VAN OORLOGSVOERING Menno Steketee en Kees Homan SANCTIES TEGEN NOORD-KOREA EN IRAN KIEV TUSSEN BRUSSEL EN MOSKOU

Transcriptie

1 DE ROBOTISERING VAN OORLOGSVOERING Ap:KATERN: Menno Steketee en Kees Homan SANCTIES TEGEN NOORD-KOREA EN IRAN KIEV TUSSEN BRUSSEL EN MOSKOU

2 98182_AP_6.indd :14:26 inhoudsopgave 3 Redactioneel Katern: de robotisering van oorlogsvoering 4 Op weg naar de ethisch geprogrammeerde gevechtsrobot? Kees Homan 10 Revolutie op het slagveld Robots maken zich onmisbaar Menno Steketee 14 Economische sancties tegen Noord-Korea en Iran Effectief of niet? Sico van der Meer 19 Kiev tussen Brussel en Moskou Een interview met ambassadeur Vasyl Korzachenko David den Dunnen 23 Atlantisch Nieuwsoverzicht 28 Achteraf 31 Signalement colofon Atlantisch perspectief: Nummer: 6 / 2009 Jaargang 33 tijdschrift voor internationale betrekkingen en veiligheidspolitiek Atlantisch Perspectief is een genmaj marns b.d. Kees Homan betalen? 19,50. Opgave schrif- Advertentietarieven zijn te bevra- uitgave van de Stichting Joris Janssen Lok telijk, telefonisch of elektronisch gen bij de redactie. Atlantische Commissie prof. dr. Ruud Janssens bij het bureau van de Atlantische ingeschreven bij de Kamer van prof. dr. Wim Klinkert C ommi ss i e. Abonnementen en lidmaatschap- Koophandel Haaglanden onder Hans van Leeuwe pen worden automatisch met een nummer Atlantisch prof. dr. Marianne van Leeuwen Vormgeving kalenderjaar verlengd tenzij voor Perspectief verschijnt 8x per jaar Rik van der Linden Arthur Meyer; M/vG ontwerpers 1 december schriftelijk is opgezegd. Anselm van der Peet dr. Sebastian Reyn Druk & Lithografie Bureau & Redactie Bezuidenhoutseweg 237A-239A 2594 AM Den Haag Auke Venema Internationale Adviesraad dr. Hans Binnendijk Koninklijke De Swart, Den Haag ISSN-nr.: Een Amerikaanse militair bij Bagdad lanceert de Raven, een Unmanned Aerial Vehicle voor luchtwaarneming (foto: U.S. Army/J. Powell) telefoon: dr. Ivo Daalder Artikelen uit Atlantisch Perspectief fax: dr. Ann-Sofie Dahl mogen alleen worden overgenomen info@atlcom.nl Marten van Heuven na schriftelijke toestemming van internet: prof. dr. Jan Willem Honig de redactie. prof. dr. Margarita Mathiopoulos Eindredacteur prof. dr. Alexander Moens De redactie van Atlantisch David den Dunnen dr. Henning Riecke Perspectief is het niet noodzakelij- Stanley Sloan kerwijs eens met de strekking van Adviesraad Julianne Smith de artikelen in het tijdschrift. dr. Bram Boxhoorn voorzitter Niklaas Hoekstra Abonnementen Een abonnement kost? 24,50 Losse en voorgaande nummers van Atlantisch Perspectief zijn te verkrijgen bij de Atlantische DE ROBOTISERING VAN OORLOGSVOERING Ap:KATERN: Menno Steketee en Kees Homan SANCTIES TEGEN NOORD-KOREA EN IRAN KIEV TUSSEN BRUSSEL EN MOSKOU senior redacteur per jaar. Studenten en scholen Commissie.

