Voor een dubbeltje op de eerste rang 7

Transcriptie

1 Voor een dubbeltje op de eerste rang 7

2 Wij zijn een volk van kooplieden en koopjesjagers en dat heeft diepe sporen nagelaten in onze taal. In Voor een dubbeltje op de eerste rang zijn - voor het eerst - vrijwel alle spreekwoorden en zegswijzen met Nederlands geld bij elkaar gezet. Het gaat om ruim dertienhonderd bekende en minder bekende uitdrukkingen uit de afgelopen zeshonderd jaar. De zegswijzen zijn verdeeld over vijfenveertig rubrieken. Zo staan de uitdrukkingen die met armoede, rijkdom of gierigheid te maken hebben overzichtelijk bij elkaar, net als de spreuken met cent, daalder, dubbeltje, duit, gulden, kwartje, oordje, penning en stuiver. Waar nodig is de betekenis toegelicht en wordt iets verteld over de herkomst. Ook is een lijst opgenomen van de ruim tweehonderd volksnamen voor onze munten en biljetten, zoals geeltje, heitje, joetje, piek en rooie rug. Ewoud Sanders (1958) is taalhistoricus en journalist. Hij is vaste medewerker van onder andere NRC Handelsblad, de Staatscourant en Onze Taal en heeft verschillende taalboeken op zijn naam staan, waaronder Jemig de pemig! De invloed van Van Kooten en De Bie op het Nederlands, het Eponiemenwoordenboek, het Borrelwoordenboek, het Geoniemenwoordenboek en (samen met Rob Tempelaars) Krijg de vinkentering! 1001 Nederlandse en Vlaamse verwensingen. PROMETHEUS - NRC/HANDELSBLAD

3 Voor een dubbeltje op de eerste rang

4

5 Ewoud Sanders Voor een dubbeltje op de eerste rang IOOI spreekwoorden en zegswijzen over Nederlands geld 200I Prometheus/NRC Handelsblad Amsterdam / Rotterdam

6 2ooi Ewoud Sanders Eindredactie Jaap Engelsman Omslagontwerp Kummer & Herrman, Utrecht Foto omslag Co de Kruijf/Hollandse Hoogte Illustratie binnenwerk Rik van Schagen ISBN

7 Inhoud Woord vooraf 9 Verantwoording spreekwoorden en zegswijzen over Nederlands geld Armoede 21 blut, geen rooie rotcent, op zwart zaad zitten 28 voor een dubbeltje geboren 32 het groeit me niet op de rug 32 ironisch bekeken 3 3 Bedrog en misdaad 35 smeergeld 38 zwendel 39 Berucht 41 Cent 42 Daalder 48 Dieren 52 Domheid 59 Dooddoeners 60 Dubbeltje 66 Duit 70 Duivel, bijgeloof 76 Duur 78 Geld is almachtig, geld opent alle deuren 81 Geld is gevaarlijk 88

8 Geld is niet alles 9 1 Geld is nuttig 95 Geld is onontbeerlijk 97 geen geld, zondergeld IOI kopen kost geld I02 seks kost geld IO3 Geld stinkt niet IO4 Geloof, deugd, eer I06 Gierigheid, gierigaard, vrek 112 God I20 Gulden 121 Handel en arbeid 125 Klinkende munt I29 Kwartje I32 Liefde en huwelijk 134 Niet veel zaaks 138 goedkoop 142 waardeloos 143 woorden kosten niets 145 Onverstandig handelen 146 verkwisting 149 met geld smijten!53 verbrassen 153 geld moet rollen 154 rekenfouten 155 penny wise, poundfoolish 156 drank 156 Oordje 158 Opscheppen 164 Penning 167 Plat 174 Rijkdom 175 ping-ping hebben 179 met de duiten zitten 183 een smak geld 185 Schulden 186 Sparen 189 wie het kleine niet eert 192 Stuiver 194

9 Tot de laatste 201 Uitbrander 202 Verdienen 203 geld trekt geld aan 204 het regent geld 205 Verstandig handelen 207 Vriendschap 211 Waardevol 213 Wensen 215 Zeispreuken 217 Ziekte en dood 221 Overig 223 Einde 232 Bijvoegsel: volksnamen voor cent tot duizend gulden 233 Geraadpleegde literatuur 236 Register 239

