Van dwars gedrag tot gedragsstoornis

Transcriptie

1 Van dwars gedrag tot gedragsstoornis Blauwdruk voor een preventie- en zorgarrangement

2 Om gemeenten te ondersteunen bij het inrichten van een preventie- en zorgaanbod biedt het Nederlands Jeugdinstituut in een reeks brochures blauwdrukken aan van samenhangende arrangementen. In elke brochure staat een ander veelvoorkomend probleem centraal. In de brochure die nu voor u ligt, is dat gedragsproblemen. De beschreven interventies zijn geordend van licht naar zwaar, en naar leeftijd van de kinderen en jongeren op wie de hulp is gericht. De interventies die we noemen zijn ten minste theoretisch goed onderbouwd, en opgenomen in de Databank Effectieve Jeugdinterventies. De gepresenteerde blauwdruk is bedoeld als voorbeeld voor gemeenten. Het geeft u houvast bij het ontwikkelen van een preventie- en zorgarrangement in uw eigen gemeente of regio, u kunt er het bestaande aanbod aan toetsen, en zien welke interventies er bestaan om het eventuele hiaat in uw gemeente te vullen. Gedragsproblemen bij kinderen en jongeren Ieder kind vertoont weleens gedrag dat voor anderen erg vervelend is. Dat hoort meestal bij de ontwik keling en gaat normaal gesproken weer over als het kind ouder wordt. Maar soms is er iets ernstigers aan de hand, en ontstaan er problemen in het functioneren van het kind. Dan spreken we van gedragspro blemen of gedragsstoornissen. Zoals voor veel problemen geldt, is met vroeg ingrijpen het meest te bereiken. Om gedragsproblemen of stoornissen te voorkomen, kunnen er preventieve interventies worden ingezet. Wanneer er al wel pro blemen zijn, kan er op jonge leeftijd hulp worden ingezet. De effecten zijn doorgaans het grootst bij kinderen in de basisschoolleeftijd. Van de beschikbare programma s, trainingen en cursussen zijn de meeste gericht op het voorkomen van gedragsproblemen, of op de aanpak van ernstige problemen. Voor lichte/matige problemen is het aanbod minder groot. De meeste interventies worden thuis of in de eigen omgeving van de jeugdige en de ouders uitgevoerd. Soms zijn de gedragsproblemen van met name jongeren zo ernstig, dat een tijdelijke uithuisplaatsing nodig is. Wat zijn gedragsproblemen? Wanneer een jeugdige een patroon vertoont van negativistisch, opstandig, ongehoorzaam en vijandig gedrag tegenover autoriteitsfiguren, of gedrag waarbij de grondrechten van anderen en belangrijke sociale normen of regels worden overtreden, is er sprake van opstandig en/of antisociaal gedrag. Wanneer de ernstige problemen in het gedrag van de jongere aan bepaalde criteria voldoen, spreken we van een oppositionele of een gedragsstoornis. Bij oudere kinderen en jongeren kunnen ernstige gedragsproblemen of -stoornissen samengaan met delinquentie: ze plegen strafbare feiten, zoals inbreken en/of mishandelen. Van dwars gedrag tot gedragsstoornis

3 Effectieve interventies van licht naar zwaar Er bestaan grofweg twee typen interventies: interventies gericht op de omgeving van jeugdigen, en interventies gericht op de jeugdigen zelf. Interventies gericht op de opvoedingsomgeving van jeugdigen: ouders/gezin en leerkrachten Hierbij leren de ouders of leerkrachten vaardigheden om het gedrag van kinderen positief te beïnvloeden. Voor kinderen in de basisschoolleeftijd is hulp gericht op de ouders doorgaans de meest effectieve aanpak. Voor jongeren wordt vaak breder ingezet op het gezin. Dit type interventies is grotendeels gebaseerd op de gedragstherapie. Uitgangspunt hierbij is dat gedrag bepaald wordt door wat eraan voorafgaat en wat erop volgt. Door daar veranderingen in aan te brengen, zal ook het gedrag veranderen. Omdat gedragstherapie in eerste instantie vooral een gedragsverandering bij de ouders of opvoeders beoogt, kan dit al bij jonge kinderen (vanaf een jaar of 2) worden aangeboden. Interventies gericht op jeugdigen zelf Interventies voor kinderen of jongeren zelf zijn vaak gebaseerd op de cognitieve gedragstherapie. Uitgangspunt hierbij is dat wat mensen voelen en hoe ze zich gedragen, bepaald wordt door wat zij denken en vice versa. Bij jeugdigen met gedragsproblemen of -stoornissen is veelal sprake van vaststaande opvattingen ( ik ben waardeloos, ze moeten altijd mij hebben ) waardoor informatie vaak verkeerd wordt geïnterpreteerd. In een cognitief gedragstherapeutische training worden deze niet-kloppende gedachten uitgedaagd, jeugdigen wordt geleerd dat ze ook vanuit een ander perspectief naar dezelfde situatie kunnen kijken en dat ze op een andere wijze kunnen reageren. Cognitieve gedragstherapie verlangt bepaalde cognitieve vermogens van jeugdigen. Daarom wordt dit vooral ingezet vanaf 12 jaar. Echter, vanaf ongeveer 8 jaar kan het zinvol zijn om cognitieve gedragstherapie in te zetten, als aanvulling op een oudertraining wanneer deze onvoldoende effect heeft. Sommige interventies bieden een combinatie van bovenstaande benaderingen, doordat zij gericht zijn op zowel het kind, als de ouder en/of de leerkracht. Dit gebeurt vaker bij ernstige problemen.

