Het succes van unieke publiekprivate samenwerking. Van hartklep tot hersenvocht

Transcriptie

1 Het succes van unieke publiekprivate samenwerking Van hartklep tot hersenvocht

2 Het succes van unieke publiekprivate samenwerking Van hartklep tot hersenvocht

3 Voorwoord Voorwoord Glaasje hersenvocht geeft gegevens bloot over centrale zenuwstelsel Nieuwe hartklep dankzij regenererende technologie Op zoek naar een antwoord op de kille sluipmoordenaar Ernstige ziektes opsporen voordat ze zich openbaren Immuniteit uit een potje Kunststof ingezet als middel tegen wervelkolomslijtage Onderzoekers kunnen met kleur elke kankercel vinden Unieke aanpak biedt hoop voor miljoenen patiënten Colofon Er gebeurt iets bijzonders in Nederland. Bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheden bundelen krachten voor hoogwaardig onderzoek in Life Sciences. De vorm en schaal zijn uniek. Een gemeenschappelijke investering van groot belang voor economie en maatschappij. Publiekprivate samenwerkingen als TI Pharma, BMM, CTMM en NGI gaan aan de slag voor baanbrekende vooruitgang in innovatieve geneesmiddelen, diagnostische tests, persoonsgebonden medicatie en behandelwijzen, biomedische materialen en genenonderzoek. Daarbovenop versnelt het innovatieprogramma Life Sciences & Gezondheid de vertaling van kennis naar economisch en maatschappelijk rendement. Het streven is om in de komende tien jaar het aantal onderzoeksgerichte ondernemingen explosief te laten groeien, de omzet van de sector te verdubbelen en middels onderzoek concrete innovaties voor klinieken en patiënten te realiseren. Nederland levert daarmee een grote bijdrage aan een betere toekomst. De samenwerking tussen academici, industrie en overheid wordt internationaal geroemd. De combinaties van grote met kleine bedrijven, ingenieurs met artsen, farmaceuten met biologen, genetici met voedingsdeskundigen en filosofen met economen, werpen verrassende vruchten af. In deze bundel treft u een aantal concrete voorbeelden aan van onderzoeksprojecten binnen de verschillende publiekprivate samenwerkingen. Ambities die Nederland naar een internationale koppositie kunnen brengen in Life Sciences. Ambities die de kwaliteit van leven verbeteren. Voorbeelden om trots op te zijn en waarvan er velen zullen volgen. Benno van Dongen Partner bij Roland Berger Strategy Consultants en betrokken bij de oprichting en totstandkoming van diverse innovatieprogramma s en publiekprivate samenwerkingen. 4 Van hartklep tot hersenvocht Van hartklep tot hersenvocht 5

4 Nederlanders werken aan doorbraken in ziektes als alzheimer, parkinson, schizofrenie Glaasje hersenvocht geeft gegevens bloot over centrale zenuwstelsel 1 oktober 2007 Het Financieele Dagblad Door: Alain van Gool en Daan Crommelin Leiden Graphic: Frederik Ruys, Het Financieele Dagblad Een op de vier Nederlanders krijgt te maken met een hersenaandoening, zo blijkt uit recente cijfers van de Hersenstichting. Nederland geeft h 17 mrd per jaar uit aan behandeling van hersenziektes als alzheimer, parkinson en schizofrenie, maar we weten niet waarom iets de ene keer wel werkt en de andere keer niet. Om die aandoeningen te kunnen bestrijden, is eigenlijk onderzoek onder de schedel nodig. Zo n heftige ingreep is straks niet meer nodig, als het aan TI Pharma ligt. In dit topinstituut werken we aan grootschalige analyse van hersenvocht en hopen op doorbraken om miljoenen hersenpatiënten te kunnen helpen. Net als bloedanalyse nu wordt ingezet om organen te bestuderen en conclusies te trekken over de staat van weefsels en aanwezigheid van ziektes, zo moet de analyse van hersenvocht bijdragen aan het vergaren van informatie over hersenaandoeningen. Over ziektes als alzheimer, multiple sclerose en depressie kan bloedonderzoek nauwelijks informatie geven. De hersenvloeistof CSF (cerebrospinal fluid) biedt die informatie over ons centrale zenuwstelsel wel. Bij alles wat in de hersenen gebeurt als je nadenkt of rent, maar ook bij pijn of verliefdheid en bij celdeling en genezing vinden chemische reacties plaats die restproducten achterlaten. Deze eiwitten en andere stoffen als adrenaline en glucose, komen allemaal in de hersenvloeistof terecht. Die eiwitten en andere stoffen kunnen informatie bieden over de aanwezigheid van ziektes. Met dit vocht kunnen we dus de hersenen bestuderen zonder de schedel te lichten. Deze vloeistof stroomt namelijk via de hersenen en langs de wervelkolom omlaag. Daar kan het met een naald worden afgetapt. 