3 Ap: 2009nr6 Redactioneel 3 Afscheid Nederland in Uruzgan? Het Nederlandse parlement nam op 6 oktober jl. met grote meerderheid een motie aan die een verder optreden van de Nederlandse strijdkrachten in Uruzgan na 2010, wanneer de officiële termijn afloopt, zo goed als uitsluit. Alleen de regeringspartij CDA stemde tegen deze motie, die, naast de regeringspartijen PvdA en CU, brede steun verwierf uit de oppositiebanken, met uitzondering van D66 en de SGP. Daarmee is een volgend hoofdstuk aangebroken van een buitengewoon ingewikkeld politiek onderwerp. Dit is zowel vanuit interna - tionaal oogpunt het geval, namelijk het vraagstuk-afghanistan als zodanig, als vanuit nationaal oogpunt, te weten de besluitvorming hierover in het Nederlandse parlement. Om met dit laatste te beginnen: los van de vraag of het niet merkwaardig is, zoals premier Balkenende in het debat benadrukte, dat een motie refereert aan een nog niet genomen regeringsbesluit, viel in het debat het gewicht op dat louter aan de procedure werd toegekend: afspraak is afspraak viel herhaaldelijk te beluisteren, verwijzend naar de termijn waaraan de Nederlandse militaire aanwezigheid gebonden was. Over de situatie in Afghanistan zelf, over wat er bereikt is, de doestellingen, de strategie, viel bijna geen woord te beluisteren. De indruk overheerst, zoals meermalen elders is opgemerkt, dat in het parlementaire debat de befaamde exitstrategie en tijdsbepaling door elkaar worden gehaald, of liever gezegd: op één lijn worden geplaatst. Anders gezegd: de tijdsbepaling (2010) is tevens exitstrategie. Hiermee wordt elk inhoudelijk debat over doelen en middelen van de Uruzgan-missie onmogelijk gemaakt, elke positieve dan wel negatieve ontwikkeling tussen de aanvaarding van de Nederlandse militaire missie en de einddatum bij voorbaat als irrelevant terzijde geschoven. Alleen al uit het oogpunt van de Nederlandse strijdkrachten ter plekke is zo n verknoping van de twee bovengenoemde begrippen op zijn zachtst gezegd onbevredigend. En wat te denken van de bevolking van het land zelf waar het allemaal om draait? Het lijkt niet erg waarschijnlijk dat op deze manier de kans toeneemt op het winnen van de hearts and minds van de Afghanen. Integendeel: de heersende Afghaanse mentaliteit om af te wachten en te zien wie de winnende partij wordt, zal hiermee worden versterkt. De pas aangetreden secretaris-generaal van de NAVO, Rasmussen, was er als de kippen bij om zijn verontrusting uit te spreken over het besluit van het Nederlandse parlement. Het gebeurt zelden dat internationale functionarissen zich zo scherp over nationale parlementaire besluitvorming uitspreken, en zijn opmerkingen mogen dan ook opvallend worden genoemd. Verbazingwekkend zijn ze echter niet. Zoals de zaken er nu voorstaan zou Nederland het eerste (en voorlopig ook het enige) land zijn dat aankondigt de missie te beëindigen. Het spreekt vanzelf dat weinig (niet-)bondgenoten een dergelijk besluit met applaus zullen ontvangen. En dit vooral niet omdat vriend en vijand het er over eens zijn dat de Nederlandse aanwezigheid (de befaamde Dutch approach, die van origine Canadees is) wel degelijk een groot verschil maakt. De expertise die Nederland niet alleen uit militair maar ook vanuit het gezichtspunt van de twee andere D s in vier jaar tijd zal hebben opgebouwd, dreigt in één klap te worden vernietigd. Voortzetting van de militaire taak in de huidige omvang stuit inderdaad op de grenzen van wat de Nederlandse strijdkrachten aankunnen. Maar voortzetting van de missie, met het accent op diplomatie en ontwikkelingshulp, ondersteund door een beschermingsmacht van manschappen en ondersteuning van de luchtmacht, zou voor Defensie geen probleem behoeven te zijn. Natuurlijk staat geen enkele andere bondgenoot te trappelen om de Nederlandse positie over te nemen. Elk NAVOen niet-navo-land kampt immers met dezelfde problemen van politieke en militaire aard om zijn eigen missie voort te zetten. Het enige land dat in staat is de Nederlandse positie over te nemen zijn de VS. Daarmee zal de Amerikanisering van het Afghaanse conflict verder vorm krijgen. Ironisch genoeg bevordert de motie van het Nederlandse parlement dus juist een ontwikkeling waar veel Nederlandse parlementariërs tegen gekant zijn. Het Nederlandse aanzien, en dus ook het politieke gewicht van Nederland, zal ongetwijfeld een deuk oplopen bij een definitief eenzijdig vertrek uit Uruzgan net nu Nederland een officieuze plaats binnen de G20 heeft bemachtigd. Ook om deze reden valt te hopen dat de Nederlandse aanwezigheid in 2010 in Uruzgan niet eenzijdig beëindigd zal worden. Bram Boxhoorn 12 oktober 2009 Wilt u reageren? Mail de redactie: info@atlcom.nl.

4 4 Ap: 2009nr6 Op weg naar de ethisch geprogrammeerde gevechtsrobot? Kees Homan In de nacht van 3 november 2002 explodeerde in de afgelegen Marib-woestijn van Jemen plotseling een auto die een hooggeplaatste Al-Qaedaleider vervoerde. De auto was vernietigd door een Hellfire-raket die op een paar duizend meter hoogte was afgevuurd door een RQ-1A Predator, een onbemand vliegtuig van de CIA. De Predator werd op honderden kilometers afstand bestuurd vanaf een clandestiene locatie in Djibouti. Deze aanval luidde een nieuwe dimensie in van het gebruik van robots bij oorlogsvoering, namelijk dat van bewapende onbemande vliegtuigen (Unmanned Combat Aerial Vehicles, UCAV s), die tot dat moment voornamelijk voor verkennings-, surveillance- en doelopsporingsdoeleinden waren uitgerust. Voordelen van robots voor oorlogsvoering