10

11 Woord vooraf In dit boek zijn duizend-en-een spreekwoorden en zegswijzen over Nederlands geld bij elkaar gezet. Duizend-en-een moet hier worden opgevat als 'heel veel', een betekenis die we danken aan de sprookjes van Duizend-en-een-nacht. Maar voor de goede orde en voor de tellers onder u, het zijn er meer dan IOOI, namelijk ruim dertienhonderd. Dertienhonderd kan met recht 'heel veel' worden genoemd. Laat dit van meet af aan duidelijk zijn: u kent ze lang niet allemaal. Sterker: van het gros heeft u nog nooit gehoord. Dat komt omdat het hier gaat om spreekwoorden en zegswijzen uit de afgelopen zeshonderd jaar. Een levende taal als het Nederlands verandert voortdurend; er komt van alles bij en er valt van alles af. In die zes eeuwen is er bovendien veel veranderd aan ons geld. Ooit was het gewoon om te betalen met onder meer duiten, oordjes, kronen, penningen, ponden en stoters - woorden die we tegenkomen in tientallen zegswijzen. Later kregen we onder meer centen, stuivers, kwartjes, guldens en daalders. Veel gelduitdrukkingen zijn in onbruik geraakt, andere houden nu al eeuwen stand (zoals boter bij de vis, dat dateert uit de eerste helft van de 15de eeuw) en soms zie je dat oude spreekwijzen nieuwe muntnamen adopteren. Zo zei men oorspronkelijk - in het begin van de 17de eeuw, en waarschijnlijk al eerder - wie tot een blank geboren is, zal zijn leven geen stuiver rijk worden. Men zei ook: wie tot een penning geboren is, kan tot geen stuiver komen. Er zijn tevens varianten met stuiver/daalder, stuiver/dubbeltje en stuiver/gul- 9

12 den. Wij zeggen nu: wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje. In de zegswijzen zie je het leven ook duurder worden. Aan het eind van de 19de eeuw zei men in Vlaanderen: met zo'n knecht en vijfcent krijg je overal een pint bier (kennelijk kostte een biertje toen een stuiver). Vijftig jaar later zei men: als je er een kwartje bijlegt, kun je er een glas bier voor kopen. Anders gezegd: iedere tijd en iedere streek kent zijn eigen spreekwoorden en zijn eigen varianten. In dit boekje zijn ze - voor het eerst - bij elkaar gezet. Dat geldt ook voor de ruim tweehonderd volksnamen voor onze munten en biljetten, zoals heitje, piek en rooie rug, die in een bijvoegsel zijn opgenomen. Wat maakt het de moeite waard om ruim dertienhonderd uitdrukkingen over geld te inventariseren? In de eerste plaats geeft zo'n collectie een interessant beeld van de Nederlandse (en Vlaamse) cultuur. We zijn een volk van kooplieden en koopjeslopers en dat heeft diepe sporen in de taal nagelaten. Maar de directe aanleiding om dit boekje te maken is vanzelfsprekend dat het Nederlandse geld door de euro zal verdwijnen. Eerst uit het betalingsverkeer en dan uit alle oude sokken, totdat we wellicht alleen enkele muntjes en briefjes overhouden om later aan onze kinderen of kleinkinderen te laten zien. 'Kijk, zo zag een dubbeltje er vroeger uit. En dit is nou een kwartje Veel mensen zijn bang dat de euro ook de Nederlandse taal zal aantasten. Dat met het verdwijnen van de centen, dubbeltjes en kwartjes ook die woorden zullen wegvallen. Die angst is ongegrond, daar kom ik straks op terug. Jatwerk Hoe is deze verzameling tot stand gekomen? Door veel jat- en plakwerk. Positiever geformuleerd: door de belangrijkste spreekwoordenboeken van grofweg de afgelopen tweehonderd jaar systematisch door te nemen op woorden die met geld te maken hebben, dus van cent tot rijksdaalder, van penning tot munt, van spie tot heitje en zo verder. Veel van het oude materiaal is afkomstig uit het driedelige Spreekwoordenboek der Nederlandsche Taal ( ) van de Gorkumse onderwijzer P.J. Harrebomée. Harrebomée heeft een uit- 10

