Levenskunst. remonstrants maandblad jaargang 25 nr. 8 september 2014

Transcriptie

1 remonstrants maandblad jaargang 25 nr. 8 september 2014 Levenskunst Levenskunst is de kunst wijs om te gaan met de keuzes waar je in je leven voor komt te staan en met alles wat je in je leven kan overkomen. Psychologische, filosofische en geloofsvragen komen hier bij elkaar.

2 thema van de xxxxx redactie Levenskunst Vanaf september gaan de Remonstranten landelijk en in de gemeentes aan de slag met het nieuwe jaarthema Levenskunst. Dit nummer van AdRem introduceert dat thema. Levenskunst is de kunst wijs om te gaan met de keuzes waar je in je leven voor komt te staan en met alles wat je in je leven kan overkomen. Psychologische, filosofische en geloofsvragen komen hier bij elkaar. Paul van Tongeren, auteur van het boek Leven is een kunst, plaatst in zijn artikel kanttekeningen bij populaire levenskunstfilosofen van dit moment en pleit voor aansluiting bij Augustinus. Jan Klijnsma ziet in zijn overweging de stap naar de ander als bepalend moment. Vanessa van Koppen onderzoekt of het eenvoudiger is om aan levenskunst te doen als je veel geld hebt of is het tegendeel het geval? De Mannenretraite kondigt een bijeenkomst over het thema in november aan. Christiane Berkvens- Stevelinck onderzocht noodgedwongen het ziekenhuis als leerschool van het leven, zie haar Miniatuur. Dezelfde auteur schreef over de meest gehoorde levenskunstuitspraak van dit moment: Het is wat het is ergerlijk cliché of diepe wijsheid? Het artikel Van Marial Bai naar Atlanta, Georgia was eigenlijk geschreven voor het vorige nummer, Buiten de gebaande paden, maar het past net zo goed in het levenskunst-nummer; leest u maar! En u treft het artikel Rock en Religie aan dat de redactie al een tijd in huis had, geschreven door Jelmer Koornstra. Van de vaste rubrieken verdient dit keer het Rentmeestertje bijzondere vermelding. Dit is namelijk de laatste aflevering. Voor de gelegenheid heet de rubriek Rentmeester zonder tje. Wij danken de auteurs, leden van de taakgroep Duurzame Ontwikkeling, voor hun lange reeks bijdragen gericht op bewustwording over een veelheid aan maatschappelijke vraagstukken. Bert Dicou Hoofdredacteur Het volgende nummer van AdRem verschijnt op 3 oktober in dit nummer onder meer: 3 Korte berichten 4 Jaarthema Levenskunst 5 Overweging 6 Levenskunst en deugdethiek 9 Luxe en levenskunst 10 Het is wat het is zegt de liefde 12 Holkje van der Veer 14 Rock & Religion 17 Van Marial Bai naar Atlanta, Georgia 18 Eigen levenshouding 18 Rituele zin & onzin 8 19 Miniatuur 19 t Rentmeestertje 20 Het gezicht van... colofon Redactie: Bert Dicou (hoofdredacteur), Joan van Esveld, Vanessa van Koppen-Enters, Michel Peters (eindredacteur) en Carolien Sieverink. Redactieadres: AdRem, p/a Nieuwegracht 27 a, 3512 LC Utrecht, tel , adrem@remonstranten.org Administratie (adreswijzigingen en andere mutaties): info@ remonstranten.org, of via bovenstaand redactie adres. NL 45 INGB t.n.v. AdRem Utrecht Website: Kosten: gratis voor remonstranten, 32,50 euro per jaar voor nietremonstranten. Advertentiewerving: Michel Peters, , communicatie@remonstranten.org, tarieven op aanvraag verkrijgbaar. Uitgave: Boekencentrum Uitgevers Ontwerp: Marjorie Specht, Druk: Koninklijke BDU Barneveld ISSN X Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande toestemming van de redactie.

3 korte berichten Hoorneboeggemeenschap 40 jaar op weg In de vorige AdRem meldden wij al dat de Hbg zichzelf gaat opheffen, maar wel op feestelijke wijze nog haar 40-jarig bestaan wil vieren. Dat feest zal worden gehouden op 27 september van tot uur op de Hoorneboeg natuurlijk. Thema is het Hoogtepunt. Vier het feestje ook mee! Aanmelden is mogelijk bij Renske Modderman, of telefonisch Opgeven vóór 13 september! Vredesweek 2014 (20-28 sept) in teken van ontwapening PAX organiseert van 20 tot en met 28 september weer de Vredesweek. Het is een jaarlijkse week van bezinning en actie. Dit jaar staat de Vredesweek in het teken van ontwapening. Het motto is Wapen je met vrede. Inspiratiedag Vrienden van Sabeel Nederland (Vredesweek 2014) Op zaterdag 27 september a.s. van tot uur houden de Vrienden van Sabeel een Inspiratiedag in de Utrechtse Janskerk. Dit gebeurt ook in het kader van de Vredesweek s Ochtends komen er drie sprekers aan het woord die het thema Wapen je met vrede vanuit hun persoonlijke achtergrond invullen: Tineke Bennema wil zich als schrijfster in haar bijdrage richten op de vraag: Hoe kan literatuur van invloed zijn op het vredesdenken, met name in de situatie van Israël-Palestina? Anja Meulenbelt reageert op de vraag: Waar haal je de inspiratie vandaan om met het project voor kinderen in de open gevangenis Gaza door te gaan? Als derde spreker komt een vertegenwoordiger van Zochrot, een organisatie van Joodse Israëli s die de herinnering aan de Nakba (de negatieve gevolgen van de Arabisch-Israëlische oorlog in 1948) levend houden, ons vertellen over hun werk en hoe zij zich wapenen met vrede. Na de middagpauze vier workshops en de vertoning van de film De Omslag van Jacqueline de Bruijn, die zelf ook aanwezig zal zijn. Deelnamekosten: minimaal 15,00 incl. lunch en borrel (studenten 7,50) te voldoen bij binnenkomst. Aanmelding en info: inspiratiedag2014@gmail.com Filmpje online Geven, Ontvangen, Delen De Remonstranten hebben het filmpje Geven, Ontvangen, Delen (7,5 minuten) laten maken. Op 11 augustus is deze via internet verspreid. De clip is een deelexperiment in de letterlijke zin van het woord! Centraal staat de vraag: Wat delen we eigenlijk nog met elkaar? Willekeurige mensen werden van een plein geplukt om voor de camera uit te zoeken wat ze met elkaar delen. Hebt u het filmpje nog niet gezien? U kunt hem nog bekijken via Wij maakten ook een versie met Engelse ondertitels. Deze versie heeft veel aftrek in het buitenland. Binnen twee weken was het filmpje keer bekeken en meer dan 1000 keer gedeeld. Wij verzoeken u ook de link te delen via de mail, via Facebook of Twitter. Meer informatie vindt u op de webpagina Deze videoclip was de opmaat naar de verschijning van de Goddeeltjes op 22 augustus. In de vorige AdRem heeft u er alles over kunnen lezen. De zes boekjes die deze Goddeeltjes uitmaken zijn of worden binnenkort gratis aan alle leden en vrienden van de Remonstranten toegezonden. Nieuw boek van Tom Mikkers over verdraagzaamheid Op 10 september verschijnt een nieuw boek van Tom Mikkers met de titel Het voelt echt goed. Spiritualiteit van de verdraagzaamheid. Remonstranten omarmen de verdraagzaamheid. Maar hoe geef je verdraagzaamheid handen en voeten in je eigen leven? Dat is niet altijd eenvoudig. Toch zullen we het met elkaar moeten uithouden, ook als mensen fundamenteel anders zijn dan wijzelf. En het leven geeft ons daartoe alle gelegenheid. In het niemandsland waar het leven ingewikkeld wordt, het niet echt goed voelt en het er echt op aan komt, kunnen we leren om de ander te omhelzen zoals hij of zij is. Niets is dan meer wat het lijkt Dit boek is een uitwerking van toespraak van Tom Mikkers tijdens de EO/ IKON kerkdienst Wij geloven in meer, gehouden in maart 2014, die hem veel reacties opleverde. Bestellen via info@remonstranten.org of tel Uitgeverij Meinema, 96 pagina s, ISBN , prijs: 8,95. jaargang 25 nr. 8 september

4 thema Levenskunst Jaarthema De Remonstranten hebben voor het jaar het thema Levenskunst gekozen. Dat thema kent vele facetten: Hoe word je leven zinvol? Hoe te leven? Hoe om te gaan met breuken en verlies? Hoe kan religieuze inspiratie bijdragen aan goed leven en samenleven? Hoe ga je om met eindigheid, vriendschap, liefde en trouw? Wij zijn niet de eerste mensen die met deze vragen leven. Het fundament van antwoorden op de vraag hoe te leven is ook geworteld in inspiratie en inzichten van mensen vòòr ons. Als Remonstranten zeggen dat ze geworteld zijn in het Evangelie van Jezus Christus bedoelen ze dat daar antwoorden te vinden zijn om je staande te kunnen houden in het leven. Het komende jaar gaan we met deze vragen aan het werk. Waarbij we nadrukkelijk naar een verbinding zoeken tussen levenskunst en de kunst van het geloven. In dit nummer van AdRem treft u ter introductie enkele artikelen aan over met name de filosofische en psychologische kanten van het thema Levenskunst. Literatuurlijstje Hierbij een aantal titels die interessant zijn als het gaat om levenskunst, en die kunnen dienen als basis bij voorbereiding van kringenwerk: Dohmen, L. J. M. C. (2007). Tegen de onverschilligheid: Pleidooi voor een moderne levenskunst. Amsterdam Ambo. Dohmen, Joep (red). (2002). Over levenskunst. De grote filosofen over het goede leven. Amsterdam: Ambo Anbeek, C. (2010). Overlevingskunst: Leven met de dood van een dierbare. Kampen: Ten Have. Anbeek, C. (2013). Aan de heidenen overgeleverd. Hoe theologie de 21ste eeuw kan overleven. Utrecht: Ten Have. Tongeren, P. van (2012). Leven is een kunst: Over morele ervaring, deugdethiek en levenskunst. Zoetermeer; [Kalmthout]: Klement; Pelckmans. Berkvens-Stevelinck, C. (2012). Erfenis Europa. Toekomst van een stervende zwaan. Vught: Skandalon. Informeer ons over uw activiteiten! De komende maanden informeren we u maandelijks over activiteiten en publicaties over het nieuwe jaarthema. Organiseert uw gemeente een activiteit die in dit overzicht niet mag ontbreken? Bent u bezig met een boek of een publicatie die in het kader van het jaarthema relevant kunnen zijn? Mail het dan aan info@remonstranten.org en wij vullen de lijst aan. Hadot, Pierre (1995). Filosofie als een manier van leven. Amsterdam: Ambo (een klassieker). Krznaric, Roman (2013). De wonderbox. Verrassende geschiedenissen in levenskunst. Utrecht: Ten Have Wijsbek, Joep (red). (2013). Levenskunst à la carte. Leidschendam: Uitgeverij Quist (interviews en korte teksten van een heel aantal Nederlandse levenskunstfilosofen). 4 adrem remonstrants maandblad