5 Types onbemande systemen Unmanned (Combat) Aerial Vehicles De toenemende Amerikaanse inzet van militaire robots getuigt van hun voorliefde voor technologie voor de oplossing van problemen. Minister van Defensie Gates (l.) krijgt een demonstratie van een Unmanned Ground Vehicle in Bagdad (foto: Pentagon/Ch. Thurlby)

6 6 Ap: 2009nr6 Unmanned Ground Vehicles De rol van robots in de Nederlandse krijgsmacht is vooralsnog zeer bescheiden Unmanned Underwater/Surface Vehicles De Nederlandse krijgsmacht en robots Autonomie

7 Ap: 2009nr6 7 Ethische vragen Ethisch geprogrammeerde robots? De Amerikaanse luchtmacht traint dit jaar voor het eerst meer drone operators dan gevechts- en bommenwerperpiloten. Een MQ-8B Fire Scout boven de Atlantische Oceaan (foto: U.S. Navy/A. Gragg)

8 8 Ap: 2009nr6 Wie is verantwoordelijk? Tactische generaal Civiele contractanten Zijn robots de oplossing?

9 Ap: 2009nr6 9 Tot slot Generaal-majoor der mariniers b.d. mr. drs. C. Homan is werkzaam bij Instituut Clingendael. Wilt u reageren? Mail de redactie: info@atlcom.nl. 1. P.W. Singer, Wired for War The Robotics Revolution and Conflict in the 21 st Century, The Penguin Press, New York, Tim Ripley en Caitlan Harrington, Mix and Match Integrating UAVs into the Battlespace, Jane s Defence Weekly, 5 augustus 2009, p Assimilating Unmanned Aircraft Systems, Air & Space Power Journal, zomer 2009, p Alvin & Heidi Toffler, War and Anti-War, Warner Books, New York, Tom van den Broek, More Training on UAVs than Bombers, Fighters, USA Today, 16 juni Kamerbrief Wereldwijd Dienstbaar, Kamerstuk , nr Kunstmatige intelligentie (KI) is het laten denken en doen van machines op een intelligente wijze. Intelligentie is het kunnen oplossen van problemen op basis van eigen ervaringen en leren, ook met heel weinig informatie. 8. United States Air Force Unmanned Aircraft Systems Flight Plan , Headquarters United States Air Force, Washington D.C., 18 mei 2009, pp Dave Grossman, On Killing, Little Brown, New York, 1996, p. 98; en Thomas G. Vincent, The Ethics of Robotic War, Single Doubt, 26 februari 2009, singledoubt.wordpress.com/2009/02/26/the-ethicsof-robotic-war. 10. Zie voor een uitgebreide opzet van dit project: Ronald C. Arkin, Governing Lethal Behavior: Deliberative/Reactive Robot Architecture, Mobile Robot Laboratory, College of Computing, Georgia Institute of Technology, Surgeon General s Office, Mental Health Advisory Team (MHAT) IV; Operation Iraqi Freedom 05-07; Final Report, 17 november Noel Sharkey, Robot Wars Are a Reality, The Guardian, 18 augustus 2007; Sharkey, Grounds for Discrimination: Autonomous Robot Weapons, RUSI Defence Systems, oktober 2008, pp Christopher Coker, Ethics and War in the 21 st Century, Routledge, Londen/New York, 2008, pp Noah Shachtman, Robot Cannon Kills 9, Wounds 14, 18 oktober Charles C. Krulak, The Strategic Corporal: Leadership in the Three Block War, Marines Magazine, januari 1999, awcgate/usmc/strategic_corporal.htm. 16. Singer, Tactical Generals, Leaders, Technology, and the Perils of Battlefield Micromanagement, Air & Space Power, zomer 2009, pp Michael J. Guidry en Guy J. Wills, 21 st Century Logistics: Future UAV Pilots: Are Contractors the Solution?, Air Force Journal of Logistics, winter 2004, is_4_28/ai_n /?tag=content;coll. 18. Zie: De inhuur van private militaire bedrijven Een kwestie van verantwoordelijkheid, Adviesraad Internationale Vraagstukken, nr. 59, december Carl von Clausewitz, Over de Oorlog, Het Wereldvenster, Houten, 1991, p Wired for War, The Brookings Institution, Anderson Court Reporting, 26 januari 2009.

