Holland Space Cluster

Transcriptie

1 Holland Space Cluster Ready for take-off

2 Colofon Redactie: Redacteur: Christiaan de Goeij ( cdgoeij@hollandrijnland.net ) Co redacteur: Simon Bremmer ( sbremmer@hollandrijnland.net ) In opdracht van de Trekkersgroep Holland Space Cluster bestaande uit Leendert de Lange (Gemeente Noordwijk), Geert Mennenga (SpaceNed), Nico van Putten (Netherlands Space Office), Wilfried Boland (Universiteit Leiden), Pieter Visser (TU Delft), Peter Meijer (Kamer van Koophandel), Toon Buddingh (Akebia Management), Wim Rutgers (WFIA), Martijn Weeber (ESA BIC) en Jeroen Thijs (ATG Europe). Februari 2013 Foto Omslag: Arianespace. 2

3 Inhoudsopgave Samenvatting 4 1. Introductie Aanleiding Holland Space Cluster: regionale afbakening Methodiek 8 2. Achtergrond Ruimtevaart in Nederland ESA ESTEC ESA BIC Bedrijfsleven Kennis en onderzoeksinstellingen Beleid Netwerken, samenwerking en maatschappelijke meerwaarde Waardecyclus Ruimtevaartsector Netwerken en samenwerking Maatschappelijke meerwaarde Mogelijke rol Holland Space Cluster Uitvoering en organisatie Missie Holland Space Cluster Uitvoering en organisatie Financiën Governance 29 Literatuur 31 Bijlagen 32 Bijlage 1: Overzicht leden trekkersgroep 32 Bijlage 2: Gesproken personen / organisaties 32 Bijlage 3: Methodiek 33 Bijlage 4: Overzicht Upstream bedrijvigheid in Provincie Zuid Holland 34 Bijlage 5: Overzicht Downstream bedrijvigheid in Provincie Zuid Holland 41 3

4 Samenvatting Ruimtevaart is in de regio Holland Rijnland aangewezen als één van de kansrijke topsectoren. Daarom is verkend hoe de ruimtevaartsector verder versterkt kan worden in de regio. Door bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheden in de regio (Triple Helix), is de wens uitgesproken om meer intensief samen te werken. In het programma Holland Space Cluster is aangeven hoe deze samenwerking vorm kan krijgen. Ruimtevaartactiviteiten in Nederland concentreren zich sterk op de kennisas Noordwijk, Leiden en Delft. De grootste vestiging van Europese ruimtevaartorganisatie ESA is ESA ESTEC in Noordwijk. Hier werken zo n mensen. Naast ESTEC zijn ook zijn ook ruimtevaartindustrie en kennisinstellingen sterk vertegenwoordigd. Ruimtevaart bestaat uit een upstream en een downstream segment. Het upstream segment houdt zich bezig met productie van de harde infrastructuur en technologie (bijv. de ontwikkeling van raketten en satellieten). Bij het downstream segment gaat het om de (commerciële) exploitatie van die infrastructuur en technologie (bijvoorbeeld het gebruik van satellietdata). Daarnaast is de ruimtevaartsector een motor voor innovaties in andere sectoren zoals Agro & Food (bijv. precisielandbouw), Water (bijv. dijkbewaking via satellieten) en logistiek (bijv. verkeersnavigatie). Zowel de upstream als downstream zijn sterk vertegenwoordigd in de regio. Voor upstream geldt zelfs dat zo n 80% van de activiteiten binnen Nederland in Noordwijk Leiden Delft zit. Het programma Holland Space Cluster zet in op twee pijlers waarmee de ruimtevaartsector in de regio versterkt kan worden: profilering en versterken van netwerkvorming en samenwerking. 1. Profilering Het cluster als geheel duidelijk profileren, zowel op nationaal als internationaal schaalniveau. Daarbij wordt de maatschappelijke relevantie van de activiteiten in het cluster goed onder de aandacht gebracht. Directe aanleiding voor de vorming van het Holland Space Cluster zijn dreigende rijksbezuinigingen op ruimtevaartbudgetten, die inmiddels voor 2013 en 2014 zijn teruggedraaid, maar vanaf 2015 nog op de planning staan. De sector heeft overheidsinvesteringen in de sector te lang als een vanzelfsprekendheid gezien. Mede door gezamenlijke inzet van bedrijfsleven, kennisinstellingen en regionale overheden is het gelukt om de politiek te overtuigen dat bezuinigen op ruimtevaart onverstandig is. De media aandacht rond André Kuipers is cruciaal geweest om de politiek van gedachte te doen veranderen. Deze media aandacht is een eenmalig geschenk uit de hemel dat helaas geen vervolg zal krijgen. Het is de uitdaging van de Holland Space Cluster partijen om de maatschappelijke meerwaarde van de ruimtevaart blijvend onder de aandacht te houden bij de burger en politiek. Het cluster biedt een platform voor profilering van de sector. Profilering is ook van belang om nationale en internationale bedrijven en kenniswerkers aan te trekken, met daarbij de beperkingen van geo return in gedachten. 2. Versterken netwerkvorming en samenwerking Bedrijven, ESA ESTEC, kennis en onderzoeksinstellingen en overheidsinstanties stimuleren, activeren, faciliteren en verbinden. Het Cluster is een platform voor samenwerking en netwerkvorming. Netwerkvorming is niet alleen belangrijk binnen de sector, het gaat ook om cross overs met andere sectoren. In de sector spelen al verschillende initiatieven omtrent netwerkvorming. Vanuit de sector wordt de wens uitgesproken 4