6 Van hartklep tot hersenvocht Van hartklep tot hersenvocht 7

5 Doorbraken Ziektes verklaard In het hersenvocht kunnen mogelijk stoffen getraceerd worden die een verklaring geven voor aandoeningen aan het zenuwstelsel. Die stoffen worden biomarkers genoemd. Als dit onderzoek slaagt, kan dit leiden tot doorbraken op vier terreinen: n Vroege en accurate diagnostiek n Effectievere ontwikkeling van medicijnen n Gepersonaliseerde geneesmiddelen n Nauwkeurige monitoring ziekteverloop Als we vervolgens kunnen aantonen dat eiwit B in combinatie met stof F alleen voorkomt bij alzheimer, kunnen we deze combinatie gebruiken als indicator voor deze ziekte. Met zulke kennis kunnen we vaststellen wat iemand mankeert, maar kunnen we ook bestuderen en voorspellen hoe de patiënt reageert op behandeling. Onderzoekers wereldwijd volgen ons project met grote belangstelling. We staan echter nog wel voor pittige uitdagingen. Zo moeten we de hoeveelheid hersenvocht die we nodig hebben verminderen, zodat we vele analyses kunnen uitvoeren met kleine hoeveelheden. De benodigde hoeveelheden zijn nu nog gelijk aan bloedanalyses, maar hersenvocht is veel moeilijker te verkrijgen. Daarbij geldt dat van bloed een volwassene bijna zes liter heeft, van hersenvocht niet meer dan 150 milliliter. Bovendien is het een uitdaging om de miljoenen combinaties van eiwitten en andere stoffen in kaart te brengen en te koppelen aan specifieke hersenprocessen. Als de hordes zijn genomen, staan we voor fenomenale doorbraken. n Prof. dr Daan Crommelin is scientific director TI Pharma. Dr Alain van Gool is director Genomics & Proteomics Organon en leidt dit project. TI Pharma Veertig projecten In het topinstituut Pharma (TI Pharma) werken ruim veertig kennisinstellingen en bedrijven samen aan onderzoek naar nieuwe medicijnen. Het topinstituut, opgericht in 2006, wordt gefinancierd door overheid, bedrijven en kennisinstellingen, met een totaalbudget van 260 mln voor vier jaar. Het onderzoeksprogramma omvat ruim veertig projecten, waarvan het hierboven beschreven onderzoek naar hersenvocht er een is. Aan elk project werken minimaal drie partners, van wie ten minste één academische en één industriële partner. De projecten beslaan nagenoeg alle ziektegebieden. Topinstituut Pharma genereert nieuwe therapeutische ideeën en vertaalt ze naar patenten die bedrijven kunnen gebruiken voor de ontwikkeling van geneesmiddelen. Daarnaast zoekt het topinstituut naar manieren om het ontwikkelingstraject voor nieuwe medicijnen te verkorten. Onderzoekspartners in het hersenvochtproject zijn Erasmus MC, RU Groningen, Universiteit Leiden, TNO Kwaliteit van Leven, Radboud Universiteit Nijmegen, Organon en Solvay Pharmaceuticals. 8 Van hartklep tot hersenvocht Van hartklep tot hersenvocht 9