5 overweging Levenskunst: de stap naar de ander Een moeilijk moment, de stap zetten naar een ander, terwijl je niet weet wat er op die stap zal volgen. Het is als de stap van Jacob naar zijn broer Esau, terwijl hij verschrikkelijk bang is voor de ontmoeting. Dat betekent je overgeven aan iets dat je niet in de hand hebt. Wat zal er met mij gebeuren als ik mij over geef aan het verlangen om mij met mijn broeder of zuster te verzoenen. Wanneer Jakob in beweging komt en aanstalten maakt om de rivier over te steken, is er sprake van een ondeelbaar moment: hij geeft toe aan zijn verlangen, aan de hoop dat het goed zal gaan. Het is alles of niets. Een mens zet die stap of hij zet hem niet. De joodse journaliste Benima heeft eens beschreven in het dagblad Trouw dat het hier gaat om een van de belangrijkste pijlers van spiritualiteit. Dat is daadkracht. Ze beschrijft hoe ze op een dag van haar leermeester de opdracht kreeg om samen met anderen een schaap te vangen. Schapen vangen is moeilijk. Ze reageren heel snel. Als groep moet je dus een slimme strategie bedenken. Je kunt bijvoorbeeld je kring langzaam kleiner maken en het schaap zo naar een hoek van het afgerasterde weiland drijven. Zo kan geen schaap ontsnappen. Zolang je die insluitende beweging maakt, gaat het allemaal nog wel. Je kunt het terrein overzien, je kunt elke beweging van het schaap volgen. En je kunt bij jezelf voortdurend overwegen of je een stap naar links of een stap naar rechts moet maken. Maar er komt een volstrekt onzeker en ondeelbaar moment: het moment waarop het gaat om pure actie. Nu! Nu moet je het schaap pakken. Zij schrijft: Vlak voordat het moment van pure actie aanbrak, was er een soort angst, een moment van terughoudendheid. Daar moest ik doorheen voor ik me in het onbekende kon storten. Ik overwon de angst en gooide me met volledig vertrouwen in het doen. Het moment van pure actie duurde maar een seconde, maar achteraf gezien was er niet alleen sprake van angst die overwonnen moest worden voorafgaand aan het moment van actie. Er gebeurde nog meer: de mentale activiteit was stopgezet. Het brein was even niet in functie, er was mentaal een zwart gat, totdat de mentale activiteit weer op gang kwam omdat ik het schaap daadwerkelijk in mijn handen had. Het moeilijke van een beslissende stap is dat niemand die stap van je kan overnemen. Het is jouw weg die jij te gaan hebt. Het kan je eenzaam maken dat er niemand is die je last overneemt. Eigenlijk betekent die eenzaamheid dat ik alleen mijn eigen last te dragen heb. Je durft ja te zeggen en je ervaart een diepe zin. (Dag Hammarskjöld) De mysticus Dag Hammarskjöld vergelijkt die eenzaamheid nogal eens met de situatie van een bergbeklimmer. Er zijn gedeelten van de weg waarbij de bergbeklimmer aangewezen is op eigen kracht en vindingrijkheid. Je kunt je op zo n smal pad bevinden dat niemand naast je kan staan. En dan komt het erop aan. Een moment dat je niet kunt aarzelen. Het is een moment waarop jij de stap moet zetten. Een collega vertelde dat een goede vriend op het moment van het afscheid voor zijn dood, het verhaal van Jakob liet voorlezen. Belangrijk was de overweging dat Jakob op het moment waarop hij de rivier oversteekt, iedereen moet loslaten en alleen verder gaat. De laatste stap in het duister van de dood is ook zo n riskante onderneming. Het betekent je overgeven aan een open toekomst. Je kunt ook zeggen, je overgeven aan het vertrouwen dat je niet uit de hand van God zult vallen. De stap, of het nu de eerste of de laatste is, de stap zetten heeft te maken met overgave aan datgene waar je van harte ja op zou willen zeggen: Vrij zijn, op kunnen staan en alles achter kunnen laten zonder om te zien. Ja zeggen, zegt Hammarskjöld in zijn dagboek. Jan Klijnsma Remonstrants predikant in Sommelsdijk en Dordrecht jaargang 25 nr. 8 september

6 thema Levenskunst Levenskunst & In mijn recent verschenen Leven is een kunst 2 heb ik geprobeerd om de lange traditie van de deugdethiek te confronteren met een aantal hedendaagse uitdagingen: de moderne wetenschappen die de plaats van de Aristotelische metafysica verdringen, de psychoanalyse, die het pre-moderne vertrouwen in de goede natuur ondermijnt, Nietzsches ontmaskering van moraal en religie, de secularisering die ons van de theologale deugden vervreemdt, en ook de zogenoemde filosofie van de levenskunst, een van de meest populaire richtingen in de filosofie van vandaag. Vanwege het remonstrantse jaarthema Levenskunst, zal ik daar wat verder op ingaan. In een welwillende interpretatie van die levenskunstfilosofie, zou men kunnen zeggen dat zij opnieuw probeert de filosofie te laten zijn wat zij in de Oudheid was: een praktijk in dienst van het goede leven. De levenskunstfilosofie presenteert zichzelf graag als een hedendaagse aanpassing van de antieke deugdethiek. In beide gevallen gaat het inderdaad om een ethiek van zelfverwerkelijking. Zowel in levenskunst als deugdethiek voltrekt die zich in praktijken, is het gehanteerde handelingsbegrip dat van de praxis (en niet van de poiesis), en wordt het doel bereikt door oefening. Ook in de levenskunst lijken de zogenoemde kardinale deugden verstandigheid, rechtvaardigheid, moed en maat de belangrijkste en ook hier lijkt de deugd te bestaan in een soort van midden. Naast deze overeenkomsten zijn er echter ook opmerkelijke verschillen. Auteurs als Joep Dohmen en Wilhelm Schmid 3 presenteren hun levensregels liefst als onderscheiden van moraal. Moraal lijkt door hen typisch modern te worden geïdentificeerd met een inperking van de vrijheid zoals nodig voor een gelijke vrijheid van alle anderen. In de levenskunst is echter niet de gelijke vrijheid van de anderen de voornaamste zorg, maar de cultivering van de eigen vrijheid. Als het bij de levenskunst al om een ethiek zou gaan, dan om een esthetische ethiek, die uitstijgt boven een morele context. Het gaat in deze ethiek om de cultivering van de eigen, individuele vrijheid en van de verantwoordelijkheid voor je eigen leven. Natuurlijk hoort daar ook bij hoe je je tot anderen moet verhouden. Maar dat staat in het teken van de poging om het eigen leven tot een kunstwerk te maken. De zorg voor de ander blijft afhankelijk van de vraag of die in dat eigen levensproject past en wordt pas belangrijk wanneer en in welke mate de levenskunstenaar zelf vindt dat zulks gepast is. Echte verantwoordelijkheid voor anderen, laat staan de mogelijkheid dat je eigen levens project verstoord wordt door het appel van anderen dat kan eigenlijk niet. 6 adrem remonstrants maandblad