5 voor meer coördinatie en overzicht in de verschillende initiatieven. Het Holland Space Cluster is een platform dat voor die coördinatie kan zorgen. Om de uitdagingen aan te gaan zullen de Holland Space Cluster partijen de handschoen op moeten pakken vanuit de eigen organisatie. Er zal gezamenlijk moeten worden gekeken op welke manier bijgedragen kan worden aan profilering en de samenwerking. Faciliterend aan dit proces is het nodig om een kleine werkorganisatie op te zetten. Deze fungeert als een Start Lean en Mean / zwaan kleef aan organisatie die bedrijven, kennisinstellingen en overheid weet te vinden en te binden. Daarnaast kan deze organisatie uitvoering geven aan de taken die gezamenlijk kunnen worden opgepakt. 5

6 1. Introductie 1.1 Aanleiding Naar aanleiding van het topsectorenbeleid van het Rijk heeft Holland Rijnland in het najaar van 2011 door Bureau Blaauwberg een quick scan laten uitvoeren naar de kansen van dit beleid voor de regio Holland Rijnland. Hieruit kwam naar voren dat in de regio Holland Rijnland drie van deze topsectoren sterk zijn vertegenwoordigd: 1. Life Sciences & Health, vooral door de aanwezigheid van het BioSciencePark 2. Tuinbouw & Uitgangsmaterialen, met de Greenports Duin en Bollenstreek, Aalsmeer en regio Boskoop. 3. Space Technology, als onderdeel van topsector High Tech Systems en Materialen (HTSM). Op 9 maart 2012 heeft de voorzitter van Holland Rijnland, Henri Lenferink, een groot aantal stakeholders uit de sector uitgenodigd om te verkennen hoe de ruimtevaartsector in de regio Noordwijk Leiden Delft versterkt kan worden. Tijdens de lunch werd duidelijk dat de dreigende bezuinigingen op de ruimtevaartbudgetten als een zwaard van Damocles boven de sector hangt. De stakeholders spraken af om de reeds door de sector gestarte lobby kracht bij te zetten door gezamenlijk de maatschappelijke meerwaarde van de sector voor het voetlicht te brengen, en daarmee de minister en de Tweede Kamer op andere gedachten te brengen. Tijdens de lunch werd ook de wens uitgesproken voor oprichting van een regionaal Space Cluster waarin overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen intensief samenwerken, de Triple Helix. Een aantal stakeholders heeft het voortouw genomen voor het opzetten van het regionale cluster en heeft een trekkersgroep gevormd (zie Bijlage 1 voor een overzicht van de leden van de trekkersgroep). Onder leiding van de trekkersgroep is voorliggend programma Holland Space Cluster opgesteld, dat nu voorligt. Dit programma wordt tijdens de lunchbijeenkomst van 8 maart 2013 voorgelegd aan de stakeholders uit de sector. 1.2 Holland Space Cluster: regionale afbakening De activiteiten rondom Space concentreren zich sterk in de omgeving Noordwijk Leiden Delft. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen upstream en downstream in de ruimtevaartsector. Bij upstream gaat het om de provisie van technologie en het bouwen van de harde infrastructuur (satellieten, platforms en instrumenten), terwijl het bij downstream gaat om de exploitatie van die technologie en infrastructuur (Oxford Economics, 2009). Binnen Nederland bevinden de upstream activiteiten zich voor zo n 80% binnen Noordwijk Leiden Delft. Ook de downstream is goed vertegenwoordigd in de regio. Het is echter lastig om dit in percentages aan te geven, aangezien het gaat om een moeilijk af te bakenen segment binnen de ruimtevaart. Zie paragraaf 2.3 en bijlagen 3 en 4 voor een meer uitgebreid overzicht van upstream en downstream bedrijvigheid in de regio. Ook buiten Noordwijk Leiden Delft zijn er bedrijven en instellingen die zich met Space of haar toepassingen bezig houden, denk bijvoorbeeld aan het Geomatics Business Park in Marknesse, het astrofysica expertise instituut SRON in Utrecht en Groningen, bedrijvigheid in Noord Brabant of universiteiten in Wageningen, Twente, Amsterdam en Groningen. De basisgedachte van een cluster is echter geografische nabijheid. Aan bijvoorbeeld het Bio Science Park in Leiden is te zien dat die geografische nabijheid van belang is. Daarom is er voor gekozen om klein te beginnen. Toch is er specifiek voor de naam Holland Space Cluster gekozen, omdat samenwerking met andere partijen, in overige delen van Nederland, belangrijk is voor de ruimtevaartsector. In figuur 1 is een overzicht te zien van ruimtevaart(gerelateerde) instituten en bedrijven in Nederland. Figuur 2 geeft een overzicht van wat zich specifiek in de regio Noordwijk Leiden Delft bevindt aan ruimtevaartpartijen. 6