10 10 Ap: 2009nr6 Revolutie op het slagveld Robots maken zich onmisbaar Menno Steketee Revoluties heten omwentelingen te zijn, tsunami s van veranderingen die de status quo radicaal veranderen. En toch beginnen revoluties doorgaans sluipenderwijs, onontdekt. Militaire technologie is daarop geen uitzondering. Kijk maar naar het vliegtuig: de generaals keken daar aanvankelijk tegenaan alsof het een aardig bedachte circusattractie was. Het concept van de tank legde het in de meeste militaire breinen, die conservatiever zijn dan gemiddeld, in eerste instantie ook af tegen het vertrouwde systeem paard. Goliath

11 Straatgevechten De Talon-robot betekent een grote sprong voorwaarts: hij kan uitgerust worden met een machinegeweer en een raketwerper (foto: U.S. Navy/B. Bauer)

12 12 Ap: 2009nr6 BigDog Het Beest van Kandahar Sonar Insectachtige verkenners die in gebouwen kunnen vliegen zijn in aantocht Maritieme robots lijken ook een rol te gaan spelen in de strijd tegen piraterij. Een Navtec Inc. Owl MK II, die al eind jaren 90 operationeel was (foto: U.S. Marine Corps/T. Pope)

13 Ap: 2009nr6 13 Piraten M. Steketee studeerde biologie aan de Universiteit Utrecht en specialiseerde zich als journalist in militairtechnische ontwikkelingen. Hij schrijft voor onder meer NRC Handelsblad, Elsevier en Jane s. Wilt u reageren? Mail de auteur: msteketee@nrc.nl. 1. Woorden schieten tekort om de grote sprong voorwaarts op roboticagebied te beschrijven; het filmpje (op zegt genoeg. Nederlandse robotheli heeft luchtdoop

14 14 Ap: 2009nr6 Economische sancties tegen Noord-Korea en Iran Effectief of niet? Sico van der Meer De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties legde eerder dit jaar opnieuw een aantal economische sancties op aan Noord-Korea, nadat het land voor de zoveelste keer verboden raket- en atoomproeven had uitgevoerd. Ook Iran wordt met economische sancties onder druk gezet om te stoppen met een verondersteld nucleair wapenprogramma. Maar hoe effectief zijn deze sancties eigenlijk? Noord-Korea: schurkenstaat Zelfvoorzienend

15 Poreuze grens De Veiligheidsraad van de VN in zitting. Naast VN-sancties hebben diverse landen een unilateraal sanctieregime ingesteld tegen Iran (foto: UN Photo/P. Filgueiras)

16 16 Ap: 2009nr6 Financiële tegoeden Iran: kernwapens of kernenergie? Voor Noord-Korea is sanctieontduiking business as usual Amerikaanse sancties