7 deugdethiek 1 kunst is geen norm, maar een optie. Hoe evaluerend en zelfs oordelend zijn teksten ook veelal zijn, zelf zegt hij: zelfs een aanbeveling zou nog te normatief zijn. Ook volgens Joep Dohmen moet je zelf leren ontdekken en inzien welke waarden richtinggevend zijn voor je leven, maar ook moet je in elke situatie steeds zelf beslissen welke handeling vanuit welke waarde [ ] aan de orde is. Alles wordt een kwestie van keuze, zelfs de wijze waarop je kiest en het criterium op grond waarvan je kiest, kies je zelf. Levenskunst, hoe die ook inhoudelijk eruit mag zien, berust geheel en al op de keuze die het subject van de levenskunst zelf maakt. Natuurlijk erkent men dat je dat niet op je eentje doet, maar samen met anderen, maar ook de betekenisvolle anderen kies je zelf uit. Zelfverantwoordelijkheid is een centraal begrip in de levenskunst-ethiek. Ze bestaat in de poging de gang van je leven tot op zekere hoogte te beheersen en te sturen, door een groter aandeel te nemen in de richting en de kwaliteit van je leven op basis van je eigen interpretatiekader en de daarop toegesneden handelingsbekwaamheid. Natuurlijk weet ook de levenskunstfilosoof wel dat we dat leven slechts tot op zekere hoogte kunnen beheersen, en dat mensen kwetsbare en afhankelijke wezens blijven, maar die kwetsbaarheid verschijnt eigenlijk steeds slechts in de marge van de hoofdtekst die gaat over controle op basis van goed zelfbeheer. Er lijken geen sociale of andere waarden te zijn, die voorgegeven zijn en waarnaar we ons moeten voegen. In tegendeel: de morele opgave bestaat er primair in, mede door middel van zelfkennis, zelf je eigen morele oriëntatie uit te vinden en te scheppen en deze door oefening te verwerkelijken. In zekere zin keert in deze levenskunst het intellectualisme van vóór Aristoteles weer terug. In de levenskunstethiek, is de ware kennis van het goede vervangen door authentieke kennis van en keuze voor het eigen zelf, maar het schema is gelijkaardig: uiteindelijk heb je je eigen geluk zelf in de hand, als je maar jezelf kent en authentiek handelt. Weliswaar moet je proberen goed te zijn waar en wanneer het er werkelijk toe doet, maar wat dat is, goed zijn, en wanneer het er toe doet, dat kies je uiteindelijk zelf. Want ook de waarden waaraan je je toewijdt en die bepalen wat je wilt, kies je zelf; Wilhelm Schmid benadrukt altijd weer de optionaliteit zonder normativiteit, levens- Zodoende blijkt er toch een waarde voorgegeven te zijn, namelijk de authenticiteit, de bottom line van de levenskunst. Trouw aan de ander moge iets zijn waar je voor of tegen kunt kiezen, trouw aan jezelf daarentegen moet in absolute zin. Zoals bij alle absolute waarden, lijkt ook deze niet nader verantwoord of gefundeerd te kunnen Noten: 1 Dit is een enigszins gewijzigde versie van een tekst die eerder verscheen als Levenskunst, deugdethiek en het menselijk onvermogen. In: TUA Inzicht 17(2013)3, pp Paul van Tongeren, Leven is een kunst. Over morele ervaring, deugdethiek en levenskunst (Zoetermeer/Antwerpen: Klement/ Pelckmans 2012; inmiddels heeft het boek een vijfde druk (2014). 3 In het volgende citeer ik zonder exacte plaatsvermelding uit verschillende publicaties van Joep Dohmen (Tegen de onverschilligheid. Pleidooi voor een moderne levenskunst. Amsterdam: Ambo 2007, Brief aan een middelmatige man. Pleidooi voor een nieuwe publieke moraal. Amsterdam: Ambo 2010) en Wilhelm Schmid (Filosofie van de levenskunst. Inleiding in het mooie leven. Amsterdam: Ambo 2001, Handboek voor de levenskunst Amsterdam: Ambo, 2004, Die Liebe neu erfinden. Von der Lebenskunst im Umgang mit Anderen. Frankfurt: Suhrkamp 2010). jaargang 25 nr. 8 september

8 thema Levenskunst worden. Authenticiteit moet gewoon, en levenskunst bestaat in het verwerven daarvan. Er is ook voor deze auteurs geen twijfel dat deze kunst om het leven onder de knie te krijgen een moeilijke opgave is, maar uiteindelijk is ze mogelijk voor wie wil. Kiezen bijvoorbeeld is moeilijk en pijnlijk, maar de beschrijving van de moeilijkheid maakt duidelijk dat er een oplossing voor is: De obstakels [ ] zijn legio: gebrek aan discipline, tijd en concentratie, pijn van onzekerheid, mogelijke vergissingen, repressie dit alles kan ons van het zelfonderzoek afhouden. Inderdaad, als dit de problemen zijn, dan zijn ze, hoe moeilijk ook, op te lossen: Je moet jezelf leren kennen en je structuur van verlangens en volities vaststellen. Het succes hangt in laatste instantie af van je eigen inzet en inspanning. Natuurlijk weet men wel dat het niet altijd gemakkelijk is en dat je eigen wil je kan voorkomen als een vreemde wil die als het ware buiten je staat, maar opnieuw: daar is een oplossing voor: Dat kun je verhelpen door te proberen die wil beter te begrijpen. Het voorbeeld van de wil, de eigen wil, die zich niettemin als een vreemde presenteert, doet denken aan het grote innerlijk conflict dat Augustinus beschrijft in het achtste boek van zijn Belijdenissen, geschreven in de vierde eeuw na Christus. Hij wil zich bekeren, en tegelijk wil hij het niet, verzet hij zich ertegen. Het is alsof hij niet samenvalt met zijn eigen wil, of beter: alsof die wil niet samenvalt met zichzelf. Zijn eigen wil blijkt verdeeld, gespleten en daardoor ervaart hij zichzelf als machteloos. In zekere, zelfs eminente, zin deed Augustinus vervolgens wat de levenskunst-filosofen ons aanraden: hij probeerde zijn wil beter te begrijpen. Hij werd daardoor zelfs degene die de wil in eigenlijke zin ontdekte. De Griekse filosofie kende eigenlijk dat vermogen nog niet dat wij aanduiden als de wil. Het is aan Augustinus te danken dat we nu over de wil kunnen spreken zoals de levenskunstfilosofen doen. Hij ontdekte dat vermogen echter als iets paradoxaals: precies het vermogen waardoor ik zelf de baas ben en autonoom kan kiezen blijkt zodanig verdeeld dat het mij machteloos maakt. In de kern van zijn macht is de mens volgens Augustinus machteloos. Ik denk dat de filosofie van de levenskunst te weinig aandacht heeft voor deze machteloosheid, ons onvermogen, onze zwakheid, onze kwetsbaarheid, maar ook voor de mate waarin we altijd al verbonden zijn met en gebonden zijn andere mensen ook zonder dat we daarvoor kiezen. Overigens heeft dat gegeven ook een keerzijde dat al evenmin een rol kan spelen binnen de levenskunst-filosofie. Want tegenover de ervaring dat we niet altijd en niet zonder meer de meester zijn van ons eigen willen, staat de ervaring dat ons soms hulp geboden wordt van buiten: door het toeval, door andere mensen, door dat wat christenen God noemen. Soms zijn mensen ondanks zichzelf in staat tot wat mens-onmogelijk lijkt. 4 De zogenaamde theologale of christelijke deugden zijn mijns inziens de theoretische uitwerking van deze ervaring. 5 En daarvoor lijkt dan ook binnen de levenskunst-ethiek geen plaats. Eigenlijk blaast deze de eigen verantwoordelijkheid zozeer op dat ze geen recht meer kan doen aan het echte leven. Leven is een hele kunst. Voor die kunst is zowel activiteit als passiviteit vereist. Elke kunstenaar weet heel goed dat je weliswaar hard moet werken, maar dat je niet moet denken dat je met hard werken geslaagde kunstwerken kunt afdwingen. Uiteindelijk is een kunstenaar niet alleen een schepper, maar ook een medium. Een kunstenaar moet niet alleen iets kunnen maken, maar hij moet ook iets kunnen laten gebeuren. Het hoogst bereikbare voor de mens bestaat in een zo goed mogelijke levenspraxis, aangevuld met het besef dat die praxis fragiel is: afhankelijk van allerlei factoren die we zelf niet in de hand hebben. Paul van Tongeren Hoogleraar wijsgerige ethiek, Faculteit Wijsbegeerte, Radboud Universiteit Nijmegen 4 Vergeving is een voorbeeld: er zijn veel getuigenissen van mensen die, als ze tot het schenken van of vragen om vergeving komen, dat ervaren als iets wat ze eigenlijk niet zelf doen. Vgl. het recente themanummer over Vergeving van het tijdschrift Wijsgerig Perspectief: jaargang 54 (2014), nr.1. 5 De vraag in hoeverre ook die expliciet christelijke deugden nog herkenbaar en verstaanbaar kunnen zijn in een seculiere tijd, bespreek ik in mijn focus-artikel en repliek op commentaren daarbij in een binnenkort te verschijnen nummer van het Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijsbegeerte 2014 (106), nr adrem remonstrants maandblad

9 thema Levenskunst Luxe en levenskunst Wie het breed heeft, laat het breed hangen. Past deze manier van leven bij het thema levenskunst of is het slechts een (afkeurenswaardige) levensstijl? Dat ga ik in dit artikel onderzoeken. Mijn positie is daarvoor best goed: wonend in het rijke Wassenaar, zie ik dagelijks luxe om mij heen. Wat is levenskunst? Allereerst is er natuurlijk de vraag wat we onder levenskunst verstaan. Levenskunst is volgens mij de kunst van het leiden van een geslaagd leven. Hoe je een geslaagd leven leidt, daar verschillen de meningen over. Als je de stoïcijnse filosoof Seneca moet geloven, kunnen luxe en levenskunst niet samengaan. Een levenskunstenaar probeert zoveel mogelijk emoties als trots, afgunst en woede te beteugelen. De ervaring leert juist, dat hoe meer iemand bezig is met het vergaren van luxe, de kans des te groter wordt dat deze emoties de kop op steken. Voor Aristoteles bestaat het geslaagde leven daarin, om steeds het juiste midden te kiezen tussen twee uitersten. Hij zou dus zowel rijkdom als armoede afwijzen: het geslaagde leven bevindt zich daar ergens tussen in. De geslaagde zakenman Zou een geslaagd leven kunnen betekenen, dat je veel geld verdient? Ik meen van wel. Als we immers zeggen over iemand: hij is een geslaagde ondernemer, dan bedoelen we er juist dát mee. Wat doe je dan met al dat geld? Juist: uitgeven. Waarom nu juist aan luxe artikelen? Het heeft vaak iets met trots te maken en onzekerheid. Als mensen het aan je kunnen zien dat je een geslaagde persoon bent, dan voelt dat als een bevestiging. Luxe goederen zijn slechts voor enkelen beschikbaar en dankzij de reclame, voor iedereen herkenbaar. Esthetiek Misschien heeft het echter ook wel iets met een gevoel voor esthetiek te maken. Dure spullen zijn vaak mooier dan goedkope. Er is meer zorg aan besteed en er zijn betere grondstoffen gebruikt. Zoals Françoise Sagan zei: als ik dan toch moet huilen, liever in een Jaguar dan in een deux-chevaux. De kunst is om te kiezen voor de mooie dure spullen. Zoals Yves Gijrath, de organisator van de Miljonair Fair (thans Masters of LXRY) aangeeft: het gaat er niet om hoeveel geld je uitgeeft, wél hoe je het uitgeeft. Een jacht van 10 miljoen kan een mooie uitgave zijn. Op het moment dat je daar gouden kranen in wilt hebben, wordt het belachelijk. Twee dezelfde jachten kopen, wordt ook weer ridicuul. (On)sterfelijkheid Het zich wentelen in luxe heeft ook nog een andere fundamentele zij het uiteindelijk illusoire functie. Doordat je steeds in staat bent te kunnen kopen wat je wilt hebben, lijkt het alsof je daardoor een stukje onsterfelijkheid kunt kopen. Het is een manier om je te weren tegen het besef dat ons verblijf op aarde slechts een aflopende zaak is, die onvermijdelijk de dood tot gevolg heeft. Wanneer je jezelf kunt omringen met mooie (dure) spullen kun je dat gevoel verdringen. Het is een manier om van het nu te genieten en de toekomst te slim af te zijn. Geluk Zijn rijke mensen gelukkiger? Meestal niet. Het is een waarlijke kunst om van je bezit te kunnen genieten. Het gevoel dat het niet genoeg is, loert permanent om de hoek. Dan geeft geld je geen vrijheid, maar heeft hebzucht je in zijn greep. Denk aan de multi-miljonaire zanger Michael Jackson, waar na zijn dood eindeloze rijen dozen vol met nooit uitgepakte spullen werden gevonden. Versailles en de Sixtijnse kapel Zonder nu een luxe leven als ideale levenswijze aan te willen prijzen, wil ik nog één positief puntje onder de aandacht brengen. Dankzij de projecten van megalomane superrijken kunnen vele generaties wél nu nog genieten van de meest schitterende bouwwerken. Het feit dat wij gewone stervelingen ons daar dan weer aan kunnen louteren, draagt in elk geval bij aan onze levenskunst. En laten we hen daar dankbaar voor zijn. Vanessa van Koppen Redactie AdRem, lid gemeente Den Haag jaargang 25 nr. 8 september