7 Figuur 1: Ruimtevaart in Nederland 7

8 8

9 2. Achtergrond ruimtevaart in Nederland Ruimtevaart wordt traditioneel beschouwd als een motor voor nationale technologische ontwikkeling. De sector werd in zijn begindagen vooral gezien als van militair belang. Maar in de afgelopen decennia heeft ruimtevaart zich ontwikkeld tot veel meer dan een sector die militaire toepassingen oplevert. Het belangrijkste voorbeeld hiervan is het Global Positioning System (GPS) dat op basis van satellietgegevens informatie over locaties kan geven. Ruimtevaart is in verschillende opzichten van toenemend maatschappelijk, sociaal economisch en commercieel belang: van wetenschap (het beter begrijpen van het universum en de aarde), tot technologie (bijv. high tech systemen die in de sector ontwikkeld worden), tot applicaties (communicatie, navigatie en aardobservatie, waaronder begrepen meteorologie). In dit hoofdstuk wordt een overzicht gegeven van wat er op het gebied van ruimtevaart speelt in Nederland. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen bedrijfsleven (2.2), kennis en onderzoeksinstellingen (2.3) en overheid (2.4). ESA ESTEC wordt apart besproken in paragraaf ESA ESTEC Internationaal is het speelveld in de ruimtevaartsector sterk veranderd vanaf Er zijn steeds meer landen gekomen die satellieten lanceren (zie figuur 3). De Verenigde Staten blijft hierbij verreweg het belangrijkste, gevolgd door de BRIC landen Brazilië, Rusland, India en China en enkele Europese landen. De organisatie die Europese landen actief op het gebied van ruimtevaart verenigt is de European Space Agency (ESA). Door ESA is Europa één van de sleutelspelers op ruimtevaartgebied. ESA beheert de R&D programma s in Europa die nodig zijn om op de voorgrond te blijven qua wetenschap, technologie en applicaties. De organisatie ziet het als haar taak om investeringen in ruimtevaart te initiëren opdat die voordelen opleveren voor mensen: van banen en economische groei via een bijdrage aan klimaatbeheersing tot efficiënte communicatie en beveiliging. De doelstelling om een competitieve ruimtevaartindustrie te creëren hangt daarmee samen. Elke lidstaat levert een contributie aan ESA. In 2012 was het totale budget 4,02 miljard euro. ESA opereert op basis van Geo return, dat wil zeggen dat industrieën in elke lidstaat kunnen meedingen naar programma s en industriële contracten naar mate van de hoeveelheid contributie die de lidstaat heeft bijgedragen. Figuur 3: Landen die satellieten hebben gelanceerd in de ruimte Bron: OECD,