4 Preventie van gedragsproblemen en lichte/matige hulp Preventieve interventies zijn geschikt voor situaties waarin er nog (bijna) geen problemen zijn, maar wel risico s daarop. Ouders spelen hierbij een belangrijke rol, zij krijgen bijvoorbeeld vaardigheden aangeleerd waardoor zij ervoor kunnen zorgen dat positief gedrag van hun kind vaker voorkomt, en negatief gedrag juist minder vaak. Een preventieve aanpak kan ook gericht zijn op de kinderen of jongeren zelf. Hierbij leren zij bijvoorbeeld vaardigheden waardoor zij zich beter aan regels houden en op een goede manier kunnen omgaan met hun boosheid. Soms is lichte hulp nodig, wanneer er al wel problemen zijn maar deze nog hanteerbaar zijn. Bij kinderen in de basisschoolleeftijd gebeurt dit meestal door middel van een oudertraining. Kortdurende Video-hometraining (K-VHT) in gezinnen met jonge kinderen (0-4 jaar) Deze training is gericht op ouders die spanning ervaren in de opvoeding of opvoedingsvragen hebben. De opvoedvaardigheden van de ouders worden versterkt en de ouder-kindrelatie wordt verbeterd. Een belangrijk element hierbij is het gebruik van korte video-opnamen die worden gemaakt in de thuissituatie. Aan de hand van de video-opnamen leren de ouders de initiatieven van hun kinderen herkennen en hier gepast op te reageren. Video-feedback Intervention to Promote Positive Parenting and Sensitive Discipline (VIPP-SD) (1-3 jaar) Deze interventie is gericht op ouders van zeer jonge kinderen. Door opvoedingsvaardigheden van ouders te versterken, kunnen gedragsproblemen worden voorkomen of verminderd. Daarbij is er aandacht voor positieve interactie en sensitieve disciplinering strategieën. Peuter in zicht (2-3 jaar) De peuterpuberteit is bij veel gezinnen een lastige periode. Peuter in zicht! biedt ouders in normale opvoedsituaties handvatten om hun peuters goed te ondersteunen, te stimuleren en te sturen. Het gaat hierbij om het aanleren van algemene opvoedvaardigheden, maar ook om specifieke vragen, zoals mijn kind eet niet, wat kan ik daaraan doen? Triple P niveau 2 en 3 (0-16 jaar) Triple P is een programma voor opvoedingsondersteuning aan ouders van kinderen tot 16 jaar. Het bestaat uit 5 niveaus, waarbij niveau 2 en 3 zijn bedoeld voor gezinnen die nog geen echte problemen hebben. Niveau 2 bestaat uit korte individuele voorlichtingsgesprekken over de ontwikkeling en het gedrag van kinderen, aangevuld met informatiemateriaal. Niveau 3 bestaat uit gericht advies bij specifieke zorgen over het gedrag en/of de ontwikkeling van het kind. Dit gebeurt individueel (gemiddeld vier sessies van een half uur) of in workshops van twee uur. PAD (Programma Alternatieve Denkstrategieën) (4-12 jaar) Programma Alternatieve Denkstrategieën (PAD) is een klassikaal leerplan waarmee scholen de sociaal-emotionele ontwikkeling van de leerlingen kunnen bevorderen. Het plan bestaat uit vier hoofdthema s: zelfbeeld, zelfcontrole, emoties en problemen oplossen. Het programma wordt aangeboden in ongeveer twintig lessen per leerjaar. Opvoeden & Zo (4-12 jaar) Opvoeden & Zo is een laagdrempelige cursus voor ouders van kinderen in de basisschoolleeftijd. Het gaat hierbij om ouders die geen grote problemen ervaren in de opvoeding. Zij leren in zes bijeenkomsten vaardigheden aan om het gedrag van hun kind positief te beïnvloeden. SPRINT (Signalering en PReventieve INTerventie bij antisociaal gedrag) (7-12 jaar) In twaalf wekelijkse sessies voor ouders en kind apart, krijgen de deelnemers vaardigheden aangeleerd om antisociaal gedrag te verminderen. Voorafgaand aan de interventie worden de kinderen die meer risico lopen geselecteerd. De ouders van deze kinderen vergroten hun opvoedvaardigheden en leren hun kind beter in de gaten houden. Kinderen krijgen vaardigheden aangeleerd om meer competent gedrag te vertonen.