6 Topinstituut biomedische materialen werkt aan technologie die lichaamscellen traint defecte organen te vervangen door nieuw gekweekte exemplaren Nieuwe hartklep dankzij regenererende technologie 15 oktober 2007 Het Financieele Dagblad Door: Frank Baaijens en Emiel Staring Geleen Graphic: Mieke Roth, Het Financieele Dagblad De wereld van morgen: via een sneetje in de lies manoeuvreert een arts een kunststof bouwwerkje naar binnen, via de bloedbaan naar uw hart. Hier aangekomen, ontvouwt het zich tot een prima functionerende, kunstmatige hartklep, die vervolgens een fascinerend biomedisch proces ontketent. Het materiaal van dit bouwwerkje bewerkstelligt de groei van een nieuwe, lichaamseigen en kerngezonde hartklep om ten slotte zelf als suiker in water op te lossen. De wereld van nu: u krijgt een hartaandoening waardoor uw hartklep moet worden vervangen. Van gezonde ouder, vriend of werknemer bent u plotseling hartpatiënt. Afhankelijk van leeftijd en levensstijl, plaatst een arts operatief een mechanische of een varkenshartklep, waarmee u met geluk enkele decennia vooruit kunt. De protheses groeien immers niet mee, waardoor de procedure twee, drie keer, en met pech nog vaker uitgevoerd moet worden. En open hartchirurgie is bepaald geen poliklinische ingreep. Terug naar morgen: vrijwel direct na aankomst in het hart, start de ingebrachte hartklep met de werving van cellen uit het lichaam. De tijdelijke kunstklep is gemaakt van poreus materiaal, zodat cellen van de patiënt hier gemakkelijk in kunnen groeien. Het materiaal scheidt stoffen af die cellen rekruteren, trainen en aan de tijdelijke klep hechten, waardoor binnen enkele weken een nieuwe, duurzame hartklep ontstaat. Nu is dit nog sciencefiction, maar het BioMedical Materials-programma (BMM), een publiek-privaat initiatief voor onderzoek naar biomedische materialen, hoopt snel de benodigde doorbraken te realiseren. Als alles goed gaat, kunnen 10 Van hartklep tot hersenvocht Van hartklep tot hersenvocht 11

7 Het is een natuurlijk proces, vergelijkbaar met het helen van een wond Doorbraken Topinstituut BMM Het Topinstituut Biomedical Materials Programme (BMM) is een nationaal onderzoeksprogramma waarin vele kennisinstellingen, bedrijven en patiëntenorganisaties samenwerken aan doorbraken op het gebied van biomedische materialen. Het programma krijgt geld van rijksoverheid, kennisinstellingen en bedrijven, met een totaal budget van 90 mln voor vijf jaar. Het onderzoek richt zich op complexe en risicovolle open innovatie. De onderzoeksthema s komen tot stand door beoordeling van onafhankelijke deskundigen uit het bedrijfsleven en de academische wereld, op basis van de behoefte aan nieuwe technologieën die een oplossing bieden voor diverse ziektebeelden. Partners binnen het topinstituut zijn DSM, Fortimedix, Fujifilm Life Science, InnoCore, Medtronic, Organon, PharmaCell, Pharming, Philips Research, Polyganics, Purac, TNO, Nierstichting, Hartstichting, universiteiten van Eindhoven, Groningen, Maastricht, Nijmegen, Twente, Utrecht en de universitair-medische centra van Groningen, Leiden, Maastricht, Nijmegen, Rotterdam en Utrecht. medici het materiaal al over zeven tot vijftien jaar in de operatiekamer van de plank trekken. Op alle plaatsen kan het lichaam cellen inzetten om bloedvaten en spieren te herstellen. Wat biomedici proberen, is dit proces op specifieke locaties te stimuleren en te faciliteren. Het ingebrachte materiaal zet de cellen aan om in snel tempo een hartklep te produceren en biedt tegelijk een werkende klep als fundament. Op dit moment zijn biomedici al in staat om de cellen buiten het lichaam zodanig te trainen dat ze op de poreuze kunststof een hartklep ontwikkelen. We plaatsen de cellen in een kweekomgeving vergelijkbaar met de gewenste plek in het lichaam, een bioreactor genoemd, en zetten de cellen aan tot het ontplooien van processen die ook daar plaats vinden. Wekenlange nabootsing van de pompbeweging van het hart hersenspoelt de cellen op een gegeven moment dusdanig dat ze denken: ik ben een hartklep! De kunst is om dit proces in het lichaam te laten plaatsvinden, terwijl de hartfunctie gewoon doorgaat. Als biomedici erin slagen het materiaal van de drager zo te optimaliseren dat deze enerzijds succesvol cellen kan werven, trainen en hechten, anderzijds op kan lossen na de voorgeschreven tijd én tussentijds vlekkeloos de functie van het orgaan kan overnemen, dan is dat een medische doorbraak met grote gevolgen. Deze techniek stimuleert en versnelt het regeneratieve vermogen van het menselijk lichaam. Dit kan straks bij een hartklep, maar evenzeer bij botweefsel, verstopte bloedvaten, defecte nieren en kapot kraakbeen. Door dit onderzoek kunnen we dergelijk letsel in de toekomst wellicht permanent herstellen. n Prof. dr Frank Baaijens is wetenschappelijk directeur BMM en hoogleraar Tissue Engineering TU Eindhoven. Emiel Staring is algemeen directeur BMM en een van de voortrekkers van het topinstituut. 12 Van hartklep tot hersenvocht Van hartklep tot hersenvocht 13