17 Ap: 2009nr6 17 IBOEFM WBO *SBO OFHBUJFG CFuOWMPFEU %PPSEBU EF[F TBODUJFT NFU OBNF EF FDPOPNJTDIF FMJUF JO *SBO USFGGFO OBNFMJKL EF NFOTFO EJF PQ HSPUF TDIBBM HFME WFSEJFOFO NFU CVJUFOMBOETF IBOEFM IPQFO EF 74 EF CJOOFOMBOETF ESVL PQ IFU *SBBOTF SFHJNF PN IFU OVDMFBJSF CFMFJE BBO UF QBTTFO UF WFSHSPUFO FO [P EF SFMBUJFWF LPTUFO WBO IFU CFUXJTUF OVDMFBJSF QSPHSBNNB UF MBUFO UPFOFNFO Ontwijkstrategieën 5PU PQ CFQBBMEF IPPHUF XFFU *SBO EF IBOEFMTCFMFNNFSJOHFO UF POUXJKLFO ;P IFCCFO EF BGHFMPQFO KBSFO PQWBMMFOE WFFM *SBBOTF CFESJKWFO IVO IPPGE LBOUPSFO WFSQMBBUTU OBBS OBCVSJHF MBOEFO [PBMT EF 7FSFOJHEF "SBCJTDIF &NJSBUFO #BISFJO FO 2BUBS 0PL XPSEU WFFM HFCSVJL HFNBBLU WBO UVTTFOQFSTPOFOµ JO EF[F MBOEFO WBBL [PHF OPFNEF CSJFWFOCVT¾SNBµTµ 0Q EF[F XJK[F LVOOFO JOUFSOBUJPOBMF QBSUOFST [BLFO EPFO NFU FFO GPSNFFM OJFU *SBBOT CFESJKG UFSXJKM EF PQCSFOHTUFO UPDI JO *SBO UFSFDIULPNFO )FU FDPOPNJTDIF WFSLFFS UVTTFO EF 7FSFOJHEF "SBCJTDIF &NJSBUFO FO *SBO JT EF BGHFMPQFO KBSFO CJKWPPSCFFME FYQMPTJFG HFTUFHFO ;PBMT IJFSCPWFO FWFOFFOT PWFS /PPSE,PSFB XFSE WFSNFME WFSQMBBUTU PPL IFU *SBBOTF CFUBMJOHT FO IBOEFMTWFSLFFS [JDI CPWFOEJFO OBBS CBOLFO JO MBOEFO XBBS NFO [JDI NJOEFS ESVL NBBLU PN TBODUJFT WBO 7/ PG 74.FU OBNF 1BLJTUBBOTF CBOLFO IFCCFO FFO HSPPU NBSLUBBO EFFM JO *SBO WFSPWFSE %F[F ¾OBODJqMF JOTUFMMJOHFO IFCCFO OBVXFMJKLT UPU HFFO LMBOUFO NFU CBOEFO JO EF 74 PG BOEFSF XFTUFSTF MBOEFO FO IFCCFO EVT XFJOJH UF WFSMJF[FO EPPS "NFSJLBBOTF TUSBGNBBUSFHFMFO 1BT WJB FFO POEPPS[JDIUJHF LFUFO WBO LMFJOFSF FO HSPUF ¾OBODJqMF JOTUFMMJOHFO TUBBO EF *SBBOTF ¾OBODJqMF USBOTBDUJFT VJUFJOEFMJKL JO WFSCJOEJOH NFU EF XFSFMENBSLU 4PNNJHF EFTLVOEJHFO XJK[FO FS EBO PPL PQ EBU EF TBODUJFT BMMFFO NBBS NFFS TDIJNNJHIFJE SPOEPN IFU *SBBOTF CFUBMJOHTWFSLFFS DSFqSFO XBBSEPPS EF LBOT PQ JMMFHBMF USBOT BDUJFT TMFDIUT JT UPFHFOPNFO 0PL EF *SBBOTF IBOEFM JO IFU BMHFNFFO WFSTDIVJGU 8BBS HSPUF XFTUFSTF CFESJKWFO [JDI VJU *SBO UFSVHUSFLLFO XPSEU IVO QMBBUT WBBL EJSFDU JOHFOPNFO EPPS DPODVSSFOUFO VJU OJFU XFTUFSTF MBOEFO 7PPSBM $IJOB NPFU JO EJU WFSCBOE PQOJFVX HFOPFNE XPSEFO EF IBOEFM UVTTFO $IJOB FO *SBO HSPFJEF EF BGHFMPQFO KBSFO QJKMTOFM.BBS PPL BOEFSF "[JBUJTDIF MBOEFO FO 3VTMBOE TQSJOHFO EFFMT JO IFU HBU EBU XFTUFSTF CFESJKWFO POEFS ESVL WBO EF TBODUJFT BDIUFSMBUFO 5PFO EF 'SBOTF PMJFNBBUTDIBQQJK 5PUBM [JDI JO UFSVHUSPL VJU *SBO WFSLPO EJHEF EF *SBBOTF.JOJTUFS WBO 0MJF EJSFDU IFU 8FTUFO ²OJFU OPEJH³ UF IFCCFO PNEBU FS HFOPFH "[JBUJTDIF QBSUOFST UF WJOEFO [JKO ;PMBOH FS HFFO TUFSLF JOUFSOBUJPOBMF FFOTHF[JOEIFJE CFTUBBU PWFS TBODUJFT KFHFOT *SBO [BM IFU MBOE JOUFSOBUJPOBBM [BLFO LVOOFO CMJKWFO EPFO 8FMJTXBBS WFSTMFDIUFSU EF *SBBOTF FDPOPNJF BM FFO BBOUBM KBSFO NBBS EBU MJHU PPL EFFMT BBO IFU CJOOFOMBOETF FDPOPNJTDIF CFMFJE WBO EF SFHFSJOH "INBEJOFKBE /JFUUFNJO TDIVJWFO EF *SBBOTF NBDIUIFCCFST EF TDIVME WBO EF FDPOPNJTDIF NBMBJTF HSBBH JO EF TDIPFOFO WBO EF Iran geeft naar de mening van de Veiligheidsraad te weinig opening van zaken aan inspecteurs van het Internationaal Atoomenergie Agentschap. Inspecteurs onderzoeken restanten van een reactor in Irak na de Golfoorlog van 1991 (foto: IAEA Action Team)

18 18 Ap: 2009nr6 Economische sancties: effectief of niet? Tot besluit Drs. S. van der Meer is onderzoeker bij het Clingendael Security and Conflict Programme. Zijn onderzoek richt zich vooral op de verspreiding van massavernietigingswapens. Wilt u reageren? Mail de redactie: info@atlcom.nl. 1. Voor meer achtergronden over het Noord-Koreaanse gedrag, zie bijvoorbeeld: Sico van der Meer, How Rogue States Play the Game. The Case of North Korea s Nuclear Programme, in: Jaap de Zwaan, Edwin Bakker & Sico van der Meer (red.), Challenges in a Changing World. Clingendael Views on Global and Regional Issues, T.M.C. Asser Press, Den Haag, 2008, pp Sheena Chestnut, Illicit Activity and Proliferation. North Korean Smuggling Networks, International Security, jrg. 32 (2007) nr. 1, pp Zie bijv.: Andrei Lankov, Pyongyang Strikes Back. North Korean Policies of and Attempts to Reverse Destalinization from Below, Asia Policy, juli 2009, pp Italy Blocks Sale of Two Yachts It Fears Were Destined for N Korea, Financial Times, 23 juli ABN Amro krijgt boete van 80 miljoen dollar, de Volkskrant, 20 december Cat and Mouse: Iranians Scheme to Elude Sanctions, The Wall Street Journal, 13 februari Michael Jacobson, Sanctions against Iran: a Promising Struggle, The Washington Quarterly, jrg. 32 (2008) nr. 3, pp Total vertrekt, maar Iran heeft Westen niet nodig, de Volkskrant, 11 juli 2008.