10 ESA is gevestigd op verschillende locaties in Europa, maar verreweg de grootste vestiging is het European Space Research and Technology Centre (ESTEC) in Noordwijk. ESTEC is het technische hart van ESA, waar de meeste ESA projecten ontstaan en door de verschillende fasen van ontwikkeling worden geloodst. Meer dan 60% van het budget van ESA wordt uitgegeven door ESTEC. De belangrijkste taken van ESTEC zijn als volgt: - Onderzoek, voorbereiding en management van de meeste Space programma s van ESA (wetenschap, applicaties, bemande ruimtevaart en exploratie). - Technische hulp bij ESA project teams (inclusief voorbereiding en coördinatie van het ESA R&D programma). - Verantwoordelijkheid voor kwaliteit en veiligheid van ESA programma s. - Management van het ESTEC Test Centre en coördinatie met de overige Test Centres in Europa. Er werken zo n mensen bij ESTEC, waardoor het op de vierde plaats staat van grootste Kennisen Onderzoeksinstituten in Nederland, na TNO, Deltares en Stichting FOM (Position Paper Ruimtevaart, 2012). 2.2 ESA BIC ESA kent via het ESA Business Incubation Centre (ESA BIC) een incubatieprogramma waarin de startup van nieuwe ondernemingen met financiering van de Rijksoverheid en ESA wordt ondersteund. ESA BIC op het Space Business Park in Noordwijk ondersteunt ondernemers met het omzetten van vernieuwende ideeën in bedrijven. Het is gespecialiseerd in het helpen van startups die technologie uit ruimtevaart vermarkten in andere sectoren. Sinds 2005 zijn in ESA incubators verspreid over Europa 110 nieuwe bedrijven ontstaan. Nederland heeft de basis gelegd voor dit initiatief binnen ESA en is nog steeds leidend hierin: de helft van deze 110 bedrijven ontstond in Noordwijk. Het zijn solide bedrijven: de survival rate bedraagt bijna 95%. ESA BIC is gevestigd in het European Space Innovation Centre (zie foto, ESA, 2012). Het huidige incubator programma loopt tot Om een zwart gat na 2014 te voorkomen is een plan voor voortzetting essentieel. 2.3 Bedrijfsleven Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen upstream en downstream bedrijvigheid in de ruimtevaart(gerelateerde) industrie. Zoals ook in paragraaf 1.2 beschreven gaat het bij upstream om de provisie van technologie en het bouwen van de harde infrastructuur (satellieten, platforms, instrumenten), terwijl het bij downstream gaat om de exploitatie van technologie en die infrastructuur (Oxford Economics, 2009). Upstream bedrijven houden zich voornamelijk bezig met het ontwikkelen van producten, subsystemen, instrumenten en technieken die gebruikt worden in de ruimte of voor testonderzoek op de grond. Te denken valt aan zonnepanelen voor satellieten, optische instrumenten voor ruimteverkenning of software voor toepassing in ruimtestations. Verreweg het grootste gedeelte van de upstream bedrijvigheid in Nederland bevindt zich in de regio Noordwijk Leiden Delft. In bijlages 4 en 5 is een overzicht te zien van upstream en downstream bedrijven binnen de provincie Zuid Holland. Er is meer aan ruimtevaartwerkgelegenheid in Nederland dan alleen ESA ESTEC. Er zijn tenminste 70 bedrijven die direct of indirect leveren aan het instituut. In de (upstream) ruimtevaartindustrie 10