8 Nederlandse onderzoekers werken aan een doorbraak in de strijd tegen nierfalen Op zoek naar een antwoord op de kille sluipmoordenaar 29 oktober 2007 Het Financieele Dagblad Door: Marja van Luyn en Tom Oostrom Bussum Graphic: Mieke Roth, Het Financieele Dagblad Ruim Nederlanders lijden aan nierfalen: een sluipend en onomkeerbaar ziekteproces. De werking van de nieren neemt geleidelijk af, en klachten ontstaan meestal als de nieren nog maar voor twintig tot dertig procent werken. Laat dus. Vaak té laat. Op dit moment zijn dialyse en niertransplantatie de enige opties bij ernstig nierfalen. Door de schaarste van orgaandonoren is een meerderheid van de patiënten aangewezen op dialyse. Hoewel dialyse levensverlengend werkt, gaat het gepaard met serieuze klachten en diëten, strakke leefregels en bovenal door de grote kans op complicaties een ernstige bedreiging van de gezondheid. Een patiënt moet vaak drie keer per week worden aangesloten op het dialyseapparaat, gedurende drie tot vijf uur per keer. Dialyse is geen leven, het is overleven. De nier is een van de belangrijkste en meest complexe organen in het menselijk lichaam. Het combineert tal van vitale functies die er voor zorgen dat bijvoorbeeld het hart zijn werk kan doen. Het is geen sinecure om een adequate vervanging te fabriceren. Op initiatief van de Nierstichting wordt nu bij het Nederlandse topinstituut Biomedical Materials (BMM) gewerkt aan de ontwikkeling van een implanteerbare biologische kunstnier. Iets dat lange tijd verre van mogelijk leek. De orgaannabootsing moet een aantal van de nierfuncties overnemen, wat betekent dat zij afvalstoffen uit het bloed verwijdert, continu zorgt voor een goede vochtbalans, bloeddruk en bloed- en zuurstofvoorziening en mogelijk ook hormonen als epo aanmaakt. Voorzichtig wordt gefluisterd dat de eerste resultaten hiervan binnen tien jaar te realiseren zijn. 14 Van hartklep tot hersenvocht Van hartklep tot hersenvocht 15

9 De kunstnier bestaat uit membranen met gekweekte menselijke niercellen die afvalstoffen selectief kunnen verwijderen en tegelijkertijd belangrijke, goede stoffen terugfilteren naar het lichaam. We hebben het dus over een compact en biologisch neporgaan, dat tevens betaalbaar moet zijn voor grootschalig gebruik. De verschillende onderzoekspartners gaan nu aan de slag om membranen te ontwikkelen die zonder complicaties in de bloedbaan kunnen worden geplaatst. Ook wordt gewerkt aan het vinden van een geschikte bron van nier(stam)cellen en aan een manier om deze cellen te kweken buiten het lichaam. Voorts moet er een bescherming worden gevonden waardoor de membranen en cellen niet worden afgestoten of immuunreacties veroorzaken. Uit wetenschappelijke analyses blijkt dat voor de ontwikkeling van een biologische kunstnier de implantatie zelf de grootste uitdaging biedt. De aansluiting op bloedvaten en urineleiders in het lichaam vraagt om veel extra kennis, techniek en tijd. Bovendien mag het orgaan niet worden afgestoten of afgebroken. Het grote aantal patiënten en de kwaliteit van huidige behandelingen schreeuwen om snelle verbetering. Daarom worden in het onderzoek twee tussenstations ingelast. De eerste stap op weg naar het implanteerbare ideaalbeeld is een kleine kunstnier die buiten het lichaam wordt gedragen en nog geen menselijke cellen bevat. Deze kan echter wel 24 uur per dag het bloed filteren en voorkomt