5 Taakspel (7-12 jaar) Taakspel biedt een groepsgerichte aanpak, voor leerlingen van groep 4 tot en met 8 van de basisschool. Na een observatieperiode verdeelt de leerkracht de klas in teams. Teamgenoten stimuleren elkaar om zich beter aan de klassenregels en regels op het schoolplein te houden. Hierdoor wordt het taakgerichte gedrag in de klas verbeterd en wordt regelovertredend gedrag verminderd. Praten met kinderen (12-15 jaar) Praten met kinderen is een preventieprogramma voor ouders van jongeren tussen 12 en 15 jaar met lichte externaliserende gedragsproblemen die lichte opvoedingsproblemen ervaren. Het programma beoogt te voorkomen dat de gedragsproblemen van het kind uitgroeien tot ernstiger probleemgedrag. OUDERS van tegendraadse jeugd (8-16 jaar) OUDERS van tegendraadse jeugd biedt een palet aan opvolgende interventies. Het gehele programma gaat van licht naar zwaarder: opvoedworkshop, themabijeenkomsten, oudercursus en ouders van een jeugdgroep. OUDERS van tegendraadse jeugd is gericht op ouders van jeugdigen tussen de 8-16 jaar, met (verhoogd risico op) politiecontacten. Voor ernstige problemen bestaat er een oudertraining. Alles Kidzzz (9-12 jaar) Alles Kidzzz wordt op school aangeboden aan kinderen van 9 tot 12 jaar, die een verhoogde mate van externaliserend probleemgedrag laten zien. In acht individuele bijeenkomsten verbeteren de kinderen hun sociale cognities, zelfbeeld en vermogen tot woederegulatie, en ontwikkelen ze alternatief pro sociaal gedrag. In 2012 is er onderzoek gepubliceerd naar Alles Kidzzz. Uit de studie blijkt dat Alles Kidzzz effectief is in het verminderen van agressief gedrag. Beter omgaan met pubers (12-18 jaar) Beter omgaan met pubers is gericht op laagopgeleide ouders van jongeren tussen de 12 en 18 jaar. Ouders krijgen in zes bijeenkomsten informatie over onder meer de veranderingen tijdens de puberteit, en hoe ze ruzie kunnen voorkomen en oplossen. Daarnaast zijn er drie extra keuzebijeenkomsten: over seksualiteit, middelengebruik en school. Doel van de cursus is dat de problemen die horen bij het opvoeden van opgroeiende pubers niet escaleren. Preventie van gedragsproblemen en lichte/matige hulp *classificatie doelgroep Kortdurende Video-hometraining (K-VHT) in gezinnen met jonge kinderen (0-4 jaar) 1 Ouders Video-feedback Intervention to Promote Positive Parenting and Sensitive Discipline (VIPP-SD) (1-3 jaar) 3 Ouders Peuter in zicht (2-3 jaar) 1 Ouders Triple P niveau 2 en 3 (0-16 jaar) 1 Ouders PAD (Programma Alternatieve Denkstrategieën) (4-12 jaar) 2 Leerkrachten Opvoeden & Zo (4-12 jaar) 1 Ouders SPRINT (Signalering en PReventieve INTerventie bij antisociaal gedrag) (7-12 jaar) 1 Ouders en kinderen Taakspel (7-12 jaar) 3 Leerkrachten Praten met kinderen (12-15 jaar) 1 Ouders OUDERS van tegendraadse jeugd (8-16 jaar) 1 Ouders Alles Kidzzz (9-12 jaar) 2 Ouders Beter omgaan met pubers (12-18 jaar) 1 Ouders * 1= door de Erkenningscommissie Interventies erkend als theoretisch goed onderbouwd / 2= door de Erkenningscommissie Interventies erkend als waarschijnlijk effectief 3= door de Erkenningscommissie Interventies erkend als bewezen effectief / 4 = erkend door de Erkenningscommissie Gedragsinterventies van Justitie, zie