19 Ap: 2009nr6 19 Kiev tussen Brussel en Moskou Een interview met ambassadeur Vasyl Korzachenko David den Dunnen Van 7-10 oktober 2009 vond de 55 e Algemene Vergadering van de Atlantic Treaty Association (ATA) plaats in Kiev, Oekraïne. De ATA is de overkoepelende organisatie voor alle 42 Atlantische Commissies in de NAVO-lidstaten en partnerlanden. Daags voor de conferentie sprak Atlantisch Perspectief met de ambassadeur van Oekraïne in Nederland, Vasyl Korzachenko. Hij diende eerder onder meer als de Oekraïense consul-generaal in Sydney en Chicago. De Oekraïense betrekkingen met het Westen en Rusland Zowel voor als na de Oranje-revolutie van 2004 richtte Oekraïne zich nadrukkelijk op de verbetering van de betrekkingen met het Westen. Tegelijkertijd onderhield het een werkbare verstandhouding met Rusland. Na een serie van crises over de gastoevoer vanuit Rusland door Oekraïne naar elders in Europa rees de vraag of Oekraïne zijn betrekkingen met Rusland niet zou moeten verbeteren. Waar ging het mis? Hoe ziet Oekraïne zijn toekomst? Ligt deze uitsluitend in integratie met het Westen, of eerder in een balans tussen een westerse oriëntatie en een werkbare relatie met Rusland?

20 20 Ap: 2009nr6 Binnen de Oekraïense regeringscoalitie bestaan er al langere tijd grote spanningen tussen de meer pro-westerse en pro-russische partijen. In september 2008 kwam dit tot een uitbarsting en viel de regering. Wat is de toekomst van prowesters beleid in Oekraïne, als de leiders zo verdeeld zijn? Is de Oekraïense bevolking ook niet sterk verdeeld over het buitenlandbeleid van het land? Wil de meerderheid niet eerder nauwere banden met Moskou? Oekraïne richting NAVO De vorige Amerikaanse president, George W. Bush, was groot voorstander van Oekraïense toetreding tot het Membership Action Plan, het voorportaal voor lidmaatschap van de NAVO. Tijdens de Top in Boekarest in april vorig jaar konden de NAVO-leiders het hier echter niet over eens worden, en stelden MAP-lidmaatschap voor Oekraïne uit. Het is niet waarschijnlijk dat de regering van Barack Obama dit proces weer nieuw leven zal inblazen, omdat haar prioriteit lijkt te liggen bij de verbetering van de betrekkingen met Rusland. Wat verwacht Oekraïne van de NAVO en de VS in de nabije toekomst?

21 Ap: 2009nr6 21 Op dit moment vindt er binnen de NAVO een discussie plaats over haar toekomst, en wordt er een nieuw strategisch concept opgesteld. Hoe ziet u de toekomst van het bondgenootschap? Zou het voor Oekraïne niet logisch zijn om erop te hameren dat de collectieve zelfverdedigingsclausule van Art. 5 de hoeksteen van de NAVO blijft? Bestaat er twijfel in Oekraïne of de NAVO te hulp zou schieten bij een aanval van buitenaf? en de Europese Unie President Joesjtsjenko stelde in een interview met NRC Handelsblad in mei dit jaar dat Oekraïens lidmaatschap van de Europese Unie noodzakelijk zou zijn voor de Europese stabiliteit. Kunt u uitleggen waarom? Oekraïne biedt een grote afzetmarkt voor de EU. Premier Joelia Timosjenko (l.) met de Europese Commissaris voor Externe Betrekkingen, Benita Ferrero-Waldner (foto: Europese Unie)

22 22 Ap: 2009nr6 In september 2008 gaven de EU-leiders weliswaar aan dat ze positief stonden tegenover Oekraïens lidmaatschap, maar namen ze vervolgens geen concrete stappen. Dit gebeurde onder meer onder druk van de Nederlandse regering. Wat verwacht Kiev nu van de EU? Welk belang hebben de NAVO en de EU eigenlijk om Oekraïne toe te laten als lid? Wat antwoordt u als sceptische Europese burgers vragen wat het hen oplevert? De economische crisis Oekraïne is zwaar getroffen door de wereldwijde economische crisis: er is sprake van flinke economische krimp, en Kiev heeft een lening van 16,5 miljard dollar van het Internationaal Monetair Fonds ontvangen. Op dit moment worden er economische hervormingen doorgevoerd, zoals geëist door het IMF. Wat zijn de vooruitzichten? De auteur dankt mw. Nataliya Veremko, eerste secretaris van de Oekraïense ambassade in Den Haag, en mw. Olena Vlasenko, persattaché, voor hun bijdrage aan het interview.