de moeheid, misselijkheid en bewegingsbeperkingen van een dialyseapparaat. Stap twee is een kleine draagbare nier mét gekweekte menselijke cellen, die de functie van de nierbuisjes kan vervangen. Het streven is om de eerstgenoemde kunstnier binnen zeven tot tien jaar beschikbaar te laten komen. Aanvankelijk waren medische en wetenschappelijke wereld sceptisch over de ambities een biologische (implanteerbare) kunstnier te ontwikkelen. Nu duidelijk is hoeveel kennis er in Nederland op verschillende deelgebieden voorhanden is, groeit het geloof en enthousiasme. Bovendien is er de sterke wil om nierpatiënten overal ter wereld een beter leven te bieden. De nieuwe biologische nier zou hier een even baanbrekend als prachtig resultaat van zijn. n Prof. dr Marja van Luyn is hoogleraar Tissue Engineering aan de Rijksuniversiteit Groningen, drs Tom Oostrom is adjunct-directeur van de Nierstichting Topinstituut BMM Publiek-privaat initiatief Het onderzoek binnen topinstituut Biomedical Materials (BMM) wordt uitgevoerd door experts en instellingen uit diverse disciplines, zoals clinici, cel- en moleculairbiologen, fysiologen en biochemici. De consortiumpartners zijn: Nierstichting Nederland, Nederlandse Hartstichting, Koninklijke DSM, Philips Research, Organon, Fuji Photo Film Life Sciences, Pharming, Fortimedix, Innocore, Pharmacell, Polyganics, Technische Universiteit Eindhoven, Universiteit Twente, TNO, de universiteiten van Groningen, Nijmegen, Maastricht, Utrecht en de Universitair Medische Centra van Groningen, Leiden, Maastricht, Nijmegen, Rotterdam en Utrecht. Dialyse Schoon bloed Nierdialyse helpt het bloed van nierpatiënten schoon te houden. Dialyseren kan via hemodialyse of peritoneaaldialyse. Bij hemodialyse filtert een apparaat het bloed. Patiënten liggen aan het dialyseapparaat, terwijl via een naald in de bloedbaan het bloed naar het apparaat wordt gepompt, waar het bloed wordt gespoeld. Bij peritoneaaldialyse wordt spoelvloeistof in de buikholte gebracht. Bijvoorbeeld door iedere nacht met een speciale machine en een slangetje door de buikwand via een buikkatheter spoelvloeistof leeg te laten lopen. 16 Van hartklep tot hersenvocht Van hartklep tot hersenvocht 17

10 Moleculaire beeldvorming belooft meer kans op behoud van leven en levenskwaliteit Ernstige ziektes opsporen voordat ze zich openbaren 12 november 2007 Het Financieele Dagblad Door: Hans Hofstraat en Peter Luijten Eindhoven Graphic: Mieke Roth, Het Financieele Dagblad Longkanker, om een voorbeeld te noemen, is een verschrikkelijke ziekte. Een longtumor openbaart zich dikwijls erg laat, pas wanneer een patiënt de eerste klachten krijgt. Het duurt vervolgens vaak maanden voordat duidelijk is of een behandeling zal aanslaan. Zo niet, dan is kostbare tijd verloren voordat met een hopelijk effectievere behandeling kan worden begonnen. In de meeste gevallen is de prognose ronduit slecht; meer dan 80 procent van de patiënten overlijdt binnen twee jaar. Het zou veel beter zijn wanneer bekend is wie aanleg heeft voor longkanker, zodat tumoren bij die mensen eerder kunnen worden ontdekt. In dat geval kunnen die patiënten met meer kans op succes worden behandeld en kan eerder worden vastgesteld of behandelingen effect zullen hebben. Dit futuristische beeld wordt binnen afzienbare tijd bewaarheid dank zij nieuwe medische technieken om ziektes op te sporen, nog voordat de eerste symptomen zich openbaren. Die technieken maken gebruik van het voor ieder mens unieke genetische materiaal, dat zich uitdrukt in al even unieke biochemische processen. Die individuele genetische verschillen maken dat mensen een compleet ander risicoprofiel kunnen hebben om een longtumor te krijgen en dat ze volledig anders zullen reageren op dezelfde medicatie. Het vaststellen van het unieke medische karakter van de patiënt kan in de toekomst meer en meer plaatshebben door middel van moleculaire beeldvorming. Hiervoor