10 thema Levenskunst Het is wat het is zegt de liefde Was es ist Es ist Unsinn sagt die Vernunft Es ist was es ist sagt die Liebe Wat het is Het is onzin zegt het verstand Het is wat het is zegt de liefde Het is plotseling een gevleugeld woord geworden. Als iets je overkomt waar je niets aan kunt doen, zeg je met een zekere gelatenheid het is wat het is. Stoïcijnse levenskunst? Misschien. In ieder geval is het een citaat uit de vertaling die Remco Campert maakte van het gedicht van de Oostenrijkse getormenteerde dichter Erich Fried. Van joodse afkomst kon Fried, na de moord op zijn vader, net op tijd Wenen verlaten en naar Engeland vluchten. Hij voelde zich de speelbal van een lot waar hijzelf geen greep op had. De bedreiging uit zijn jeugd bleef zijn leven overschaduwen. Het gedicht Was es ist staat bekend als een van de mooiste liefdesgedichten uit de vorige eeuw. Maar als je het gedicht tegen de achtergrond van de levenservaring van de dichter leest, kan het net zo goed een gedicht over levenskunst zijn. Het is wat het is. Ik hoor het tegenwoordig minstens een keer per dag zeggen. Es ist Unglück sagt die Berechnung Es ist nichts als Schmerz sagt die Angst Es ist aussichtslos sagt die Einsicht Es ist was es ist sagt die Liebe Es ist lächerlich sagt der Stolz Es ist leichtsinnig sagt die Vorsicht Es ist unmöglich sagt die Erfahrung Es ist was es ist sagt die Liebe Erich Fried Het is ongeluk zegt de berekening Het is alleen maar verdriet zegt de angst Het is uitzichtloos zegt het inzicht Het is wat het is zegt de liefde Het is belachelijk zegt de trots Het is lichtzinnigheid zegt de voorzichtigheid Het is onmogelijk zegt de ervaring Het is wat het is zegt de liefde Vertaling Remco Campert Het kan u niet ontgaan zijn, Remonstranten zullen zich het komende seizoen bezig houden met levenskunst. Dit nummer van AdRem is er aan gewijd. Toevallig is dat niet. Levenskunst is in en zoemt overal. Levenskunst is, zoals collega Paul van Tongeren in zijn artikel uit de doeken doet, terug van weggeweest. Dat heeft een groot voordeel: klassieke filosofen zijn bezig aan een comeback die je tot voor kort niet voor mogelijk had gehouden. In een Rotterdamse kring behandelden wij een aantal van de filosofen van het goede leven die in het uitstekende boek van Joep Dohmen Over levenskunst aan de orde komen. Epicurus, Sextus Empiricus, maar ook Bertrand Russel en Michel Foucault. Hun teksten, gecombineerd met actuele thema s, zorgden voor pittige en boeiende discussies. Waarom houdt men zich zo plotseling bezig met levenskunst? Ik denk dat een cultuur die door het verlaten van oude zekerheden geen algemeen aanvaarde houvast meer biedt, vroeg of laat op zoek gaat naar haar wortels om zich te herijken. Het zoeken krijgt alleen opeenvolgende etiketten opgeplakt. Men zoekt naar morele herbewapening, principes, waarden en normen, en nu: levenskunst. Back to basics en leve de Grieken. Maar de huidige terugkeer van de levenskunst is meer dan een herijking op de kernbegrippen van de Europese cultuur. Elke historische periode ontwerpt zijn eigen levenskunst, op grond van de culturele erfenis van het verleden, maar ook op grond van nieuwe maatschappelijke en spirituele ontwikkelingen. Dat maakt de huidige opleving van de levenskunstfilosofie zo interessant. Want anno 2014, in West-Europa, zijn de muren tussen levensbeschouwingen aan het afbrokkelen. Alleen de (luidruchtige) diehards willen er nog niet aan. Mensen gaan op zoek naar een pluriforme levenswijze, zonder zich te bekommeren over oude zuilen waar ze niets mee hebben. Ze bouwen steentje voor 10 adrem remonstrants maandblad

11 wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet steentje een hoogst persoonlijke levenshouding. Multiple belonging, tot meerdere tradities behoren, is niet alleen een religieuze ontwikkeling. Het sijpelt ook door in de levenskunst. Een opwekkende gedachte. Er komt reuring! Maar de terugkeer van de levenskunst op de agenda heeft ook een nadeel. Hedendaagse filosofen nemen elkaar op dit punt de maat, en niet altijd vriendelijk. Joep Dohmen en Hans Achterhuis rollen over straat als vechtende viswijven. Door levenskunst kun je ademhalen, stelt Dohmen. Van levenskunst krijg ik het Spaans benauwd, antwoordt Achterhuis. En beide heren stellen vast dat de ander vals speelt. Een weinig verheffend voorbeeld, gegeven door filosofen die pretenderen het beter te weten. Ook theologen mengen zich in de discussie. Jan Offringa en Sytze levenssituaties die je niet kunt veranderen, kun je slechts aanvaarden. Het is wat het is. In mijn laatste boek Een witte stok met GPS. Spiritualiteit van de beperking, (Meinema 2013) stel ik dat aanvaarding van een handicap de eerste stap is om die handicap te integreren in het eigen leven. Een hele kunst, overigens. Dus in die zin: het is wat het is. Maar datzelfde zinnetje kan rieken naar gelatenheid en zelfs naar voorbestemming (en daar houden we als Remonstranten niet van). Je eigen kwetsbaarheid herkennen is een voorwaarde om verder te kunnen gaan. Zondermeer. Maar vervolgens volstaan met het is wat het is en verder de armen laten zakken en niet meer vooruit komen, dat lijkt mij een weinig opbeurende passiviteit. Gemakkelijk gezegd? Neen. Uit het leven gegrepen. Ypma, van de beweging voor moderne theologen Op Goed Gerucht, voelen zich ongemakkelijk bij het filosofische gekissebis over levenskunst. Zij stellen een pertinente vraag: Kan levenskunst zonder persoonlijke transformatie? Zonder een besef van iets dat ons overstijgt? Het wordt volgens hen hoog tijd dat theologen hierover hun zegje doen. Daar ben ik het volkomen mee eens. Wat doen we tenslotte anders, op zondagmorgen in de kerk, dan gezamenlijk te leren hoe we beter kunnen leven? Hoe we dankbaarheid, aandacht voor het leven en actieve compassie als levensopdrachten dienen te beschouwen? Elementen die in de levenskunst hoog scoren. Er is natuurlijk wel een verschil. De joods-christelijke traditie, waar wij toe behoren, wordt ons aangereikt. We hebben het niet zelf bedacht, niet hoogstpersoonlijk geoogst. Maar wij kiezen er zelf voor om, in alle vrijheid, ons leven te richten naar Bijbelse waarden. Met, helemaal voorop, de aloude Gulden Regel, de kern van de praktische ethiek, veel ouder dan de Bijbel, en haast universeel geldend. In de positieve of negatieve vorm is ze van een wonderschone eenvoud: behandel de ander zoals je door anderen behandeld wil worden wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet. Stel dat mensen deze universele ethische regel zouden toepassen, hoe zou de wereld er uitzien? Niet zoals hij er nu uitziet, dat staat vast. Moeten we ons bij de huidige toestand van de wereld neerleggen? Dat is naar mijn mening geen optie. Daarom heb ik toch, hoe schitterend het gedicht van Erich Fried ook is, een bezwaar tegen de vaak gehoorde kreet het is wat het is. Aan de ene kant valt er iets voor te zeggen: Op het Brusselse rooms-katholieke internaat van de Filles de la Sagesse, de zusters der Wijsheid (in Zuid-Nederland gekend als de krengen van barmhartigheid), werd ons een persoonlijk gebed ingeprent dat ons hele leven moest bepalen. Het luidde: Seigneur, faites que je devienne comme les autres voudraient que je sois (Heer, maak dat ik word zoals de anderen het zouden willen). Je wegcijferen als levensideaal, als levenskunst. Een doodsteek voor een gezonde persoonlijkheid, dat spreekt. Maar je kunt jarenlang prima zo leven, dat deed ik ook, en met mij velen. Het was wat het was. Pas later, toen het leven mij leerde dat het zo niet werkt, ging ik op zoek naar een andere levenshouding, naar andere regels om goed te leven. Ik moest ont-leren. En dat lukte. Vooral door ontmoetingen met mensen die me nieuwe perspectieven lieten zien, die anders in het leven stonden en volgens andere richtlijnen leefden. Voorbeeldfiguren die iets te zeggen hadden en dat ook durfden te zeggen. Mensen die je doen inzien dat het is wat het is geen eindconstatering is, maar een uitnodiging om verder te kijken. Ik denk dat levenskunst het resultaat is van werkelijke ontmoetingen met anderen, of het nu filosofen, theologen, levenden of doden zijn. En met God. Christiane Berkvens-Stevelinck Em. hoogleraar Europese cultuur, remonstrants predikant in Rotterdam jaargang 25 nr. 8 september