23 Atlantisch Nieuwsoverzicht Ap: 2009nr6 23 Nieuwsoverzicht op het gebied van de trans-atlantische betrekkingen, Europese veiligheid en het Nederlandse buitenlands beleid Periode 20 augustus 9 oktober 2009 Samenstelling David den Dunnen Met bijdragen van Marijn Hoijtink en Janneke Suiskind Bronnen Voor Atlantisch Nieuwsoverzicht wordt gebruik gemaakt van de volgende bronnen: NRC Handelsblad, de Volkskrant, Defensiekrant, International Herald Tribune, Financial Times, Jane s Defence Weekly, e-nieuwsbrieven van Eastweek, RFE/RL Balkan Report, ISN Security Watch en IPRIS Digest, en websites van onder meer CNN, BBC, Le Monde, Frankfurter Allgemeine Zeitung en de NAVO Afghanistan Verkiezingen: winst voor Karzai? Op 20 augustus 2009 vonden er in Afghanistan presidentiële en provinciale verkiezingen plaats. De belangrijkste opponent van zittend president Hamid Karzai was diens voormalige minister van Buitenlandse Zaken Abdoellah Abdoellah. Beiden eisten de dag na de presidentsverkiezingen de overwinning op. Vooraf dreigden de Taliban de verkiezingen te verstoren met geweld. Mede dankzij de maximale inzet van internationale en Afghaanse veiligheidstroepen verliepen de verkiezingen echter relatief rustig. In totaal kwamen 26 mensen om het leven bij 135 aanslagen, en kon ongeveer 95 procent van alle stemlokalen de deuren openen. De opkomst was met 38,7 procent wel beduidend lager dan bij de presidentsverkiezingen van Vooral in het zuiden en oosten van Afghanistan was de opkomst erg laag. President Karzai noemde de verkiezingen na afloop succesvol. Ook het Westen feliciteerde Afghanistan met het verloop van de stemmingen. Daags erna stapelden bewijzen voor het plaatsvinden van grootschalige fraude tijdens de verkiezingen zich echter op. Vooral in onveilige gebieden bleek er misbruik te zijn gemaakt van de afwezigheid van waarnemers. De beschuldigingen van fraude waren vooral gericht aan het adres van Karzai. Het zou gaan om intimidatie van stemmers, geknoei met stembussen en valse stembiljetten. Het aantal klachten dat binnen kwam bij de onafhankelijke Electorale Klachtencommissie (ECC) liep op tot Daarvan waren 726 van dien aard dat deze de uitslag van de verkiezingen konden beïnvloeden. Onderzoek naar deze klachten is nog gaande. Op 16 september maakte de Electorale Kiescommissie (IEC) de voorlopige uitslag van de verkiezingen bekend. Karzai zou 54,6 procent van de stemmen hebben gekregen en Abdoellah 27,8 procent. De IEC riep Karzai uit tot voorlopige winnaar van de verkiezingen. De officiële uitslag van de verkiezingen zal pas bekend worden gemaakt wanneer de ECC alle onderzoeken naar klachten met betrekking tot de verkiezingen heeft afgerond. De commissie laat momenteel nog stemmen uit één op de tien stemlokalen hertellen. Volgens The New York Times zijn daar ongeveer 25 procent van alle stemmen uitgebracht. Wanneer Karzai door hertelling of ongeldig verklaarde stemmen alsnog onder de 50 procent zakt, is er een tweede stemronde nodig. Wanneer de officiële uitkomst echter niet binnen Atlantisch Nieuwsoverzicht enkele weken bekend wordt, zal deze pas in het voorjaar van 2010 kunnen plaatsvinden vanwege het inzetten van de winter. Herziening NAVO-strategie; opnieuw meer troepen? Op 31 augustus presenteerde generaal Stanley McChrystal, ISAFbevelhebber, zijn langverwachte strategische analyse van de situatie in Afghanistan in een vertrouwelijk rapport aan de NAVO en het Pentagon. Uit een uitgelekte versie van het rapport naar The Washington Post bleek dat McChrystal pessimistisch was over de situatie in Afghanistan. Hij zei dat zonder de inzet van extra militairen en een herziening van de huidige strategie de oorlog waarschijnlijk zal mislukken. In het rapport noemde McChrystal de situatie in Afghanistan ernstig en zei hij dat diverse indicatoren suggereren dat de situatie aan het verslechteren is. Naast de oprukkende Taliban is er sprake van een vertrouwenscrisis van de Afghaanse bevolking in zowel haar eigen regering als de internationale gemeenschap. Succes is volgens McChrystal alleen haalbaar wanneer de strategie ten aanzien van Afghanistan drastisch verandert. Niet het bestrijden van de Taliban moet hierbij op de eerste plaats staan, maar het beschermen van de Afghaanse be-