13 treksel gemaakt uit alle spreekwoordenverzamelingen vanaf de 15de eeuw, en hoe chaotisch zijn boek ook is, met ruim uitdrukkingen is het nog altijd een onmisbare bron. Daarnaast heb ik dankbaar gebruikgemaakt van enkele digitale woordenboeken, met name van het onvolprezen Woordenboek der Nederlandsche Taal en van de elektronische Grote Van Dale. Wat betreft de vaak ingewikkelde historie van Nederlandse munten heb ik het zwaarst geleund op De Nederlandse munten, het standaardwerk van H. Enno van Gelder uit Zie voor de andere bronnen de lijst met geraadpleegde literatuur achter in dit boekje. Rubrieken De spreekwoorden en zegswijzen zijn over 45 hoofdrubrieken (en 26 subrubrieken) verdeeld. Die staan in alfabetische volgorde. Een uitzondering is de bezemrubriek 'overig', die aan het eind staat. De rubrieken zijn ongelijksoortig. Er zijn puur thematische rubrieken, zoals 'armoede', 'rijkdom', 'gierigheid' en 'ziekte en dood'. Maar ook de meest gangbare muntnamen zijn in aparte rubrieken ondergebracht. Het gaat om 'cent', 'daalder', 'dubbeltje', 'duit', 'gulden', 'kwartje', 'oordje', 'penning' en 'stuiver'. Daarnaast zijn er enkele taalkundige rubrieken, zoals 'dooddoeners' en 'zeispreuken' (dit zijn spreuken waarin iemand een gezegde in de mond krijgt gelegd; in de uitdrukking staat meestal 'zei die-en-die', vandaar de naam). In deze taalkundige rubrieken was de vorm of junctie van een zegswijze bepalend voor opname. De doorgewinterde woordenboekgebruiker ziet de problemen onmiddellijk opduiken. Immers, er zijn natuurlijk veel uitdrukkingen die in meerdere rubrieken passen. Dat is ook zo. Sommige mensen zeggen, als iemand iets doms opmerkt: hulde, hulde, geef die vent een gulden. Dat is een dooddoener, en de uitdrukking is dan ook in die rubriek te vinden. Maar hij staat ook bij 'domheid' en 'gulden'. Voor die verspreiding over rubrieken is niet gekozen om de omvang van dit boekje op te blazen, maar vanuit de overtuiging dat slechts weinig mensen het van A tot Z zullen lezen. Dit werkje is bedoeld om in te bladeren en dan wil je in de rubriek die je interesseert zo veel mogelijk van je gading terugvinden, zonder eindeloze doorverwijzingen. Om diezelfde reden zijn toelichtingen bij een uitdrukking soms 11

14 op meer dan één plaats te vinden. Het Nederlands blijkt slechts drie uitdrukkingen met knaak te hebben - althans, wij hebben er niet meer kunnen vinden. Het gaat om de dooddoener één knaak tachtig ('Zeg wat kost dat nou?' 'Een knaak tachtig.'), knaken poetsen 'gierig zijn', en zijn knaken dicht hebben 'geld gewonnen hebben bij het spel'. Die uitdrukkingen staan in verschillende rubrieken. Om geblader te voorkomen is bij alledrie iets gezegd over de herkomst van het woord knaak. Vanzelfsprekend worden toelichtingen niet herhaald bij uitdrukkingen die dicht bij elkaar staan. Bij muntnamen die vaak voorkomen wordt de herkomst slechts op één plaats verteld. Zo vindt men bijvoorbeeld het nodige over de geschiedenis van de woorden cent, daalder en dubbeltje aan het begin van die rubrieken. Veelvoorkomende muntnamen Dit brengt ons op de vraag welke muntnamen er nu in spreekwoorden en zegswijzen het meest voorkomen. Welnu, duit komt met 71 zegswijzen het vaakst voor, gevolgd door stuiver (66), cent (65), oordje (61), dubbeltje (45), gulden (34), daalder (24) en kwartje (11). Er zijn dus beduidend meer uitdrukkingen met de 'kleinste' munten (duit, cent, oordje), en er blijken helemaal geen uitdrukkingen te zijn met riks, rijksdaalder of met de namen van bankbiljetten. Een mogelijke verklaring is dat met name spreekwoorden (zeg maar: staande uitdrukkingen met een levensles) tot de volkscultuur behoorden. En het volk was nu eenmaal arm: het had meer duiten, oordjes of centen op zak dan guldens, riksen of briefjes. Anderzijds: er zijn meer uitdrukkingen met gulden dan met kwartje, dus deze regel gaat niet algemeen op. Compleet? Zoals gezegd bevat dit boekje ruim dertienhonderd spreekwoorden en zegswijzen. Zijn ze dat nou allemaal? Hebben we er uit de afgelopen zes eeuwen niet eentje over het hoofd gezien? Is deze verzameling dus helemaal compleet? Nee, natuurlijk niet. Zo is het goed mogelijk dat er in dialectwoordenboeken nog meer te vinden zijn. Geen enkel woordenboek is compleet, ook dit boekje niet. Er is zelfs voor gekozen om een 12