12 thema Levenskunst Op zoek naar sprekende voorbeelden van levenskunst kwam de redactie terecht bij Holkje van der Veer. Holkje is dominicanes. Ze leeft met het syndroom van Marfan, een aangeboren bindweefselaandoening waardoor problemen met ogen, hart en vaten kunnen ontstaan en waardoor haar skelet anders gevormd is. Ze heeft uitzonderlijk lange armen en benen en een verkromming in haar rug. Dat Holkje ondanks alles met volle teugen van het leven geniet, is haar van een afstand aan te zien. Een treffend voorbeeld van levenskunst? Ik ging het haar vragen. Holkje van der Veer OP In gesprek met een levenskunstenaar, ook Om maar meteen met de deur in huis te vallen: levenskunst, wat is het en wat heb je er zelf mee? Ik ben altijd gegrepen geweest door het idee dat kunstenaars niet alleen de erkende kunstenaars zijn, die we in het theater of in musea zien. Iedereen heeft de mogelijkheid om een scheppend mens te zijn, om iemand te zijn die zijn creativiteit gebruikt. Zelf iets maken helpt om een mooi, goed leven te leiden. Een leven waarin we aanvaarden dat we er zijn, dat we mogelijkheden hebben, dat we keuzes kunnen maken, dat we kunnen veranderen. Ook als het leven soms moeilijk of zwaar is. Wat heeft levenskunst met geloof te maken? Voor mij is dat het diepe besef dat ik, dat wij geliefd zijn. Er wordt van mij gehouden zoals ik ben. Met al mijn mogelijkheden, gekkigheden en ook met mijn beperkingen. In mijn momenten van vreugde en geluk, en ook in mijn momenten van zorgen en wanhoop, ben ik een geliefd mens. Als God iets is, dan is dat liefde. Mensen zijn belangrijk voor mij, Gods liefde wordt bemiddeld door de mensen om mij heen, zij laten mij voelen wat liefde inhoudt. Daarnaast heeft liefde te maken met de individuele weg die ik moet gaan, mijn eigen soms ook eenzame weg. Dat ik in tijden van vertwijfeling niet in mijn eigen wanhoop stik. En dus, dat ik, dat wij gedragen zijn vanuit Gods hand, als ik ergens in geloof, dan is dat het. Ik ben een geliefd mens en ik word gedragen door Gods hand. En dat wil niet zeggen dat ik daar altijd maar rustig kan liggen en dat ik nooit een keer mijzelf omdraai en dan denk Oei! Val ik er nu af? maar nee, dat geloof ik eigenlijk niet. En verder, de grote lijn in het Oude en het Nieuwe Testament is een lijn van verlangen, van hoop. Kom op, we gaan naar een morgenland met elkaar, het kan beter en het kan mooier. Ik hoop dat de spiritualiteit die daar in zit, met de aartsvaders en met Jezus, dat dat een script is waarop ik kan leven als een kunstenaar. Ik hoop dat dat mij eigen wordt, dat dat uit mijn ogen mag komen, mijn blikrichting mag bepalen. En dat morgenland gaat niet alleen over mij, maar gaat juist over hoe wij mensen met elkaar samen leven en hoe we ruimte voor elkaar kunnen maken opdat wij nog beter met elkaar omgaan. Je hebt een fysieke beperking, het syndroom van Marfan. Heel ingrijpend lijkt me. Maar tegelijkertijd ben je een van de meest levenslustige mensen die ik ken. Hoe doe je dat? Het aardige is, ik leef al vele jaren langer dan dat de verwachting was toen ik geboren werd! Er gaat een hoop goed! Met dank aan de vele wetenschappers die bijvoorbeeld de MRI-scan hebben uitgevonden! Natuurlijk, mijn lichaam is bijzonder, de gevolgen van ouder worden ervaar ik wat eerder. Ik heb veel mogen doen in de afgelopen jaren en ik heb ook al veel moeten loslaten. Ik ben nu niet meer die zuster in het klooster van Zwolle die het liefst 24 uur per dag met jongeren en studenten werkt, en daarnaast ook graag op reis gaat. Nee, ik moet realistisch zijn en mijn leven aanpassen aan mijn huidige mogelijkheden. Ik woon nu in Nijmegen in een aangepast appartement. Ik heb nu meer dan ooit contacten met lotgenoten, mensen van allerlei leeftijden die ook met een beperking moeten leven. En ach, ik merk dat ik met het klimmen van de jaren steeds normaler aan het worden ben. Hoe ouder, hoe meer mensen met een beperking! Ik werk als vrijwilliger in het dominicanenklooster in Huissen, waar ik mensen mag begeleiden die op retraite komen. In Nijmegen woon ik in een omgeving die veel stiller en veel rustiger is dan mijn leven in het klooster van Zwolle, ik heb nu meer tijd om te lezen en om nieuwe nog niet ontwikkelde talenten te ontdekken. Op uitnodiging van uitgeverij Ten Have ben ik aan het schrijven gegaan, mijn eerste boek ligt nu in de winkel! Dat had ik niet gedacht, dat ik dat ooit nog eens zou doen.een boek schrijven! En zo doe ik nog altijd nieuwe dingen. Dat heeft dus te maken met optimisme? Of vertrouwen? Jaren geleden moest ik geopereerd worden aan een aneurysma in mijn aorta. De dag voor de operatie wilde de chirurg mij nog even spreken, hij zei: Het wordt een 12 adrem remonstrants maandblad

13 wel hipste non van Nederland genoemd gevaarlijke operatie. Wat denk je, als het mis mocht gaan, zullen we je dan helpen om te sterven, of denk je dat je ook kunt leven met een hoge dwarslaesie? Op dat moment hoorde ik mijzelf antwoorden: Doe die dwarslaesie maar, en, beste dokter, doe je best maar! Maak er wat moois van, ik wil nog graag verder leven. Er wordt van mij gehouden! Gelukkig is het allemaal goed gekomen! Ik heb geluk gehad! Ook deze periode van angstland is weer voorbij gegaan. Wees niet bang zijn voor mij belangrijke woorden, Wees niet bang, Wees niet bang. Dat is voor mij een belangrijk Bijbels thema; aan de herders en aan heel veel anderen wordt gezegd: Wees niet bang. En ook aan mij en aan jou en aan iedereen. Het leven is een eng project. Ga in een auto zitten, rijd eens met 150 over de snelweg, in feite is het doodeng, maar we moeten niet bang zijn. Ga, neem je leven op en ga! Je hebt doopsgezinde wortels, bent op een gegeven moment katholiek geworden en je bent ingetreden bij de dominicaanse orde. Zie je verwantschap tussen de vrijzinnigheid en de dominicanen? Ja, dat is de ruimte en het respect voor de individuele weg. Het belang om kritisch te kijken en te denken. Het is de wil om te weten. Er is een ontzettend groot verschil tussen weten en niet weten. Niet weten is makkelijk, je bent dan ook niet verantwoordelijk. Maar weten maakt dat je betrokken raakt, en dat je keuzes moet maken en dat je dus verantwoordelijkheid moet kunnen en willen dragen. Het is de durf om anders, om afwijkend te zijn en soms tegen de stroom van de massa of de tijdgeest in te durven gaan. Het is belangrijk dat je jezelf een eigen mening vormt en die ook uitspreekt. En daarmee bevind je jezelf in het debat. En uiteindelijk zijn die dominicaanse wortels niet anders dan de remonstrantse of de doopsgezinde wortels. Het gaat allemaal om het leven zelf, om het vandaag in ons eigen leven zichtbaar maken van het evangelie, van een boodschap van hoop. We leven het evangelie vandaag, het verhaal van de Bijbel. Het gaat allemaal over de vraag hoe we ons eigen leven, onze scheppingskracht, voor onszelf en voor anderen tot een levenskunst, tot groeikracht kunnen maken. Toch een vraag die nog op mijn lippen brandt. Je koos ervoor om non te worden. In deze tijd een uitzonderlijke keuze. Kon het niet wat minder drastisch? Dat is ongeveer hetzelfde als wanneer je aan iemand vraagt: Waarom ben je zo gek geworden om verliefd te raken? En waarom ben je gaan trouwen en heb je ook nog een paar kinderen gekregen? Kon dat niet wat minder drastisch? Ik ben gewoon gestruikeld over het leven in een gemeenschap, in een klooster, het is een weg van liefde die ik gegaan ben. Ik heb het klooster bij toeval door een stage leren kennen. En toen ik eenmaal dit leven leerde kennen, ontstond als vanzelf het verlangen om te blijven. Tja, en dan moet je voor jezelf een besluit nemen. Eerst dacht ik: Ik zou niets liever willen, dan dat ik hier een kamertje zou hebben. Nou, dan ga je dat op een gegeven moment vragen. En als je dan een kamertje hebt, denk je na enige tijd: Ik zou niets liever willen dan dat ik hier aan het werk zou kunnen. Dat ga je vragen en zo rol je er vanzelf in. Maar dat betekent wel dat je uit moet spreken wat je eigenlijk het liefste zou willen, wat je verlangen is! En dat je je daar niet bij weg laat halen door kritische vragen van anderen. Meer van Holkje weten? In het boek Verlangen als antwoord vertelt ze over haar weg met de dominicaanse traditie. Uitgeverij Ten Have, ISBN , prijs 16,95. Leonie van Staveren Student aan het Seminarium jaargang 25 nr. 8 september