6 Vermindering van ernstige gedragsproblemen en -stoornissen Wanneer de gedragsproblemen ernstiger zijn, of wanneer er zelfs sprake is van een gedragsstoornis, is het nodig een intensieve interventie in te zetten. Voor kinderen onder de 12 jaar geldt dat dit bij voorkeur gebeurt door middel van een gedragstherapeutische oudertraining. Voor jongeren moet er breder worden ingezet: een combinatie van een gezinsinterventie met cognitieve gedragstherapie gericht op de jongere zelf. PCIT (Parent-Child Interaction Therapy) (2-7 jaar) PCIT is erop gericht de gedragsproblemen en -stoornissen bij kinderen te verminderen, door de ouders opvoedvaardigheden aan te leren. De ouders en het kind worden geobserveerd door een onewayscreen, waarbij de ouders aanwijzingen krijgen via een oor telefoontje. Opstandige kinderen: een compleet oudertrainingsprogramma (2-12 jaar) Bij deze training leren ouders beter om te gaan met het opstandige gedrag van hun kind. Dit gebeurt in negen sessies. Incredible Years (3-6 jaar) Incredible Years is een intensieve groepsgerichte oudertraining, voor ouders van kinderen tussen de 3 en 6 jaar oud met een gedragsstoornis of een verhoogd risico daarop. In achttien sessies leren ouders effectieve opvoedtechnieken om daarmee de ernstige gedragsproblemen van hun kind te verminderen. Ze krijgen ook oefeningen mee naar huis en tussendoor is er telefonisch contact tussen de ouders onderling en met de therapeut. Triple P niveau 4 en 5 (3-18 jaar) Niveau 4 en 5 van Triple P zijn bedoeld voor situaties waarin ernstige problemen spelen. Niveau 4 bestaat uit een training in opvoedvaardigheden, niveau 5 bevat daarnaast keuzemodules die gericht zijn op het omgaan met stress en relatieproblemen. STOP (Samen sterker Terug Op Pad) 4-7 (4-7 jaar) Deze training is gericht op jonge kinderen met ernstige gedragsproblemen, met name met antisociaal gedrag. Bijzonder is de integrale aanpak: het kind zelf, de ouders en ook de leerkracht worden getraind. Zo worden de problemen vroegtijdig aangepakt, wat voorkomt dat de kinderen de negatieve ontwik keling verder voortzetten. PMTO (Parent Management Training Oregon) (4-12 jaar) PMTO is bedoeld voor ouders van kinderen met externaliserend gedrag, al dan niet in combinatie met hyperactiviteit. Bij deze oudertraining krijgen ouders onder meer door middel van rollenspelen vaardigheden aangeleerd waarmee zij het gedrag van hun kind in positieve zin kunnen veranderen. Minder boos en opstandig (8-12 jaar) Dit behandelprogramma zet op twee sporen in: het verbeteren van de opvoedvaardigheden van de ouders enerzijds, en het verbeteren van de sociale vaardigheden van het kind anderzijds. Hierdoor worden de ernstige gedragsproblemen van het kind verminderd, wat escalatie op latere leeftijd voorkomt. OUDERS van tegendraadse jeugd: de oudertraining (8-16 jaar) OUDERS van tegendraadse jeugd is gericht op ouders van jeugdigen tussen de 8-16 jaar, met (verhoogd risico op) politiecontacten. De oudertraining bestaat naast een groepsinterventie ook uit een individueel gedeelte, en is bedoeld voor ernstige problemen. FFT (Functionele Gezinstherapie) (11-18 jaar) Deze gezinstherapie heeft tot doel het gedrag van het kind thuis en op school of werk te verbeteren. Dit gebeurt door het hele gezin te betrekken en stil te staan bij onderwerpen als adequate onderlinge communicatie en conflict hantering. Het gaat vooral om gezinnen die eerder als ongemo tiveerd, vol weerstand of dis functioneel zijn gekenmerkt. MDFT (Multidimensionele Familietherapie) (12-18 jaar) Deze therapie is gericht op jeug digen met aanzienlijke gedrags problemen, die overmatig alcohol of drugs gebruiken, en op hun gezinnen en sociale omgeving. Een traject neemt ongeveer een half jaar in beslag, met twee tot drie sessies per week. Van dwars gedrag tot gedragsstoornis Nederlands Jeugdinstituut 6

