Spreekuur (MARS) Inleiding U bent doorverwezen naar het Multidisciplinair aspecifiek lage rugpijn screeningsteam (MARS) bij. Binnen dit team wordt samen met u bekeken

Nadere informatie

PATIËNTEN INFORMATIE. Chronische pijn. Spijkenisse Medisch Centrum VAN WEEL-BETHESDA

PATIËNTEN INFORMATIE. Chronische pijn. Spijkenisse Medisch Centrum VAN WEEL-BETHESDA PATIËNTEN INFORMATIE Chronische pijn Spijkenisse Medisch Centrum VAN WEEL-BETHESDA 2 PATIËNTENINFORMATIE In deze folder geven het Maasstad Ziekenhuis, het Spijkenisse Medisch Centrum en Het Van Weel-Bethesda

Nadere informatie

Gelukkig ondanks pijn

Gelukkig ondanks pijn Gelukkig ondanks pijn Een online positieve psychologie interventie voor patiënten met chronische musculoskeletale pijn Elke Smeets, Madelon Peters, Marion Feijge, Steven Linton, & Gerhard Andersson Positieve

Nadere informatie

Somatoforme stoornissen. Bert van Hemert, psychiater

Somatoforme stoornissen. Bert van Hemert, psychiater Somatoforme stoornissen Bert van Hemert, psychiater Somatoforme stoornissen Algemene typering Classificatie DSM-IV + DSM-5 1. Lichamelijke klachten stoornis 2. Ziekte-angst stoornis 3. Conversie stoornis

Nadere informatie

Hoe ons brein ons bij de neus neemt!

Hoe ons brein ons bij de neus neemt! Hoe ons brein ons bij de neus neemt! Wie is hier de baas, jij of je verstand? Over een half uur: 1. Verstand is heel slim met taal 2. Kan zijn eigenaar tot uitputting drijven 3. Hoe help je medewerkers

Nadere informatie

3 onderwerpen. Irritable bowel syndrome (PDS) vanuit het Patientenperspectief

3 onderwerpen. Irritable bowel syndrome (PDS) vanuit het Patientenperspectief 3 onderwerpen Irritable bowel syndrome (PDS) vanuit het Patientenperspectief 1 IBS in het kort 2 Kennis van IBS patienten over hun aandoening 3 Het patientenperspectief/vooroordelen Carla Flik Klinisch

Nadere informatie

Ik ben gezond, maar mankeer van alles! Presentatie 22 januari 2015 Scheldemondcollege. M.H Greijn- Fokker, Kinderarts ADRZ

Ik ben gezond, maar mankeer van alles! Presentatie 22 januari 2015 Scheldemondcollege. M.H Greijn- Fokker, Kinderarts ADRZ Ik ben gezond, maar mankeer van alles! Presentatie 22 januari 2015 Scheldemondcollege M.H Greijn- Fokker, Kinderarts ADRZ Presentatie is bedoeld voor Jongeren met lichamelijke klachten die (nog) niet verklaard

Nadere informatie

De huisarts. De psycholoog. Published on 113Online zelfmoordpreventie (https://www.113online.nl)

De huisarts. De psycholoog. Published on 113Online zelfmoordpreventie (https://www.113online.nl) Published on 113Online zelfmoordpreventie (https://www.113online.nl) Home > Over hulpverleners Verschillende soorten hulpverleners hebben verschillende opleidingen. Door dit verschil zijn ze goed in verschillende

Nadere informatie

Routine Outcome Monitoring & Motiverende Gespreksvoering. Maarten Merkx

Routine Outcome Monitoring & Motiverende Gespreksvoering. Maarten Merkx Routine Outcome Monitoring & Motiverende Gespreksvoering Maarten Merkx Programma Routine Outcome Monitoring. Motiverende Gespreksvoering Terugkoppelen resultaten. ROM Routine Outcome Monitoring Terugkoppeling

Nadere informatie

Psychosomatisch fysiotherapie

Psychosomatisch fysiotherapie Psychosomatisch fysiotherapie De psychosomatisch fysiotherapeut Tamara den Elzen Wat is psychosomatische fysiotherapie? Psychosomatische fysiotherapie is een erkende specialisatie binnen de fysiotherapie,

Nadere informatie

The good physician treats the disease; the great physician treats the patient who has the disease. [William Osler 1849-1919]

The good physician treats the disease; the great physician treats the patient who has the disease. [William Osler 1849-1919] The good physician treats the disease; the great physician treats the patient who has the disease [William Osler 1849-1919] S.O.L.K. Klachten met een onduidelijke oorzaak Symposium Niet Aangeboren Hersenaandoeningen

Nadere informatie

Kennislacunes NHG-Standaard Depressie

Kennislacunes NHG-Standaard Depressie Kennislacunes Kennislacunes 1. Het nut van screening naar depressie bij mensen met een chronische somatische aandoening in de (noot 15-16). 2. De 4DKL als instrument om het verloop van de (ernst van de)

Nadere informatie

ANGST in de PALLIATIEVE FASE, dilemma s rond de richtlijn. 11 april 2016 Tineke Vos psychiater HMC+ consulent palliatieve zorg

ANGST in de PALLIATIEVE FASE, dilemma s rond de richtlijn. 11 april 2016 Tineke Vos psychiater HMC+ consulent palliatieve zorg ANGST in de PALLIATIEVE FASE, dilemma s rond de richtlijn 11 april 2016 Tineke Vos psychiater HMC+ consulent palliatieve zorg Disclosure belangen spreker (potentiële) Belangenverstrengeling Geen Voor bijeenkomst

Nadere informatie

Altijd moe... Jochem Verdonk

Altijd moe... Jochem Verdonk Altijd moe... Jochem Verdonk Onderwerpen Wat is ME/CVS? Soorten vermoeidheid Gevolgen vermoeidheid Omgaan met vermoeidheid Leven met vermoeidheid Tips Wat is ME/CVS? ME: Myalgische Encefalomyelitis myalgisch:

Nadere informatie

De rol van spanning bij onverklaarde klachten

De rol van spanning bij onverklaarde klachten De rol van spanning bij onverklaarde klachten Jan van Dixhoorn, Symposium AOS: AOT weet wat je doet bij onverklaarde klachten, Amersfoort, 25 juni 211 Casus AM-V24. Een 24-jarige vrouw, verpleegkundige

Nadere informatie

Jaarcongres KP & KNP. Parallelsessie 12 april 2019 SEKS. Noortje Roussel klinisch psycholoog psychotherapeut seksuoloog NVVS

Jaarcongres KP & KNP. Parallelsessie 12 april 2019 SEKS. Noortje Roussel klinisch psycholoog psychotherapeut seksuoloog NVVS Jaarcongres KP & KNP Parallelsessie 12 april 2019 SEKS praten over seks, kennis over complexe comorbiditeit en timing van interventies Noortje Roussel klinisch psycholoog psychotherapeut seksuoloog NVVS

Nadere informatie