15 kleine honderdvijftig zegswijzen niet op nemen. De belangrijkste reden is dat de betekenis niet duidelijk was. Met name in het eerder genoemde spreekwoordenboek van P.J. Harrebomée staan duizenden uitdrukkingen zonder verklaring (en zonder bronvermelding). Zo vermeldt hij het is als Oost-Indisch geld: het komt niet aan de derde man. Dit mag een intrigerende zegswijze zijn, maar omdat je slechts naar de betekenis kunt gissen (betekende het 'niemand verdient wat aan het overheidsgeld dat in Oost-Indië wordt gepompt'? of'in de Oost vergaarde rijkdom gaat na hooguit één generatie weer verloren'?), is hij in dit boekje niet opgenomen. Ik had natuurlijk een rubriek 'onduidelijk' of'betekenis onbekend' in het leven kunnen roepen, maar dat leek me zinloos. Wijsheid op rijm Spreekwoorden hebben altijd een belangrijke rol gespeeld in de volkscultuur. En het volk, zo blijkt uit deze verzameling, houdt erg van rijmen, vooral van eindrijm of sinterklaasrijm. Er zijn in de spreekwoordenboeken dan ook heel wat rijmende gelduitdrukkingen te vinden die je zó op een Delfts blauw tegeltje ziet staan. Hier volgen er een paar: Als je geld hebt, doe je wonderen heb je het niet dan is het donderen. Beter een duit in de hand dan een blanke in de kant. Een paard en geld en goed Latijn dat brengt een lanser over de Rijn. Er is geen goud zo rood of het moet weg voor brood. Geld is de blom wie 't niet heeft, zucht erom. Heb je geld dan kun je huizen bouwen heb je 't niet, dan moet je stenen sjouwen.

16 Is de juffer krom of blind geld maakt dat ze een vrijer vindt. Hoe dat men geld of liefde sluit het wil, het zal, het moet eruit. Die laatste is in 1632 opgetekend door Jacob Cats, de meest aangehaalde tegelpoëet. Bij hem is ook te vinden: Oud geld en jonge vrouwen wil die vrij in 't duister houen. Bij Constantijn Huygens lezen we, in 1657: Wie goudguldens verf kan pissen kan licht de doktoren missen. En van een anonieme i9de-eeuwse volksdichter is de wijsheid: om de poen is 't al te doen. Vrouwen Natuurlijk bevatten de gelduitdrukkingen meer wijze levenslessen. Bijvoorbeeld dat er mensen zijn die voor geld tot alles bereid zijn: hij zou voor zich een cent op zijn blote kont laten slaan, of: hij zou zijn scheten opflessendoen, als het maar geld opbrengt. En ook dat vrouwen geneigd zijn om veel geld uit te geven: heeft hij veel noten, zij zal veel doppen maken. Zoals uit dit laatste voorbeeld al blijkt, zijn er ook uitdrukkingen opgenomen die over geld, goud, munten, sparen, verkwisten of uitgeven gaan, zonder dat er bijvoorbeeld muntnamen in voorkomen. De betekenis zal echter meteen duidelijk maken waarom ze thuishoren in deze verzameling. Soms is het verband met geld overigens onverwacht, zoals bij de uitdrukking het kan me geen hol schelen. Je zou denken: dit is gewoon een variant van dat kan me geen reet schelen. In deze uitdrukking wordt weliswaar gespeeld met hol in de betekenis 'reet', maar in de literatuur wordt wel degelijk een verband gelegd met de 14

17 muntnaam hol. Dat was een zilveren florijn die tussen 1693 en 1846 werd geslagen. Op de munt stond HOL (als afkorting van 'Holland') om aan te geven dat het een geldige munt was. Euro Resteert de eerder gestelde vraag: zal de euro werkelijk de Nederlandse geldnamen de vergetelheid injagen? Nee. Per 1 januari 2002 betalen we met munten van 1, 2, 5,10, 20 en 50 eurocent, en met munten van 1 en 2 euro. Daarnaast zijn er biljetten van 5,10, 20, 50,100, 200 en 500 euro. Kortom, er vallen een paar munten en biljetten weg, namelijk het kwartje en de rijksdaalder, en de briefjes van vijfentwintig, van tweehonderdvijftig en van duizend. Nou heb je kans dat de volksnaam vuurtoren voor het briefje van tweehonderdvijftig een stille dood zal sterven. Het is ook goed mogelijk dat rijksdaalder en riks in onbruik raken. Maar niemand hoeft zich zorgen te maken over cent, stuiver, dubbeltje, kwartje of gulden. Waarom niet? Omdat met name in spreekwoorden en zegswijzen woorden heel lang kunnen voortleven, zelfs als we die woorden niet meer begrijpen. Zo kent iedereen de uitdrukking op zijn falie krijgen, maar wie weet dat falie oorspronkelijk - in de Middeleeuwen - een soort wijde regenmantel was? En wie kent de oorspronkelijke betekenissen van pottenkijker, (heet) hangijzer, klikspaan, klaploper of strijkstok, de sleutelwoorden uit verschillende uitdrukkingen? Zoals gezegd zijn er geen uitdrukkingen met rijksdaalder of riks, maar er zijn genoeg algemeen bekende zegswijzen met de andere geldnamen om die een lang leven in onze taal te garanderen. Iets vergelijkbaars geldt voor de volksnamen voor geld. Alleen tussen 1862 en 1927 waren biljetten van vijfentwintig gulden geel, maar we zijn dit briefje altijd geeltje blijven noemen, ook toen het rood werd. Het duizendje kreeg in 1860 de bijnaam rooie rug, vanwege de rode achterkant van het biljet, en die naam bleef bestaan toen het biljet groen werd. Dikke kans dus dat heel wat volksnamen - zoals bijvoorbeeld piek - blijven bestaan. Voor wie nog niet is overtuigd: de laatste botdragers of botjes, grote zilveren muntstukken, werden in de Middeleeuwen geslagen. Toch zeggen wij nog steeds: botje bij botje leggen. Dat niemand meer!5