24 24 Atlantisch Nieuwsoverzicht Ap: 2009nr6 volking. Daarnaast achtte McChrystal het van groot belang dat het Afghaanse leger beter getraind en bewapend en daarnaast uitgebreid wordt. Ook moet er volgens de commandant meer aandacht geschonken worden aan de economische ontwikkeling van Afghanistan, alsmede aan de verbetering van lokaal en centraal bestuur. Om zijn rapport kracht bij te zetten overhandigde McChrystal op 27 september een verzoek om meer troepen aan admiraal Mike Mullen, chef-staf van de VS, en admiraal James Stavridis, SACEUR van de NAVO. Naar verluidt zou McChrystal om ca extra manschappen hebben gevraagd. De Amerikaanse president Barack Obama bezint zich momenteel nog op de vraag of hij het aantal troepen in Afghanistan verder zal uitbreiden. Obama zegt eerst de volledige strategie ten aanzien van Afghanistan en Pakistan te willen doorlichten, alvorens hij een besluit neemt over troepenversterking. De Afghaanse president Karzai steunt een eventuele uitbreiding van de internationale troepenmacht. Burgers in Herat, Afghanistan, stemmen tijdens de presidentiële en provinciale verkiezingen (foto: UN Photo/T. Page) Bij een bezoek van McChrystal aan Nederland op 11 september betoogde hij dat er ook reden voor optimisme is. Hij zei dat het essentieel is te erkennen wat er beter moet en daar op te focussen. Dan gaan we slagen in Afghanistan. ISAF-aanval op gestolen tankwagens: vele doden Bij een luchtaanval van de NAVO op twee door de Taliban gekaapte tankauto s in de Noord-Afghaanse provincie Kunduz, kwamen op 4 september volgens de Afghaanse regering 30 burgers en 69 Talibanstrijders om het leven. De NAVO voert nog onderzoek uit naar het incident, maar sprak vooralsnog van 125 slachtoffers, waarvan er 20 burgers zouden zijn. Talibanstrijders kaapten de tankauto s in de buurt van het dorp Omar Khel om te voorkómen dat deze de ISAFtroepen in Kaboel zouden bereiken. Toen ze de rivier de Kunduz wilden oversteken, kwamen zij vast te zitten. Daarop kwamen er burgers op de tankauto s af. Kort daarna vond de luchtaanval plaats en werden veel slacht offers onherkenbaar verbrand. De luchtaanval werd uitgevoerd door een Amerikaans vliegtuig in opdracht van kolonel Georg Klein, commandant van de Duitse ISAF-eenheid ter plaatse. Internationaal gezien werd de aanval scherp veroordeeld. De aanval tast de geloofwaardigheid van generaal McChrystals nieuwe strategie aan, die juist gericht is op het beperken van Afghaanse burgerslachtoffers. Bovendien blijkt uit voorlopige conclusies van het NAVO-onderzoek dat kolonel Klein zijn boekje te buiten zou zijn gegaan toen hij opdracht gaf voor het bombardement. Klein zou een verkeerde inschatting hebben gemaakt van de situatie en niet de commandostructuur hebben gevolgd die vereist is voor een dergelijke grote aanval. Daarbij komt dat er geen direct gevaar voor ISAF-troepen dreigde. Twee Nederlandse militairen gesneuveld in Uruzgan Op 6 september 2009 sneuvelde de 20 e Nederlandse militair in Afghanistan tijdens een vuurgevecht ten noorden van het plaatsje Deh Rawood. De 26-jarige korporaal van het Korps Commandotroepen maakte deel uit van de zogenaamde Taskforce 55, die momenteel vooral actief is op de grenzen van de invloedssfeer van de Task Force Uruzgan. Één dag later sneuvelde opnieuw een Nederlandse militair. De 44-jarige sergeant-majoor kwam om het leven bij een aanslag met een Improvised Explosive Device (IED) in de regio Des Reshan. Drie andere Nederlandse soldaten en een Afghaanse tolk raakten hierbij gewond. Het jaar 2009 is voor het Westen nu al het bloedigste jaar in Afghanistan sinds de invasie in Op 25 augustus stierf de 295 e ISAF-soldaat, en daarmee werd het aantal gesneuvelde ISAFmanschappen van 2008 overtroffen. Ook voor de Afghaanse bevolking is het jaar 2009 tot dusver het bloedigst sinds Duitsland Bondsdagverkiezingen: CDU en FDP vormen regering Op 27 september 2009 vonden in Duitsland de Bondsdagverkiezingen plaats. Het christendemocratische CDU/CSU onder leiding van Angela Merkel bleef, ondanks licht verlies, de grootste partij met 33,8 procent van de stemmen. De coalitiepartner van het CDU, de sociaaldemocratische SPD, leed een historische nederlaag en behaalde 23,0 procent van de stemmen. De liberale FDP, onder leiding van Guido Westerwelle, was de winnaar van de verkiezingen met 14,6 procent Atlantisch Nieuwsoverzicht