14 Rock & religion Over de relatie tussen popmuziek en geloof In oktober 2013 verscheen een AdRem die helemaal aan de muziek was gewijd. Jelmer Koornstra zou daarin een artikel schrijven over popmuziek en religie, maar door een ziekenhuisopname raakte dat artikel tussen wal en schip. Afgelopen mei nam hij afscheid als predikant van het Penninckshuis in Deventer. De redactie meent dat dit een goede reden is om zijn artikel alsnog te plaatsen. Van kindsbeen af heb ik iets met geloof gehad en vanaf mijn puberteit, en die lag in de beroemde zestiger jaren, is daar de popmuziek en dan vooral de rock bij gekomen. Rock is simpel gezegd die muziek die voluit ja zegt tegen het leven in al zijn facetten en voluit nee tegen alle machten en krachten die het mens - zijn onderdrukken.tussen ons drieën (het geloof, de rock en mij) is het altijd aan gebleven, tot op de dag van vandaag. Daar heb ik weinig voor hoeven te doen. Het bezig zijn met zin en geloofsvragen hielp me bij mijn ontwikkeling als mens, en de popmuziek, en dan vooral de (hard)rock dus, reikte voor dat proces de taal en de atmosfeer aan. Zoals ik al schreef is de popmuziek nog steeds belangrijk voor mij, ook als predikant. Ik laat in mijn vieringen geregeld een poplied horen, soms als gebed of als onderstreping daarvan, maar meestal als buitenbijbelse lezing, dus om het thema van de betreffende viering te actualiseren. Het belang van de popmuziek Ik hoop dat meer collega s dat doen, al was het alleen maar om aansluiting te krijgen bij de wereld van vandaag. De impact van de popmuziek is namelijk immens. Onze huidige cultuur is zonder niet meer voor te stellen. Zo bepalen popmuzikanten voor een groot deel de haardracht, de kleding en de levensstijl van de jongere generatie. Menige schoolagenda staat vol foto s en weetjes van de sterren die op dat moment hot zijn. In veel gezinnen zijn de popkanalen de meest bekeken tv-zenders, en de videoclip, die snelle combinatie van beeld en geluid, is de belangrijkste kunstvorm geworden. Alleen daarom al, om de massaliteit en de populariteit ervan, zou de kerk zich wat duidelijker dan nu het geval is met het verschijnsel popmuziek bezig mogen houden. Maar ook om inhoudelijke redenen. Popmuziek spreekt namelijk niet zomaar aan. Ten eerste herkennen een heleboel mensen er hun moderne, hun postmoderne, levensgevoel in. Dat gaat niet uit van wetenschappelijke verklaringen en godsdienstige duidingen van de wereld en de geschiedenis, maar van eigen ervaringen. Het houdt niet van grote verhalen en weidse theorieën, maar zoekt het juist in het alledaagse, in de persoonlijke tragiek en het kleine geluk. En tenslotte is het niet allereerst gericht op het verstand, maar op de emotie, niet op het woord, maar op de lijfelijke beleving. Verder helpt de popmuziek de jongeren bij het vinden van een eigen identiteit. We stuiten hier op het begrip identificatie. Via je muziekkeuze kun je laten zien wie je wilt zijn en waar je bij wilt horen. En het blijft niet alleen bij muziekkeuze. Daar hoort ook een heel scala van symbolen bij, van het dragen van een kruis of van een rastakapsel tot het omhoogsteken van de twee buitenste vingers (de horens van de duivel) als teken van het kwaad dat men te lijf wil. Daarbij biedt de popmuziek vermaak. Het is prettig om naar te luisteren, een moeilijke klus gaat er sneller door en de stilte en de eenzaamheid wordt erdoor opgevuld. Vroeger floot elke slagersjongen een liedje en klonken oude wijsjes van de steigers en zongen vrouwen onder de was psalmen. Dat is nu voor een groot deel popmuziek geworden. En last but not least: een heleboel popmuziek brengt iets teweeg van zelfoverstijging. Je wordt erdoor in een paradijselijke toestand gebracht. Ze geeft een alles te boven gaand geluksgevoel, ze zet de boel even op zijn plaats in je leven, ze verzoent je met de donkere kanten van je bestaan. En dat zit-em niet alleen in de tekst, maar vooral in de sfeer die de muziek oproept. Goeie pop creëert een eigen ruimte, zeg maar gerust een soort tempel. Wie in de gelegenheid is moet eens op You Tube Music zoeken naar de clip van het lied Overcome van de Amerikaanse rockgroep LIVE, zoals dat gezongen is tijdens een concert in Paradiso. Heel indringend. 14 adrem remonstrants maandblad

15 De relatie met religie Ik noemde als laatste sterke punt van de pop, dat het iets teweeg brengt van zelfoverstijging. Niet alle pop natuurlijk, maar wel een substantieel deel. We raken hier aan het begrip religie. Daarbij moeten we niet allereerst denken aan zoiets als de leer van de kerk of de verhalen uit de bijbel, maar aan het betrokken zijn op een hogere macht, een andere kant, een wijder perspectief, een verborgen zin, een mystiek verband, kortom: aan het open staan voor dingen die groter zijn dan wijzelf. Op zich is het niet verwonderlijk, dat er zoveel religiositeit in de popmuziek verwerkt is, omdat religie altijd een wezenlijk element is geweest in de pop. In de rockmuziek bijvoorbeeld zijn verlossing uit leegte en dood en bevrijding tot nieuw leven en de strijd tegen het kwaad vanaf het begin de centrale thema s. Bovendien is popmuziek in de kern, qua ritme, toon en beleving, terug te voeren op de negrospirituals, de liederen rond bijbelse thema s als verlossing en verwachting, ontstaan onder de christen geworden zwarte slaven. Via de Jazz en the Rythm&Blues is die erfenis in de huidige pop terecht gekomen. Verband kerkelijke vieringen en popconcerten Maar er is nog meer dat pop met religie gemeen heeft. Zo bestaan er duidelijke overeenkomsten tussen de beleving en de vormgeving van kerkelijke vieringen en popconcerten. Daar is allereerst het element van verwachting. Jongeren kijken al maanden van tevoren uit naar een concert; het lijkt wel advent. Als de grote dag is aangebroken gaat men er veelal in groepjes naar toe. Net als (vroeger) bij het naar de kerk gaan heeft men bij het gebeuren pas- jaargang 25 nr. 8 september

16 sende kleren aangetrokken. Er ontstaat zo op weg naar Ahoy in Rotterdam of de Goffert in Nijmegen of Paradiso in Amsterdam, de tempels van de pop in Nederland, een echt wij-gevoel. Om met Psalm 122 te spreken: kom ga met ons en doe als wij. Dan begint het wachten tot de viering een aanvang neemt. Je kijkt om je heen of je iemand kent uit het publiek. Er klinkt muziek door de luidsprekers om de verzamelde menigte al een beetje in de sfeer te brengen (noem het orgelspel vooraf). Vlak voordat het grote moment aanbreekt gaat een deel van de verlichting uit (wat mij doet denken aan het lampje boven de preekstoel vroeger bij ons in de kerk, dat ging branden als de viering op het punt stond te beginnen) en wordt het stil. En dan begint (steevast met groot gejuich; dat zou ik in de kerk ook wel een keer willen meemaken) de viering, het concert: het ontstijgen aan de alledaagsheid, het opgenomen worden in een bezield verband, het thuiskomen bij jezelf, het deel krijgen aan bevrijding en verzoening. De zanger of frontman is bij dat alles de voorganger. Hij bemiddelt tussen die kleine grauwe wereld van jou en die grote kleurige werkelijkheid die je beleeft. Hij is een identificatiefiguur, in zoverre dat hij jouw wereld vertegenwoordigt, maar hij is ook een soort priester die je meevoert naar een nieuwe verten. Een heleboel mensen, jong en niet meer zo jong, hebben een vage onrust in zich over wat er is en een stil verlangen naar anders. Er moet een leven zijn, dat vele malen opwindender en verhevener is dan het klootjesbestaan van alledag. In popconcerten wordt als het goed is aan dat verlangen tegemoet gekomen. Verrassende inhoud De vormgeving van de popcultuur en de sfeer die de muziek oproept heeft dus al sterk religieuze trekken. Maar ook de inhoud van de liederen voegt aan de zelfoverstijging toe. Ik heb het dan niet over de relipop, die hier buiten beschouwing blijft, omdat ze vooral een (vaak traditionele) kerkelijke boodschap wil overdragen en dat is niet echt opwindend. Ik wil iedereen juist de ogen openen voor de gelovige diepte (met twijfel en al) die er doorklinkt in de zogenaamde wereldse popmuziek, dus daar waar je het niet zou verwachten. Voor ons als leden van een geloofsgemeenschap is dat des te interessanter, omdat je waar je mee bent opgevoed en wat elke zondag wordt gepreekt in een totaal ander taalveld en in een totaal ander milieu verwoord en verbeeld ziet. Gewoon maar proberen Misschien zijn er al lezers, collega s, kerkenraadsleden, leden van liturgiecommissies, die om zijn, die het avontuur van een poplied in een zondagse viering wel aan willen. Maar hoe geef je dat concreet gestalte? Wel, ik zou er geen theorie over willen ontwikkelen. Als er jongeren in de gemeente zijn, zou ik die vragen welke muziek hen raakt en waarom. Daar komen vast een aantal songs uit voort, waar je als voorganger of als voorbereidingsgroep wat mee kunt. Neem het lied Overcome van LIVE, dat ik zopas al even noemde. Op is de tekst te vinden. Overcome kun je heel goed gebruiken als je het in een viering of op een gespreksgroep wilt hebben over verandering van een manier van leven. Wat we in de kerk je bekeren noemen of tot geloof komen of tot overgave. Een ander heel bruikbaar lied is Pride van de Ierse rockgroep U2. Dat zou je gerust een eigentijds paaslied kunnen noemen, een oproep om, in navolging van ds. Martin Luther King en van anderen, in onze tijd en in onze omstandigheden en met onze talenten en mogelijkheden op te staan in naam van Jezus. In het lied I still haven t found what I am looking for gaat het over het geloof dat ze meegekregen hebben op de zondagsschool en in de kerk. Dat lied eindigt met de indringende tekst: you know I believed it, but I still haven t found what I am looking for. Ik ben ervan overtuigd dat een heleboel van onze kerkgangers zich in dat credo zullen kunnen vinden. Ik heb tot nu toe voorbeelden gebruikt van wereldse popmuziek met direct herkenbare geloofselementen. Maar ook songs waarin dat niet het geval is, waarin, sterker nog, afkeer klinkt van wat de kerk vertegenwoordigt, kunnen heel goed in een viering verwerkt worden. Ik denk nu aan Imagine van John Lennon, waarin hij allerlei ideologieën en ook de religie kritiseert als instituties die afdoen aan de verbondenheid tussen mensen. Op dezelfde lijn zitten When God made me van Neil Young en Er is geen God van De Dijk. Ook heel bruikbaar zijn liederen The Unforgiven van Metallica en Small Town Boy van Jimmy Sommerville en aan Another brick in the Wall van Pink Floyd, waarin doorklinkt hoe mensen in hun eigenheid worden onderdrukt. Heel bijzonder is tenslotte het lied Fade to Black van nogmaals Metallica. Dat gaat over iemand die zichzelf volkomen is kwijtgeraakt. Need the end to set me free, zingt hij. Maar er komt geen licht in zijn situatie. Hetzelfde thema vind je terug in Jerusalem van Anouk. Bij dit soort liederen moet ik denken aan Psalm 88, waarin ook geen uitredding doorklinkt. Ik zou ze niet graag de kost geven die zich daarin naadloos herkennen, mensen van binnen en van buiten onze geloofsgemeenschap. Het wordt tijd voor een afronding. Ik heb u door middel van dit artikel enthousiast willen maken over het gebruik van popmuziek in de zondagse viering. Ik weet niet of ik daarin ben geslaagd, maar een ding zal voor ieder duidelijk zijn: rockmuziek is voor mij real stuff. Jelmer Koornstra Em. predikant Penninckshuis Deventer 16 adrem remonstrants maandblad