18 weet dat botje een geldnaam is, en dat sommige mensen denken dat de uitdrukking iets met beenderen te maken heeft, doet er niet toe. Het woord botje heeft het inmiddels honderden jaren zonder de bijbehorende munt gered, en zo zal het ook gaan met de Nederlandse muntnamen die nu algemeen bekend zijn. Dank Veel van het voorbereidend werk voor dit boekje is gedaan door Hans Geluk en Aya Langeveld. Daarnaast heeft vooral Jaap Engelsman erg veel werk verzet. Hij tekende voor de eerste versie van de rubrieksindeling, hij schreef diverse toelichtingen en hij maakte het register. Ik vermoed zelfs dat dit boekje zonder de hulp van Jaap Engelsman nooit was verschenen. Veel dank dus! Ewoud Sanders 16

19 Verantwoording Bij de inventarisatie van spreuken is uitgegaan van Nederland. Dat wil zeggen dat typisch Vlaams taaleigen minder uitvoerig aan de orde komt. Maar het is wel degelijk vertegenwoordigd, met zegswijzen als hij houdt aan zijn pijkens en hij is van Oudenaarde. Delen van wat nu Nederland en Vlaams-België is, hebben in de afgelopen zes eeuwen vaak langere tijd deel uitgemaakt van één politieke constellatie, denk maar aan de Bourgondische tijd (15de eeuw), waarop een spreuk als zijn ijzers afspitten teruggaat. Daar komt bij dat tot in de 19de eeuw munten veelal zeer internationaal circuleerden. Als er bij een uitdrukking geen betekenis staat, valt die op te maken uit de rubrieksnaam. Kleine varianten in een uitdrukking worden door een schuine streep van elkaar gescheiden, bijvoorbeeld als het geld op is, is het kopen/koken gedaan. De uitdrukkingen zijn soms hertaald. Alsof wij heenen om een' daalder konden koopen is bijvoorbeeld geworden alsof wij henen voor een daalder konden kopen. Bepaalde vormverschillen zijn inhoudelijk onbelangrijk, zoals bijvoorbeeld tussen zijn geld verbrassen en hij verbrast zijn geld (heel veel spreuken beginnen met hij; het is nooit zij, behalve als het uitdrukkelijk over een echtgenote gaat). Wij houden ons, op details na, aan de vorm die in de naslagwerken is aangetroffen. In de toelichtingen wordt geregeld aandacht besteed aan de herkomst van bepaalde woorden. Die is niet altijd zeker, maar dat staat er dan bij. Er is geen plaats ingeruimd voor uitgebreide etymologische discussies. Bij de volksnamen in het bijvoegsel is helemaal geen aandacht besteed aan de herkomst. Die volksnamen zijn J7

20 slechts toegevoegd als extraatje. Overigens is juist van die volksnamen de herkomst vaak erg onduidelijk; er zou veel aanvullend onderzoek nodig zijn om dat allemaal op te helderen. Soms wordt vermeld wanneer een uitdrukking voor het eerst is opgetekend. Dat is vooral gedaan bij zegswijzen waarvan je denkt: sinds wanneer zouden ze dat zeggen? Die keuze is natuurlijk zeer subjectief. Het gaat doorgaans om grove tijdsaanduidingen: 'de eerste helft van de 17de eeuw' en dergelijke. 18