worden radioactieve contrastmiddelen gebruikt die worden afgelezen door hypergevoelige scanners. Die kunnen zeer gedetailleerd constateren hoe en waar de contrastmiddelen gereageerd hebben op afwijkende moleculen of afwijkende cellen in het lichaam. Het contrastmiddel kan bijvoorbeeld zo ontworpen zijn dat het zich bindt aan specifieke zieke cellen en op deze manier een ziekte zichtbaar maakt. Het kan ook een indicatie geven van DNA-afwijkingen die kunnen leiden tot kanker, of die het effect van een behandeling aantonen. De combinatie van scanners en speciale contrastmiddelen maakt het dus mogelijk de moleculaire eigenschappen van ziek weefsel vast te stellen. Daarmee wijkt moleculaire beeldvorming af van beeldvorming met röntgenstraling, CT-scans en ultrageluid. Die sporen allemaal vormafwijkingen in het lichaam op, maar zeggen niets over de moleculaire kenmerken van het in kaart gebrachte weefsel. MRI-scans nemen een speciale positie in, aangezien deze techniek informatie biedt over vorm, functie én moleculen. Op deze wijze worden snelle diagnose en behandeling op maat mogelijk. Bovendien kan met moleculaire beeldvorming veel eerder worden vastgesteld of een behandeling doeltreffend is. Moleculaire beeldvorming kan ook helpen om andere ziekten dan kanker vast te stellen. Zo kan molecular imaging in kaart brengen hoe riskant de aderverkalking of plaque is die zich bij een persoon afzet aan de binnenwand van de bloedvaten. Sommige vormen van plaque hebben namelijk de neiging te ontsteken, wat de kans sterk vergroot op het vrijkomen van een bloedpropje, met een hoog risico op een hersen- of hartinfarct met vaak fatale gevolgen. Daarnaast kan de techniek leiden tot een beperking van onnodige behandelingen. Zo krijgt iedere man, als hij maar oud genoeg wordt, prostaatkanker. Bij veel mannen schrijdt deze tumor echter bijzonder langzaam voort en is het gevaar op uitzaaiingen miniem. Nu is nog niet bekend welke mannen dat zijn, dus om het zekere voor het onzekere te nemen wordt er meer chirurgisch ingegrepen dan nodig. Uiterst vervelend voor de patiënten, want een prostaatoperatie geeft niet zelden nadelige complicaties als incontinentie en impotentie. Moleculaire beeldvorming beperkt behalve overbehandeling ook neveneffecten die 18 Van hartklep tot hersenvocht Van hartklep tot hersenvocht 19

11 alsmaar leiden tot nieuwe kostenstijgingen in de gezondheidszorg. Als het Center for Translational Molecular Medicine (CTMM) succes heeft, kunnen doktoren bepalen welke mensen een verhoogd risico lopen op een bepaalde ziekte. Deze mensen kunnen dan gericht en met betere diagnostische tests, zoals moleculaire beeldvorming, in de gaten worden gehouden. Zo kunnen vele ziektes vroeger, effectiever en met minder nadelige neveneffecten worden behandeld. Dit maakt een veel beter resultaat voor de patiënt mogelijk: behoud van leven en van levenskwaliteit. Moleculaire beeldvorming is daarmee een van de pijlers onder de gezondheidszorg van de toekomst. n Prof. dr Hans Hofstraat is vice-president van Philips Research in Eindhoven en medeoprichter van Center for Translational Molecular Medicine CTMM. Dr Peter Luijten is hoogleraar functionele beeldvorming aan Universitair Medisch Centrum in Utrecht. Luijten is wetenschappelijk directeur van CTMM. Medici kunnen straks steeds vroeger bepalen wie een verhoogd risico loopt op bepaalde ziekten Toekomstbelofte Center for Translational Molecular Medicine Diagnoses van ziektes vroegtijdiger en accurater stellen én op de persoon toegesneden behandelingswijzen mogelijk maken. Dat is het doel van het kersverse Center for Translational Molecular Medicine (CTMM). Dit brede samenwerkingsverband van bedrijven en universiteiten zoekt de basis voor de ontwikkeling van nieuwe medische technologieën in fundamentele, nieuwe inzichten in de moleculaire oorzaken van ziekte en gezondheid. Het gaat daarbij onder meer om moleculaire gezondheidszorg. Dit omvat diagnostische technieken die op moleculair niveau en op celniveau informatie verschaffen over wat er in het menselijk lichaam gebeurt. CTMM streeft op die manier drie doelen na. 1. Uiterst accurate prognostiek en diagnostiek van ziekten, nog voor de eerste symptomen zich openbaren. 