11 De meest voorkomende functiecategorieën zijn technici en ingenieurs die betrokken zijn bij het ontwerp, de fabricage en het bedienen van ruimte en grondsegmenten. Daarnaast zijn er ook veel specialisten informatietechnologie. Ruimtevaart is over het algemeen een zeer geconcentreerde industrie. Vier grote industriële bedrijven zijn direct verantwoordelijk voor ruim 70% van de totale Europese werkgelegenheid in Space Technology. In Nederland is Dutch Space met zo n 250 werknemers (waarvan ± 75% hoogopgeleid) het grootste bedrijf werkzaam op gebieden als lanceervoertuigen, instrumenten voor aardobservatie en zonnepanelen voor satellieten. Dutch Space is onderdeel van EADS Astrium, een van de vier grootste Europese bedrijven in de ruimtevaartindustrie met vestigingen in vijf verschillende landen. Dutch Space treedt vaak op als hoofdaannemer van projecten, en zet daarnaast ook subopdrachten uit naar MKB bedrijvigheid in Nederland. Daarnaast zijn er nog enkele bedrijven met tussen de 50 en 100 werknemers zoals AOES Technology Group en Satellite Services. Het overgrote deel van de ongeveer 70 bedrijven die leveren aan ESA ESTEC is midden en kleinbedrijf. Het downstream segment in de ruimtevaart is moeilijk af te bakenen. Het gaat om toepassingen van technologie uit het upstream segment. Die toepassingen zijn er in zeer verschillende sectoren, wat het lastig maakt om een eenduidige definitie van downstream te geven. In brede zin valt een onderscheid te maken tussen navigatie, aardobservatie en telecommunicatie. Telecommunicatie is de belangrijkste commerciële markt voor ruimtevaart. Het gaat bijvoorbeeld om internetverbindingen, satelliettelefoons en televisie uitzendingen door middel van satellieten. Navigatie is een sterk groeiende markt voor de sector. Een bekend voorbeeld is het autonavigatiesysteem van TomTom. Daarnaast is er aardobservatie, waar ook veel ruimte voor groei zit. Het gaat om gebruik van satellietgegevens (in een combinatie van hiervoor genoemde gebieden) voor het monitoren van grond-, lucht- en waterbewegingen. Dit kan bijvoorbeeld toegepast worden voor dijkbewaking, precisie landbouw en het voorspellen van overstromingen. In paragraaf 3.3 staat meer uitgebreid beschreven in welke sectoren ruimtevaarttechnologie haar toepassingen heeft. Naast Noordwijk Leiden Delft zijn voor het downstream segment ook andere delen van Nederland belangrijk. Zo is in Marknesse het Geomatics Business Park gevestigd, waar een cluster van bedrijven zit dat zich met aardobservatie bezig houdt. Daarnaast zijn veel bedrijven te vinden rondom universiteiten als die van Wageningen en Twente. 2.4 Kennis- en onderzoeksinstellingen De kennis die ten behoeve van de ruimtevaartsector wordt geproduceerd is zeer divers van aard. Er valt in brede zin een onderscheid te maken in de volgende drie soorten kennis: Fundamenteel en theoretisch onderzoek, zoals kosmologie, sterrenstelsels en ruimtematerie. De Universiteit Leiden is daar een belangrijke speler in. De wetenschappelijke uitdagingen zijn zeer groot. Daarom wordt er in fundamenteel onderzoek goed samengewerkt, onder meer met de universiteiten in Twente (ITC: instituut voor geo informatie wetenschap en aardobservatie), Groningen en Amsterdam (VU). Maar als het gaat om space law het zich snel ontwikkelende ruimterecht is Leiden het enige kenniscentrum in Nederland, en zelfs in Europa (zie ook kader 1) Upstream activiteiten worden ondersteund vanuit de Technische Universiteit in Delft. Op de faculteit lucht en ruimtevaarttechniek is een sectie Space Systems Engineering en een sectie Astrodynamics and Space Missions. Het gaat om de mechanische harde kant van de ruimtevaart (instrumenten, aandrijvingen, enzovoort). Studenten en hoogleraren van de TU Delft hebben, overigens voornamelijk voor educatieve doeleinden, een eigen microsatelliet ontworpen en geproduceerd. Deze is uiteindelijk ook gelanceerd (Delfi C3). Op het gebied van instrumentatie hebben naast het bedrijfsleven ook de kennisinstellingen in de regio een vooraanstaande rol. Zo is TNO een belangrijk instituut. Het houdt zich bezig met de ontwikkeling van instrumenten voor wetenschappelijk onderzoek, ruimtetelescopen en sensoren voor satellieten. De Universiteit Leiden is een belangrijke speler op het gebied van ruimte observatieinstrumenten. Daarnaast kent Leiden 11