7 MTFC (Multidimensional Treatment Foster Care) (12-18 jaar) MTFC is een intensief programma voor jeugdigen met ernstige gedragsproblemen. Een essentieel onderdeel van de aanpak is dat de jeugdige een tijd bij intensief opgeleide opvoedouders gaat wonen. Daarnaast wordt er afzonderlijk met de jeugdige gewerkt en met de ouders uit het gezin van herkomst. MST (Multisysteem Therapie, jaar) MST is een intensieve therapie voor jeugdigen met ernstige gedragsproblemen en hun omgeving. De behandeling gaat uit van een multisysteemaanpak, wat wil zeggen dat niet alleen de jongere zelf het onderwerp van de behandeling is, maar ook de ouders, de vriendengroep, de school et cetera. De inhoud van MST wordt toegespitst op de specifieke problemen en sterke kanten van de jeugdige en diens omgeving. RGB (Residentieel Gedragstherapeutisch Behandelingsprogramma) (13-17 jaar) Het RGB is bestemd voor jongeren met ernstig antisociaal gedrag die in een residentiële voorziening verblijven. Het hoofddoel is het leren van vaardigheden, zodat de jongeren de taken waar zij nu en in de toekomst voor worden gesteld op een adequate wijze kunnen vervullen. De behandeling wordt momenteel veel toegepast onder de noemer sociaal competentiemodel. Vermindering van ernstige gedragsproblemen en stoornissen *classificatie doelgroep PCIT (Parent-Child Interaction Therapy) (2-7 jaar) 1 Ouders Opstandige kinderen: een compleet oudertrainingsprogramma (2-12 jaar) 1 Ouders Incredible Years (3-6 jaar) 3 Ouders Triple P niveau 4 en 5 (3-18 jaar) 1 Ouders STOP (Samen sterker Terug Op Pad) 4-7 (4-7 jaar) 1 Kinderen, ouders & leerkrachten PMTO (Parent Management Training Oregon) (4-12 jaar) 1 Ouders Minder boos en opstandig (8-12 jaar) 1 Kinderen, ouders OUDERS van tegendraadse jeugd: de oudertraining (8-16 jaar) 1 Ouders FFT (Functionele Gezinstherapie) (11-18 jaar) 4 Gezinnen MDFT (Multidimensionele Familietherapie) (12-18 jaar) 4 Gezinnen MTFC (Multidimensional Treatment Foster Care) (12-18 jaar) 4 Jongeren, gezinnen MST (Multisysteem Therapie, jaar) 4 Gezinnen RGB (Residentieel Gedragstherapeutisch Behandelingsprogramma) (13-17 jaar) 1 Jongeren * 1= door de Erkenningscommissie Interventies erkend als theoretisch goed onderbouwd / 2= door de Erkenningscommissie Interventies erkend als waarschijnlijk effectief 3= door de Erkenningscommissie Interventies erkend als bewezen effectief / 4 = erkend door de Erkenningscommissie Gedragsinterventies van Justitie, zie:

8 Delinquentie Zoals eerder aangegeven vertoont een deel van de jongeren met ernstige gedragsproblemen of -stoornissen strafbaar gedrag. Onderstaande interventies zijn specifiek op deze jongeren gericht. WSART (Washington State Agression Replacement Training) (12-18 jaar) Deze intensieve groepsgerichte training is gericht op jeugdigen die een delict hebben gepleegd waarbij agressie een rol speelde. Tijdens de training staan de volgende onderdelen centraal: sociale vaardigheden en cognitieve controle bij gevoelens van boosheid, het wijzigen van cognitieve vervormingen ( denkfouten ) en morele regels. Er is nog een aantal soortgelijke trainingen gericht op jeugdigen met agressief gedrag: In Control! (12-21 jaar), Agressieregulatie op maat ambulant (16-23 jaar) en de ART (Agression Replacement Training) (12-23 jaar). Nieuwe Perspectieven (12-23 jaar) Het belangrijkste doel van Nieuwe Perspectieven is het voorkomen van recidive van crimineel gedrag. In drie maanden tijd krijgt de jongere zicht op nieuwe kansen. De methodiek vervult een brugfunctie naar reguliere maatschappelijke instituties: scholen, werk et cetera. Sociale vaardigheden op maat (15-21 jaar) Door de sociale vaardigheden van de jeugdige te vergroten, wordt het probleemgedrag verminderd en daarmee de kans op recidive. Dit gebeurt in een tijdsbestek variërend van vijf maanden tot twee jaar. Delinquentie *classificatie doelgroep WSART (Washington State Agression Replacement Training) (12-18 jaar) 4 Jongeren In Control! (12-21 jaar) 4 Jongeren Agressieregulatie op maat ambulant (16-23 jaar) 4 Jongeren ART (Agression replacement training) (12-23 jaar) 1 Jongeren Nieuwe Perspectieven (12-23 jaar) 1 Jongeren Sociale vaardigheden op maat (15-21 jaar) 4 Jongeren * 1= door de Erkenningscommissie Interventies erkend als theoretisch goed onderbouwd / 2= door de Erkenningscommissie Interventies erkend als waarschijnlijk effectief 3= door de Erkenningscommissie Interventies erkend als bewezen effectief / 4 = erkend door de Erkenningscommissie Gedragsinterventies van Justitie, zie ook Nederlands Jeugdinstituut

9 Nederlands Jeugdinstituut

10 In het nieuwe jeugdstelsel zijn gemeenten zelf verantwoordelijk voor een samenhangend en dekkend (zorg)aanbod voor jeugdigen en ouders. Een aanbod dat antwoord geeft op veelvoorkomende problemen, vragen en behoeften. Uitgangspunt daarbij is zo licht als mogelijk en zo zwaar als nodig. Daarnaast moeten praktijk en wetenschap hebben uitgewezen dat het aanbod effectief is. Gemeenten kunnen voor een passend antwoord zorgen door een preventie- en zorgarrangement in te richten. Dit is een lokaal of regionaal beschikbaar samenhangend pakket van algemene, preventieve en curatieve vormen van ondersteuning, zorg en hulp, waarvoor geldt dat het: > het basisaanbod versterkt; > goede ketensamenwerking bouwt rond kinderen, gezinnen en basisvoorzieningen als scholen en opvang; > een vroegtijdige aanpak realiseert van veelvoorkomende risico s en problemen rond opvoeding, ontwikkeling of opgroeien van de jeugd; > ernstiger problemen bij jeugdigen en ouders effectief aanpakt. Meer informatie De genoemde interventies in deze brochure zijn erkend door de Erkenningscommissie Interventies of de Erkenningscommissie Gedragsinterventies Justitie en opgenomen in de Databank Effectieve Jeugdinterventies. Deze databank wordt beheerd door het Nederlands Jeugdinstituut. Het aantal interventies in de databank wordt steeds verder uitgebreid: zie voor het meest actuele overzicht en uitgebreidere informatie over de interventies Meer informatie over wat werkt bij gedragsproblemen en gedragsstoornissen is te vinden in de dossiers Gedragsproblemen en Gedragsstoornissen op de website van het Nederlands Jeugdinstituut. Het Nederlands Jeugdinstituut ondersteunt gemeenten en organisaties in de zorg voor jeugd bij het uitvoeren van vraag-aanbodanalyses en het inrichten en organiseren van preventie- en zorg arrangementen. Zie voor meer informatie en advies: Colofon Deze brochure geeft een blauwdruk van een preventie- en zorgarrangement voor gedragsproblemen, daarbij is geput uit de interventies in de Databank Effectieve Jeugdinterventies. We streefden daarbij niet naar volledigheid. De indeling van de interventies in de rubrieken komt geheel voor rekening van het Nederlands Jeugdinstituut en is bedoeld om een idee te geven hoe een dekkend aanbod van licht naar zwaar eruit kan zien Nederlands Jeugdinstituut Auteurs: Nienke Foolen en Mariska van der Steege Fotografie: Patrick Sheándel O Caroll, Marcel van den Bergh Ontwerp: Volta_ontwerpers Nederlands Jeugdinstituut Postbus DE Utrecht website info@nji.nl