2. Identificatie van persoonlijke kenmerken die de reactie op medicatie beïnvloeden. 3. Continue bewaking van de reactie van patiënten op medicatie, zodat de behandeling maximaal effectief is met minimale bijwerkingen. Het CTMM richt zich vooral op ziekten met de grootste prioriteit voor de westerse wereld: kanker, cardiovasculaire ziektes (hart- en vaatziekten), neurodegeneratieve aandoeningen (alzheimer, parkinson) en infectieziekten. Het centrum gaat van start met een investering van maximaal 400 miljoen euro, waarvan de helft uit bijdragen van deelnemende publieke en private partijen en de andere helft van de overheid. Het CTMM is een initiatief van onder meer Philips, Organon, DSM en FEI, alle Nederlandse academische ziekenhuizen, tal van Nederlandse universiteiten, TNO, het Nederlands Kanker Instituut, de Nederlandse Hartstichting, KWF Kankerbestrijding en de Alzheimer Stichting Nederland. Verder zijn nog tientallen vooral kleinere bedrijven betrokken. 20 Van hartklep tot hersenvocht Van hartklep tot hersenvocht 21

12 Topinstituut Pharma werkt aan antilichamen tegen ziekenhuisbacterie op oorlogspad Immuniteit uit een potje 26 november 2007 Het Financieele Dagblad Door: Jan Maarten van Dijl, Herman Groen en Roland Lageveen Groningen Graphic: Frederik Ruys, Het Financieele Dagblad Een Superbug wordt hij genoemd. Een opportunist ook. Achter de schermen speelt zich een verwoede strijd af tussen de medische wereld en een eencellige: de bacterie genaamd Staphylococcus aureus. Deze bacterie, afgekort Staf aureus, is ongevoelig voor de meeste antibiotica. Vooral voor mensen met een verminderde weerstand is hij gevaarlijk en bij hen kan hij een reeks infecties veroorzaken die zelfs kunnen resulteren in overlijden van de patiënt. De bacterie verspreidt zich vooral via contact met besmette personen, maar nestelt zich tevens in gordijnen en kleding en kan overleven op muren, kranen en lichtschakelaars. Het bekendste lid van de familie is de MRSA, de multiresistente Staphylococcus aureus, beter bekend als de ziekenhuisbacterie. Topinstituut (TI) Pharma werkt aan een nieuw instrument om de bacterie te bestrijden. Bedrijven en kennisinstellingen ontwikkelen samen volledig menselijke antilichamen, die deze bacteriën kwetsbaar maken voor ons eigen afweersysteem. Nu nog bestrijden we bacteriële infecties met antibiotica. In het geval van de Staf aureus levert dit problemen op. Op vrijwel alle antibiotica heeft de bacterie een weerwoord. Bovendien slaagt hij erin om de informatie over te brengen naar soortgenoten. Heeft één exemplaar een antwoord bedacht op onze aanval, dan wordt dit doorgesluisd naar bacteriële familieleden. Zo is er door de jaren heen een wapenwedloop ontstaan tussen de mens en zijn eencellige opponent. Continu ontwikkelen farmaceutische bedrijven nieuwe antibiotica, die vervolgens binnen korte tijd hun uitwerking verliezen. Zo ontstaat een dilemma voor artsen: zet ik het nieuwe antibioticum in om de infectie te genezen, of bewaar ik het middel voor een ernstiger situatie en voorkom ik dat de bacterie van die infectie al weer resistent is? Ziekmakende bacteriën koloniseren het menselijk lichaam, waarna vreetcellen van ons afweersysteem ze opsporen en vernietigen, eventueel met hulp van antibiotica. De Staf aureus slaagt er echter in om onzichtbaar en onaantastbaar te worden voor dit afweersysteem. Injectie van speciaal ontwikkelde antilichamen lijkt een oplossing te bieden. 22 Van hartklep tot hersenvocht Van hartklep tot hersenvocht 23