17 boekbespreking plus Van marial bai naar atlanta, Georgia Dit voorjaar zag ik op TV een aflevering van het reisprogramma van Tom Waes. De Belgische acteur en TV-presentator bezoekt in deze reeks landen waar de gemiddelde toerist niet direct aan denkt. Denk aan landen als Turkmenistan en Transnistrië. In de aflevering die ik zag, bezocht hij Zuid-Soedan. Dat is het jongste land ter wereld. Het bestaat nog maar sinds Zijn reis was geen groot succes. Dagenlang was hij bezig toestemming te krijgen om de voornaamste toeristische attractie te bezoeken, een groot natuurpark. Eenmaal op weg, kon hij onverrichter zake terugkeren want de lokale autoriteiten lieten hem niet door. Te gevaarlijk. Tom Waes maakte dit programma in Het was nogal wrang om het nu, voorjaar 2014 te bekijken. Inmiddels is de regering uiteengevallen en is het land in een burgeroorlog terechtgekomen. In de steden en dorpen die hij filmde vonden slachtpartijen plaats. Meer dan een miljoen mensen heeft huis en haard verlaten en er dreigt hongersnood. Ik volgde de ontwikkelingen in Zuid-Soedan meer dan ik anders gedaan zou hebben, omdat mijn gemeentelid Teuntje de Glee een jaar lang neerstrijkt in de stad Wau, in het westen van het land. Voor de ontwikkelingsorganisatie Dorcas coördineert zij o.m. programma s ter bevordering van de voedselzekerheid (zie het interview met haar in het maart-nummer van AdRem). Ondanks de crisis is zij toch gegaan, haar deel van het land is relatief rustig, al zijn de gevolgen ook daar merkbaar. Zij vertelde ons dat ze haar kantoor deelt met iemand wiens levensverhaal sterke gelijkenis vertoont met de hoofdpersoon van Wat is de wat, het boek van Dave Eggers, met de tip dat maar eens te lezen. Dat heb ik gedaan, en ik geef, bij dezen, de tip graag door. Het is een roman, maar het is tot in alle relevante details gebaseerd op het leven van Valentino Achak Deng. Dave Eggers ontmoette hem in Atlanta, Georgia, waar hij samen met een grote groep andere Zuid-Soedanese vluchtelingen was terechtgekomen. In matige omstandigheden, voor hem was de Amerikaanse droom nog niet in vervulling gegaan. Het is een verbijsterend levensverhaal. Zijn geschiedenis is geheel bepaald door de vorige burgeroorlog, toen Zuid-Soedan nog onderdeel was van het ongedeelde Soedan. Het Zuiden voelde zich achtergesteld en een kleine groep militanten kwam in opstand. Het Noorden sloeg meedogenloos terug. De grote meerderheid van het volk in het Zuiden was niet zeer geporteerd voor een bevrijdingsstrijd, maar werd van het ene op het andere ogenblik als vijand gezien en aldus behandeld, in een oorlog waarin oorlogsmisdaden geen uitzondering maar regel waren. De hoofdpersoon, Valentino (zijn doopnaam) of Achak, raakt als jongetje van zeven zijn ouders kwijt als hun dorp, Marial Bai, wordt overvallen en platgebrand. De vrouwen worden verkracht, de inwoners van groot tot klein die niet kunnen vluchten worden hetzij vermoord, hetzij naar de slavenmarkt gebracht. Hij ontsnapt en belandt in een groep lost boys die op weg gaat naar een kamp in Ethiopië. Later blijkt dat dit niet alleen voor opvang is bedoeld, maar minstens evenzeer als rekruteringskamp voor kindsoldaten. Om het nog erger te maken, ontstaan al snel binnen de Sudan Peoples Liberation Army (SPLA) rivaliserende fracties naar etniciteit, die ook elkaar afslachten, een voorloper van de huidige strijd. Achak leefde veertien jaar lang in vluchtelingenkampen, waarvan overigens de laatste tien jaar in een stabiel en rustig kamp onder toezicht van de VN, in Kenia. Eigenlijk meer een speciaal ingerichte vluchtelingenstad met inwoners van allerlei nationaliteiten. In 2001 ontfermden de VS zich over een groot aantal voormalige lost boys en was hij welkom in Atlanta, Georgia. Dan begint het volgende grote avontuur: integreren in een maatschappij die je vreemd is. Over levenskunst gesproken. Zie voor verdere achtergronden en voor het werk van de Valentino Achak Deng Foundation in Marial Bai. Bert Dicou Predikant doopsgezinde-remonstrantse gemeente Hoorn jaargang 25 nr. 8 september

18 thema Levenskunst retraite hoorneboeg voor mannen in de bloei van hun leven Eigen levenshouding mannenretraite over levenskunst Onlangs schreef iemand in een ingezonden brief aan de krant dat er in Amsterdam geen bevolkingsgroep meer is die zichzelf een meerderheid kan noemen. Het zoeken naar manieren om goed te leven resulteert in een waaier van opvattingen en gedragspatronen, waarvan er niet één is die door allen gedragen wordt. Deze verschillen zorgen voor botsingen en conflicten. De kracht van onze samenleving zal blijken uit de manier waarop deze botsingen en conflicten worden overwonnen. Voor de burgers het een hele toer om een eigen positie te vinden in onze plurale samenleving. Hoe kom je tot een eigen levenshouding? Hoe weet je of deze levenshouding goed is? Met deze vragen komen we op het terrein van de levenskunst. Joep Dohmen noemt levenskunst zelfzorg. Zelfzorg is een bijzonder vorm van aandacht voor de ontwikkeling van een eigen levenshouding. Levenskunst, als het ontwikkelen van een eigen levenshouding, zal ook het thema zijn van de jaarlijkse Mannenretraite die dit jaar van november wordt georganiseerd op de Hoorneboeg. Levenskunst is een begrip dat overal opduikt. Filosofen houden strenge debatten over levenskunst. Er is een psychologie van de levenskunst. Uiteraard is er ook een Levenskunstbeurs en Levenskunstpraktijken, -trainingen en -therapiën zijn booming bussiness. Bij levenskunst staat de vraag centraal of en hoe je in staat bent je eigen leven te leiden. Welke kaders en richtlijnen heb je nodig om je eigen vrijheid vorm te geven? Vind je deze richtlijnen alleen in de filosofie, of zijn religieuze tradities ook vindplaatsen voor levenskunst? Voor de deelnemers wordt er weer een uitgebreid tekstboek samengesteld, met teksten van onder andere, Joep Dohmen, Paul van Tongeren, Martha Nussbaum en Christa Anbeek. Ook staan er mooie gedichten en liederen in het tekstboek. Door de afwisseling van persoonlijke retraitemomenten en onderlinge uitwisseling is er voor elke deelnemer ruimte om stil te staan bij de vraag naar de eigen levenshouding. Ook dit jaar wordt de Mannenretraite begeleid door Ard Verkerke en Henk van den Berg. Prijs: 215,-. Info bij Henk van den Berg: Opgave: Rituele zin & onzin 8 Gaven en gebeden In wervingsfolders koketteren wij graag met ons open avondmaal. Belangstellenden die, daardoor aangesproken, op een gemeentewebsite zoeken naar de eerstvolgende gelegenheid om op die hartelijke nodiging in te gaan komen na lang zoeken tenslotte onder het kopje bijzondere diensten tot de ontdekking dat ze een half jaar of langer geduld moeten hebben. Dat is vreemd. Want al tijdens de AV van 1985 besloten wij de maaltijd van brood en wijn als gewoon onderdeel in onze remonstrantse zondagsdienst op te nemen. Onlangs vroeg de rector van het seminarie zich af waarom daar in de praktijk zo weinig van terecht gekomen is. Antwoord andermaal: een ritueel floreert alleen bij de gratie van frequente herhaling en dat hebben de meeste gemeenten zichzelf niet gegund. Zelfs niet op proef. En van de weeromstuit wordt in eenvoud je dagelijks brood met elkaar delen dan een onwennige plechtigheid. Met veel nadruk worden we genodigd om over te gaan tot de viering van de maaltijd, soms zelfs pas nadat het táfel(!!!)-gebed al vanaf de kansel is uitgesproken en de kerkgangers nog in de banken zitten. Dan worden er nog eens extra kaarsen aangestoken, brood en wijn worden ontdekt. De helemaal niet altijd noodzakelijke inzettingswoorden worden soms buiten het tafelgebed om nog eens met haast magische nadruk herhaald. Dat zou stukken eenvoudiger kunnen. Laat de dienst gewoon verlopen zoals elke zondag. Gaven en gebeden geeft als kopje voldoende weer wat er nu aan de orde komt. In sommige gemeenten, zoals o.a. het Londense Austin Friars, komen de kerkgangers altijd, ook als er geen maaltijd gevierd wordt, na de aankondiging van 18 adrem remonstrants maandblad