21 i o o i spreekwoorden en zegswijzen over Nederlands geld

22

23 Armoede aan de gallemieze liggen Blut zijn. Het Bargoense woord gallemieze is waarschijnlijk via het Jiddisch afgeleid van het Hebreeuwse hallas 'zwak' + mies 'kwalijk'. Men zegt ook naar de gallemieze gaan 'kapot gaan, te gronde gaan'. al zijn oordjes kwijt zijn Een oordje was een kwart stuiver. Deze munt werd aanvankelijk in zilver en later hoofdzakelijk in koper geslagen. Alle spreekwoorden en zegswijzen met oordje zijn in de rubriek 'oordje' bij elkaar gezet. berooide beurs, berooide zinnen/ledige beurzen maken kranke zinnen/platte beurzen maken dolle zinnen Wie in geldnood verkeert, doet vaak dwaze dingen. dat is hem nodig als een bedelaar het goudgewicht Dat dient hem tot niets, dat heeft hij volstrekt niet nodig. de geeuwhonger in de beurs hebben Geeuwhonger is een zogenoemde volksetymologische vervorming van gahonger (waarin ga teruggaat op een woord dat 'plotseling' betekende). Van Dale geeft als betekenis 'plotselinge honger, flauwte waarbij de lijder herhaaldelijk de mond krampachtig wijd opent en met geweld sluit, schijnbaar als uiting van honger'. Dit 'gapen' is echter het gevolg van overmatige gevoeligheid van de maagzenuwen. 21

24 de honden kunnen wel tegen hem aan pissen Om aan te geven dat iemand praktisch aan de bedelstaf is. diepe zakken en geen geld een dubbeltje tweemaal om moeten draaien Sinds de 17de eeuw is dubbeltje de gangbare naam voor het zilveren muntje dat twee stuivers waard is. Aanvankelijk zei men dubbele stuiver. Alle spreekwoorden en zegswijzen met dubbeltje zijn in de rubriek 'dubbeltje' bij elkaar gezet. een ijdele beurs en een ijdele maag, dat is een grote plaag IJdel betekent hier 'leeg'. één penning klinkt niet Wie arm is, heeft vrijwel geen invloed. er is geen lood in het bakje Met loodje werd oorspronkelijk een loden plaatje of penning bedoeld die men moest overleggen om iets te kunnen ontvangen. Na overhandiging van een loodje konden armen bijvoorbeeld kleren of brandstof krijgen. In de volkstaal werd loodje vervolgens gebruikt voor 'geld'. Vandaar uitdrukkingen als er zit geen lood aan 'het levert niets op', zijn lood is op 'zijn geld is op', daar is lood 'die hebben geld' en het loodje hebben 'rijk zijn'. er is geen mieter van overgebleven Mieter is waarschijnlijk een variant van sodemieter, dat verkort in allerlei krachttermen wordt gebruikt ('ik geef er geen mieter om'). Dit woord duidde oorspronkelijk de inwoners van het bijbelse Sodom aan, die bekendstonden om hun bedenkelijke levenswandel. er is geen olie meer in de lamp Alle bezit is verbruikt. Van arme mensen zei men vroeger wel 'de lamp hangt er scheef', want door een olielamp scheef te hangen kon je het laatste restje olie benutten. er zit geen lood aan Lood betekent hier 'geld'. Zie hierboven er is geen lood in het bakje. 22

25 Armoede geld als hooi, maar 't is zo lang niet Dit zei men in Gent en omgeving als antwoord op de vraag: 'Heb je geld?' Bedoeld werd: ja, maar zeer weinig. geld noch pand hebben Geen geld en ook geen spullen om te verpanden bij de bank van lening. geldpijn hebben het geld is dun gezaaid bij hem het geld met de buidel: alles is op Niet alleen het geld is op, maar zelfs de buidel waarin het werd bewaard. het is een groot kruis, geen kruis/munt te hebben Een munt zonder meer werd wel een kruis genoemd, wegens het kruis dat op vele munten stond afgebeeld (denk aan kruis of munt, de twee zijden van zo'n munt). het is nacht in mijn portemonnee Men zei ook: het is nacht met hem 'het is met hem gedaan', het is schrale Fop: het geld is op Het is niet bekend of deze Fop teruggaat op een historische figuur; de naam kan ook gekozen zijn vanwege het rijm. het ontbreekt mij aan Philippus Quartus Ik ben blut. Er wordt misschien gezinspeeld op munten van de Spaanse koning Filips iv ( ), maar de zegswijze is pas in de 19de eeuw opgetekend. hij doet in raar geld Raar in de betekenis 'zeldzaam'. Vergelijk het Engelse rare. hij heeft wel dorst, maar geen geld 23