12 een Mbo instituut, de Leidse Instrumentmakers School (LIS), welke van belang is als toeleverancier van hooggekwalificeerde technici. Onderzoek naar toepassingen van satellietgegevens wordt verricht door het KNMI in De Bilt (atmosfeer, weer en dampkringanalyse), Netherlands Institute for Space Research (SRON), in Utrecht (astrofysica), Deltares in Delft (water, ondergrond en infrastructuur), de TU Delft (atmosfeer, zeespiegelverandering, oceaanstromingen, aardkorstbewegingen, afsmelten van poolkappen enz.), Unesco IHE, in Delft (watermanagement), het IGRAC in Delft (grondwatermanagement), Alterra in Wageningen (bodem, klimaat, gebiedsontwikkeling, watermanagement en natuur & biodiversiteit) en het ISRIC, ook in Wageningen (bodemonderzoek). De regio Noordwijk Leiden Delft heeft met de Technische Universiteit Delft en de Universiteit Leiden twee universiteiten die belangrijk zijn voor de ruimtevaartsector. De ruimtevaartindustrie vraagt om studenten met een technische opleiding. De opleidingen van de TU Delft die hierbij aansluiten zijn Lucht en Ruimtevaarttechniek en in mindere mate Werktuigbouwkunde, Elektrotechniek, (Technische) Informatica en Technische Natuurkunde. Kennisinstellingen als ESA ESTEC, TNO alsmede de universiteiten zelf zoeken ook fundamentele onderzoekers met een achtergrond in Sterrenkunde, Wiskunde of Natuurkunde. De Universiteit Leiden heeft een sterke positie op het gebied van Astronomie. Er wordt gewerkt aan het bouwen van nieuwe ruimte observatieinstrumenten. Astronomie in Leiden is vertegenwoordigd in NOVA (Nederlandse Onderzoeksschool voor Astronomie). NOVA is een netwerk van astronomen die werkzaam zijn bij de universiteiten van Amsterdam, Leiden, Groningen en Nijmegen, en is gevestigd in Leiden. De Leiden Observatory (Sterrewacht) is het observatorium van de Universiteit Leiden waar veel fundamenteel onderzoek plaatsvindt. De Universiteit Leiden is actief in het aantrekken van internationale afgestudeerden binnen de astronomie, wiskunde en natuurkunde. Het maakt hiervoor onderzoeksgeld vrij, bijvoorbeeld via haar zogeheten Leiden/Huygens Fellowships, bestemd voor PhD projecten van maximaal 4 jaar. Kader 1: Space Law in Leiden Het Leidse International Institute of Air and Space Law is internationaal een unieke onderwijs en onderzoeksgroep. Er zijn ongeveer 30 studenten per jaar die de opleiding volgen aan de Universiteit Leiden. Omdat Leiden de enige stad in Europa is met een opleiding Air and Space Law, komen de studenten uit vele verschillende landen. De toenemende commercialisering in de ruimte denk bijvoorbeeld aan space toerisme vraagt om licentierechten en het opzetten van een vergunningenstelsel. Grotere bedrijven moeten gaan voldoen aan richtlijnen en internationaal ruimterecht. Ook is er steeds meer aandacht voor ruimteafval. Het instituut onderhoudt contacten met zowel law firms als bedrijven en onderzoeksinstellingen die zich met Space bezighouden in Nederland (bijvoorbeeld ISIS, Dutch Space en TNO). Daarnaast zijn er contacten met het Permanent Court of Arbitration in Den Haag, waar internationale space geschillen worden beoordeeld. Daarbij komen ook zaken naar voren als het gebruik van satellietdata voor opsporing van verdachten. 2.5 Beleid Bij het bepalen van ruimtevaartbeleid zijn een aantal spelers primair betrokken: 1) Rijksoverheid Het ministerie van Economische Zaken, is penvoerder. Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap is belangrijk voor het wetenschappelijke deel. Verder zijn in de laatste periode ook de ministeries van Infrastructuur en Milieu en Buitenlandse Zaken meer gaan bijdragen aan ruimtevaartbeleid. Naast het specifieke ruimtevaartbeleid valt de ruimtevaartsector ook onder het 12