13 TI Pharma 260 miljoen euro Binnen Topinstituut (TI) Pharma werken ruim veertig kennisinstellingen en bedrijven samen aan onderzoek naar nieuwe medicijnen. Het topinstituut, opgericht in 2006, wordt gefinancierd door overheid, bedrijven en kennisinstellingen, met een totaal budget van 260 miljoen euro voor vier jaar. Projectdeelnemers onderzoek MRSA-bacterie Universitair Medisch Centrum Groningen, Erasmus Medisch Centrum Rotterdam, BioMaDe Technology en IQ Corporation bv uit Groningen. Geïnvesteerd bedrag Circa 4 mln over vier jaar. Verwachte resultaten Proof-of-principle zou binnen de looptijd van het project vier jaar behaald kunnen worden. Daarna volgt de ontwikkeling tot geneesmiddel waarvoor klinische tests nodig zijn. Antilichamen Neutraliseren gif Menselijke antilichamen worden al ingezet als geneesmiddel bij kanker of om dodelijk gif van bacteriën te neutraliseren. Zo ontwikkelt IQ Corporation op dit moment een antilichaammedicijn tegen de dodelijke bacterie antrax (miltvuur). Bij besmetting blokkeert deze bacterie het menselijke afweersysteem, wat veelal leidt tot het overlijden van de patiënt binnen twee weken. Het bieden van immuniteit uit een potje, specifiek gericht op neutralisatie van het gif, beschermt mensen hiertegen. Eind 2008 hoopt het bedrijf dit geneesmiddel tegen antrax in te dienen voor registratie als toegelaten medicijn. Na injectie hechten de antilichamen zich aan de bacteriën. Dat maakt hen zicht- en grijpbaar voor ons afweersysteem Vrijwel direct na injectie hechten de antilichamen zich aan de Staf aureusbacteriën en voorzien ze van een label. Hierdoor worden de ziekmakende cellen niet alleen zichtbaar voor ons afweersysteem vergelijk het met een opvallende jas ze worden tevens beter grijpbaar. Vergelijk de Staf aureus met een olieworstelaar: door de gladde buitenlaag is het vaak onmogelijk hem te grijpen en te verslaan. Het laagje van het antilichaam voorziet de bacterie van een coating, waardoor de grip wordt vergroot en afweercellen de ziekteverwekker kunnen elimineren. De nieuw te ontwikkelen antilichamen zijn met name bedoeld voor mensen bij wie het natuurlijke afweersysteem is verzwakt door ziekte of operaties. Vooral na transplantaties onderdrukt de specialist het afweersysteem door medicatie om te voorkomen dat een nieuw orgaan wordt afgestoten. In zo n situatie krijgen bacteriën vrij spel. Het toedienen van specifieke antilichamen noem het immuniteit uit een potje biedt dan de broodnodige bescherming voor de patiënt. Om succes te boeken, moeten de antilichamen wel volledig humaan zijn, ontwikkeld ín een ander mens dus. Alleen déze antilichamen weten immers feilloos wat hun te doen staat. Patiënten lopen dan niet het risico van allergische reacties of kruisreactiviteit, waarbij de antilichamen andere vitale functies dwarsbomen. Om deze humane antilichamen te kweken, wordt gewerkt met donoren: met name oud-patiënten die een Staf-infectie hebben overleefd of gezonde vrijwilligers die meewerken aan experimentele vaccinatieprogramma s. Uit hun bloed worden witte bloedcellen gefilterd, waaruit de noodzakelijke Staf-vijandige antilichamen kunnen worden gedestilleerd. Het is de bedoeling dat deze vervolgens in een laboratorium worden geïsoleerd en vermenigvuldigd, zodat ze later in grote aantallen kunnen worden ingezet. Extra voordeel van de immuniteit uit een potje, is dat het lichaam van de patiënt tijdens een kuur met antilichamen, de gelegenheid heeft om eigen antilichamen te produceren om zo een permanente immuniteit te verkrijgen. Hoewel het niet ondenkbaar is dat de Staf aureus uiteindelijk ook op deze behandeling een antwoord vindt, zetten de volledig humane antilichamen de mens binnenkort wel op een geruststellende voorsprong in zijn strijd tegen de eencellige uitdager. n Prof. dr Jan Maarten van Dijl is hoogleraar medische microbiologie Rijksuniversiteit Groningen. Dr Roland Lageveen is ceo en dr Herman Groen is chief scientific officer IQ Corporation. 24 Van hartklep tot hersenvocht Van hartklep tot hersenvocht 25