26 hij heeft zoveel geld als een kikker/pad veren Hij bezit totaal niets. Deze uitdrukking dateert uit de 17de eeuw. hij is zo berooid van geld als een kerkrat In de kerk is voor ratten weinig te vinden, vandaar. Gebruikelijker is nu: zo arm of berooid als een kerkrat. Voorheen zei men ook zo kaal of naakt als een kerkrat. De uitdrukking komt ook in het Duits en Frans voor: so arm wie eine Kirchenratte en être gueux comme un rat d'église. hij is zo hard als een steen Hij zit zonder geld; het leven is voor hem zeer hard. Hetzelfde woordspel met hard is te vinden in de uitdrukking: hij is van Harderwijk. Dit betekent 'hij is straatarm, het leven is hard voor hem'. hij kan geen veer van zijn kont blazen Dit is vermoedelijk een schertsende variatie op geen veer van de mond kunnen wegblazen. Iemand die dat niet kan ademt amper nog en is bijna dood. Wie door armoede en honger zo verzwakt is dat de winden die hij laat nog te zwak zijn om een veertje te kunnen wegblazen, is er ook niet best aan toe. hij kluift het hieltje van de ham Het hieltje is het laatste stukje van de ham, dus zijn bezit is bijna op. hij zag eruit om hem een cent te geven Hij zag er heel sjofel en hulpbehoevend uit. Cent is een van vijf muntnamen die het meest in de spreuken voorkomen. Deze munt is in 1816 ingevoerd als 1/100 deel van een gulden. Alle spreekwoorden en zegswijzen met cent zijn onder het kopje 'cent' bij elkaar gezet. ijdele beurzen maken dolle begijnen Wie in geldnood verkeert, doe vaak dwaze dingen. Een begijn is een lid van een min of meer vrije kloosterorde. ik dacht dat ik mijn laatste stront verscheten had Ik dacht dat ik geen geld meer had. Deze uitdrukking dateert uit de tweede helft van de 20 ste eeuw. 24

27 Armoede ik heb bij hem niet één kruis In vergelijking met hem bezit ik niets. Kruis betekent 'munt', omdat daar vaak een kruis op stond. je hebt hem kruis noch munt laten houden kaalhals Kaalhals is eigenlijk een gebrek bij koeien, waarbij ten gevolge van het schuren de hals kaal is geworden. De overdrachtelijke betekenis is 'armoedzaaier' ofwel 'schraalhans'. Men zei ook thuis is kaalhals keukenmeester (de variant met schraalhans is nu bekender). kort zitten krap bij kas zijn mager en gezond en in de beurs geen pond Pond kan hier slaan op het gewicht van de beurs, maar ook op de oude rekenmunt die zo heet. met de droge bleinen liggen Droge blein was een gevaarlijke veeziekte, dus een symbool van ernstige verzwakking. met een geschuurde kluit thuis komen Dit betekent 'zijn weekloon bijna helemaal verteerd hebben' of'ergens vandaan komen zonder het verschuldigde geld te hebben ontvangen'. In de 19de en 20ste eeuw was kluit in België een benaming voor munten van vijf of tien centiem. Tien centiem heette ook wel dikke kluit of dikke, vijf centiem ook wel halve kluit. Vroeger werd met deze naam op de Zuid-Hollandse en Zeeuwse eilanden wel een munt van 2,5 cent aangeduid. Daarnaast heeft kluit of kluiten de betekenis 'geld' in ruimere zin. Al in de 16de en 17de eeuw waren er Spaanse kluiten, een benaming voor de Philipsdaalder, die verschillende waarden heeft gehad. De oorsprong van deze muntnaam is niet duidelijk. 25

28 mijn vader, zei de ondeugende jongen, zou wel een koe willen kopen, had de schelm maar geld Dit is een zogenoemde zeispreuk. Alle zeispreuken zijn in de gelijknamige rubriek bij elkaar gezet. op de naad krabben Geen geld meer hebben. Bedoeld wordt de naad van de geldzak, waarin misschien nog een klein, laatste muntje verscholen zat. op de pit leunen Betekende in de toneeltaal 'een voorschot op het loon vragen', namelijk aan het donkere kantoortje in de voormalige Stadsschouwburg te Amsterdam, waar altijd een lamp brandde; maar ook 'over de lamp van de souffleur gebogen zijn, ieder woord afwachten, op de souffleur spelen'. op het droge zitten Blut zijn. op zijn laatste benen lopen Ook: het gaat op zijn laatste benen. penning is ziek Op droog zaad zitten. piet is dood Piet is hier een dialectisch woord voor pit, dat we onder meer tegenkomen in hij heejt pitten 'hij is goed van geld voorzien'. Pitten is een van de vele algemene benamingen voor 'geld'. Hoewel de oorsprong niet helemaal zeker is, zou er verband kunnen bestaan met pitje, dat al in de 17de eeuw is opgetekend. Dit was ontleend aan de Javaanse en Maleise term voor een klein muntje (pitjis, pitis, picis), dat door de Nederlanders werd gelijkgesteld aan een halve cent. plat steken, stellen, zetten Dit is iemand al zijn geld afwinnen bij het spel. Wie plat is, heeft een platte, lege beurs. rijk van rekenen maar arm van tellen 26