13 topsectorenbeleid. In 2011 heeft de Rijksoverheid negen topsectoren aangewezen waarmee Nederland op internationaal niveau toonaangevend is of kan worden. Ruimtevaart valt als onderdeel van de topsector High Tech Systemen en Materialen binnen dit topsectorenbeleid. (Zie tabel 2 voor de door het rijk aangewezen topsectoren). In het ESTEC White Paper, geschreven door het topteam HTSM, wordt ruimtevaart omschreven als kansrijke sector die een belangrijke bijdrage levert aan het innovatie ecosysteem van HTSM (zie kader 2). Vanuit topsector HTSM is ook de Roadmap Space geschreven. Hierin staat beschreven hoe bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid in de komende jaren willen gaan samenwerken aan innovaties in de sector. Het beleid van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap sluit aan bij het topsectorenbeleid door voor elke topsector (waaronder HTSM/ruimtevaart) een Human Capital Agenda op te stellen. Met de Human Capital agenda s moet de aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt verbeterd worden. Kader 2: ESTEC White Paper In het White Paper worden kansen beschreven voor het verder benutten van de aanwezigheid van ESA ESTEC als innovatiemotor voor de ruimtevaartsector, topsector HTSM en andere sectoren. Om deze kansen te benutten moet de samenwerking tussen ESTEC en de Nederlandse industrie en kennisgemeenschap verder worden uitgediept. Een basisvoorwaarde om de kansen te benutten is het in stand houden van de bijdrage aan ESA. Hoewel de aanwezigheid van ESTEC al veel oplevert in economische en maatschappelijke zin geeft het white paper 5 punten waarop actie kan worden ondernomen om de meerwaarde van ESTEC te verbeteren: 1. Stimuleren van het gebruik van economische en maatschappelijke toepassingen gebaseerd op gegevens en infrastructuren uit de ruimtevaart. 2. Verbeteren van technologieoverdracht en valorisatie. 3. Versterken van de banden tussen academici, onderzoeksinstituten en ESTEC. 4. Gemeenschappelijke gebruik en onderhoud van onderzoeksfaciliteiten. 5. Verbeteren van de zichtbaarheid van de ruimtevaartsector en ESTEC binnen de Nederlandse kennisinfrastructuur. Het ministerie van Economische Zaken heeft de aanbevelingen van het White Paper ESTEC overgenomen (Beleidsbrief ruimtevaart ) en heeft de coördinatie van de uitvoering bij het NSO gelegd. Een stap in goede richting is het eenmalig ophogen van de financiële middelen in 2012 (Kamerbrief Ruimtevaartbeleid / ESA minstersconferentie te Napels dd. 20 november en 21 november 2012) Daarmee is er binnen het flankerend beleid voor de periode in totaal 8 miljoen euro beschikbaar om de acties uit het white Paper uit te voeren. De dreiging van een structurele korting vanaf 2015 is er echter nog steeds. 2) Netherlands Space Office (NSO) Het Netherlands Space Office (NSO) is een ruimtevaartorganisatie die in opdracht van de Nederlandse overheid het Nederlandse ruimtevaartprogramma ontwikkelt en uitvoert. Het Nederlands ruimtevaartprogramma bestaat uit de bijdrage aan ESA (in de periode 2013 tot en met miljoen euro) en het flankerend beleid onder coördinatie van NSO (in de periode 2013 tot en met miljoen euro). Het NSO vertegenwoordigt Nederland naar andere nationale en internationale ruimtevaartorganisaties zoals ESA, NASA, DLR en CNES. In Nederland is het NSO het nationale contactpunt voor het ruimtevaartprogramma. Het heeft als taak de communicatie over ruimtevaart te versterken richting ruimtevaartsector, docenten en studenten en algemeen publiek. Daarnaast heeft het NSO de coördineerde taak om de aanbevelingen uit het ESTEC White Paper tot uitvoering te brengen. 13