19 miniatuur Ontslagen! De hemels hoge gebouwen van de Erasmus MC tronen boven Rotterdam. Giganten zijn het, die wegens continue verbouwing ook nog in een waar doolhof zijn veranderd. Ik mocht er een weekje verblijven en waarachtig, afgezien van een paar problemen van medische aard, ik heb ervan genoten. Weet u nog de ziekenhuisopnamen van vroeger? De verpleegsters die om zes uur s ochtends de patiënten wreed uit hun slaap kwamen wekken? De gekwakte puree, de onherkenbare groentenbrij en het smakeloze vlees? Ze zijn verleden tijd. Rond kwart voor acht haalt een zachte aai op de arm de patiënt uit dromenland. Niks prik, temp of knellende armband bij ontwaken, maar een heerlijk ontbijt à la carte. Wat wilt u eten vanmorgen? De keuken is hier voortreffelijk. Ik wou dat ik elke dag zo at. In de loop van de ochtend wordt dan zonder haast alles gedaan wat gedaan moet worden. Artsen doen hun ronde met hun studenten en leggen met engelengeduld uit wat er aan gedaan is, waarom zus, waarom zo en hoe nu verder. Het geheel in een open, haast vrolijk gesprek. Hoe doen ze dat, deze verpleegsters, artsen, zorghulpen en al die handen aan het bed? Hun tijd wordt steeds beperkter maar ze hebben kennelijk geleerd om in vijf minuten het nodige te doen, terwijl ze de indruk geven over zeeën van tijd te beschikken. Een hele kunst. De sfeer wordt er licht en vriendelijk door en daar knap je van op. Een multiculturele samenleving betekent een multicultureel ziekenhuis. Toen ik daar lag overleed s nachts een Marokkaanse vader op de afdeling. Ik werd wakker van een jongetje van tien die op de gang erbarmelijk huilde. Het was hartverscheurend. Met de vijftig familieleden die in allerijl naar het ziekenhuis waren gekomen gingen de twee jonge nachtzusters bewonderenswaardig om. De familie werd apart gezet. Vriendelijk doch resoluut, maar zorgzaam en begrijpend, werden zij uit de gangen geweerd. Ik heb er veel van geleerd. Zo kan het dus ook. Cultuurverschillen verwelkomen en storende elementen zoals luid gejammer midden in de nacht beperken. Chapeau. En nu mag ik naar huis. Gelukkig ontslagen, zal ik maar zeggen. Dat kan helaas niet iedereen in Nederland zeggen. Met deze ervaring is mijn integratiecursus in Rotterdam definitief voltooid. Ik ben nu definitief als 010 geregistreerd. Met dank aan de Erasmus MC. Christiane Berkvens-Stevelinck Rentmeester De laatste aflevering! NIET MEER ALLEEN de diaconale collectebestemming met hun bijdrage naar voren. Staande rond de tafel bidden of zingen ze dan voorbeden, dankgebed en Onze Vader. Nauwelijks anders dan tijdens de maaltijdviering. Die wekelijkse gang van zaken helpt natuurlijk geweldig om de daar gebruikelijke maandelijkse maaltijdviering niet als een uitzonderlijk plechtige exercitie te beleven. Meer hierover op mijn blog. Henk van Waveren Zin of onzin? Ik hoor het graag via henkvanwaveren.wordpress.com of henkvanwaveren@gmail.com Gestaag ben ik, vol aandacht, langs een scala van invalshoeken, aspecten, overwegingen en beschouwingen de berg van duurzaamheid opgeklommen, in een spiraal omhoog en nu, op de top zie ik dat het goed is, zo... Met een buidel vol verantwoordelijkheidsgevoel, overzicht, inzicht en uitzicht ben ik optimaal toegerust en weet ik welke weg ik verder zal gaan... ik kijk om mij heen en zie dat ik niet alleen ben. t Rentmeestertje komt uit de koker van de taakgroep Duurzame Ontwikkeling. Zie ook de website over het diakonale werk van de remonstranten, Contactpersoon: Casper Ebeling Koning, tel , ebelingkoning@planet.nl jaargang 25 nr. 7 juli/augustus

20 het gezicht van... Rob Esveld Rob Esveld (1942), emeritus predikant uit Den Haag, verblijft het grootste deel van de zomer in zijn onderkomen in Cadzand. Hij is even een dagje thuis en kan mij ontvangen in Den Haag. Om zijn pols een hip Loombandje gemaakt door zijn enige kleindochter. (Blijft u wel een beetje bij, geachte lezer!) Pas op zijn 41e ging hij theologie studeren, maar een late roeping mag ik hem niet noemen. Roeping klinkt veel te plechtig hoor, mijn leven is gewoon zo gelopen, ik vond de theologische studie interessant. Vroeger Ik ben geboren en getogen in Den Haag, hier op school gezeten en daarna naar de HTS gegaan. Mijn werkzame leven ben ik begonnen op het natuurkundig lab bij de PTT in Leidschendam, maar het werk op een laboratorium was niets voor mij. Mijn overstap naar de brandweer als officier, paste mij beter, het was veel dynamischer. Op mijn 41e ben ik als tegenhanger van mijn technische beroep nog theologie gaan studeren. Beetje wonderlijk is dit wel, want ik kom uit een niet-kerkelijk milieu. Toch voelde ik me van jongs af aan al tot het geloof aangetrokken. Als jongetje bad ik al, en ik volgde godsdienstonderwijs op de lagere school. Mijn vrouw was hervormd toen ik haar ontmoette en om in die kerk te kunnen trouwen ben ik toen ook Nederlands Hervormd geworden. Maar in Hazerswoude, waar we toen woonden, voelden we ons er niet thuis en zo zijn we geleidelijk van de kerk afgedreven. Midlife? In 1983 zocht ik iets dat zo ver mogelijk van mijn werk af stond. Dat moest dus een studie theologie worden, omdat ik daar altijd in geïnteresseerd ben geweest. Maar daarvoor heb ik eerst een cursus Latijn en Grieks van twee jaar in Leiden gevolgd. Daarna deed ik staatsexamen Duits, Engels en Geschiedenis en met een colloquium doctum op zak kon toen aan de deeltijdopleiding Theologie aan de Universiteit in Utrecht beginnen, overigens zonder het idee om predikant te worden. Ik was vooral geïnteresseerd in de godsdienstwetenschappen, God en het geloofsverhaal heb ik aanvankelijk ver van mij vandaan gehouden. Ik bestudeerde heerlijk het Oude Testament en ontcijferde oude spijkerschriftteksten uit Mesopotamië. Om dit te kunnen doen heb ik een cursus Akkadisch aan de VU in Amsterdam gevolgd. In 1993, na tien jaar studie, haalde ik mijn doctoraalexamen Godgeleerdheid. Na mijn afstuderen heb ik ook nog een jaar aan de Universiteit in Leiden een cursus hiërogliefen van het Oude Egypte gevolgd. Remonstranten In 1994 ben ik op advies van een kennis eens in het kerkje van de Remonstranten aan de Laan van Meerdervoort gaan kijken. Dat voelde meteen als een warm bad. Mijn vrouw en ik zijn er lid geworden en ik heb tot 1998 in de kerkenraad gezeten. Eigenlijk ontstond pas toen het idee om predikant te worden om bij te kunnen springen, mocht dat eens nodig zijn. Op mijn 56e ben ik alsnog aan het Seminarium begonnen. Ik vond het een heerlijke periode om onder mijn grote voorbeeld professor Marius van Leeuwen mij verder te ontwikkelen in de Remonstrantse theologie. Na vier jaar, in 2002, ben ik afgestudeerd en dat was precies het moment van mijn pensionering bij de brandweer. Na een jaar ingevallen te zijn voor de predikant van de NPB in Wassenaar die plotseling ziek werd, kwam er in 2004 een plek vrij in Den Haag. Daar ben ik aangenomen en ben ik tot eind 2008 predikant geweest. Bovendien ben ik in 2007/2008 ook nog, in de periode van de overgang naar de huidige algemeen-secretaris, een halfjaar als interim algemeen-secretaris van de Remonstranten in Utrecht ingevallen. Terug kijkend is het predikantschap de kroon op mijn werkzame leven geweest, in dat vak voelde ik me helemaal thuis. Wat mij altijd erg heeft aangesproken om Remonstrant te zijn is o.a. het staan in de oude traditie van de Remonstranten. Vooral de nadruk op de eigen verantwoording in het geloof heeft mij altijd erg aangesproken. Het is dan ook een voorrecht om als predikant kennis te kunnen aanreiken waardoor iedereen zelf in geloofszaken kan beslissen. God ervaar ik vooral als ik achterom kijk in mijn leven. Op het doopvont van de kerk in Den Haag staat Ik heb u bij mijn naam geroepen, gij zijt Mijn (Jes 43:1). Eigenlijk kan ik terugkijkend in mijn leven daarmee mijn geloof samenvatten. Want waarom ben ik een studie theologie begonnen? Waar kwam mijn motivatie al die jaren vandaan? Ik voel mij een bevoorrecht mens om dit te gedaan te mogen hebben. Michel Peters 20 adrem remonstrants maandblad