29 Armoede spaan is niet thuis Spaan betekent 'geld'. Mogelijk is het een verkorting van spaander, dat in de volkstaal wordt gebruikt voor 'cent'. Spaander betekent eigenlijk 'een langwerpig stukje hout dat bij het hakken afvalt'. Maar het wordt ook gebruikt voor 'zeer klein stukje, niets' ('er komt geen spaandertje van terecht'). De cent is de kleinste munteenheid, dus eveneens een 'zeer klein stukje'. uitgestudeerd Zoiets als 'aan het einde van je Latijn zijn', geen kant meer op kunnen, dus blut zijn. zijn centen zijn verre gezet Ver is hier een eufemisme voor 'weg, kwijt'. zijn geld is naar de maan zijn geld is om zeep De uitdrukking om zeep gaan of raken dateert uit de 17de eeuw. De oorspronkelijke betekenis was 'uitgaan om zeep te halen', dus om een boodschap te doen. Daarna 'dit voorwenden om weg te kunnen gaan', en vervolgens 'verdwijnen, sterven'. Hier betekent het: 'zijn geld is ver weg, hij heeft niks te verteren'. zijn geld is verre geschoven Ver is hier een eufemisme voor 'weg, kwijt'. zijn goudvinken zijn gevlogen Zijn geld is op. Goudvink is een oud woord voor 'gouden munt'. Figuurlijk wordt het onder meer gebruikt voor 'rijk persoon van wie veel te halen valt'. zijn lood is op Lood betekent hier 'geld'. Zie hierboven er is geen lood in het hakje. zijn wip is wip Zijn geld is foetsie. We komen de geldnaam wip ook tegen in de uitdrukking zijn wippers verspelen 'te veel wagen met zijn geld'. De naam is als volgt verklaard: 'Vermoedelijk geven deze woorden de 27

30 beweging weer, die een munt verricht bij het kop- of letterspel.' Met kop- of letterspel wordt bedoeld: het tossen van een munt (kruis of munt, kop of letter). blut, geen rooie rotcent, op zwart zaad zitten Blut is etymologisch verwant met bloot, dat in het Middelnederlands onder andere 'kaal, behoeftig' betekende. Vooral de dieventaal, het Bargoens, kent vele varianten op blut zijn. Te denken valt aan blek zijn, kabs zijn, kweps zijn, lens zijn (lens betekent hier 'leeg'), loste zijn, lut of luts zijn, mol zijn (letterlijk: 'dood zijn'), plat zijn (waarschijnlijk afgeleid van het beeld van een platte, dus lege beurs), potje los zijn, robbie zijn en rut, rutje, ruttebeurs of rös zijn. Van de meeste van deze uitdrukkingen is de herkomst niet bekend - zoals zo vaak bij Bargoense woorden en uitdrukkingen. Over de etymologie van rut schrijft een naslagwerk: 'Het is niet onmogelijk dat we in dit rut hetzelfde woord moeten zien als in rut (en roy) dat we in de 16de eeuw aantreffen in de zin van "arm", "gemeen volk", "schorriemorrie".' Hieronder volgen meer uitdrukkingen voor 'blut zijn', 'geen rooie rotcent (meer) hebben', 'op zwart zaad zitten'. duit noch malie hebben Malie is ontleend aan het Franse maille. In de Middeleeuwen was een zilveren malie in Vlaanderen de helft van een penning. Later zijn er verscheidene andere, duurdere munten mee aangeduid. Voor de herkomst van malie bestaan twee verklaringen. Volgens een oudere theorie gaat het woord uiteindelijk terug op Latijn metallum 'metaal', volgens een jongere theorie op Latijn medialis 'van middenwaarde'. In elk geval heeft het dezelfde oorsprong als medaille. er is geen zaad/peper meer in het bakje Peper was vanouds een kostbaar goedje, dat dus werd geassocieerd met rijkdom. Geen zaad in het bakje doelt waarschijnlijk op vogels in kooien, die zonder zaad gauw uitgezongen zijn. 28