14 Naast de uitvoering van het ESTEC white Paper heeft NSO binnen het flankerend beleid voor de periode ,5 miljoen euro gereserveerd voor stimulering van gebruik van ruimtevaartdata en 5,5 miljoen euro voor onder meer het opzetten van een satellietinstrumentatie cluster. Nederland heeft in Europa en ESA kader een sterke positie opgebouwd rond de ontwikkeling van optische satellietinstrumenten. 3) Space Ned Brancheorganisatie Space Ned streeft er naar de sector te vertegenwoordigen en neemt initiatieven om het gezamenlijk belang te formuleren. 4) Regionale en lokale overheden De keuze voor de topsectoren van het Rijk zijn ook bepalend geweest voor beleid op lager schaalniveau. In tabel 2 zijn tevens de sectoren te zien die gekozen zijn voor de Economische Agenda van de Zuidvleugel. Dit is een agenda van verschillende partijen binnen die Zuidvleugel met initiatieven om de concurrentiekracht van de zuidelijke vleugel van de Randstad te versterken). In de Economische Agenda Zuidvleugel wordt Space niet separaat genoemd als topsector en is het ook niet omschreven als een onderdeel van één van de negen Zuid Hollandse topsectoren. Opvallend is dat ESA ESTEC wel als één van de parels op de kennis as van Zuid Holland wordt gezien en de sector Space als één van de schakels (zie figuur 4). Tabel 2: Topsectoren Rijksoverheid en Economische Agenda Zuidvleugel Topsectoren Rijksoverheid Speerpunten Economische Agenda Zuidvleugel Tuinbouw en uitgangsmaterialen Greenports Agri & food Cleantech Water Maritiem Life sciences & health Life & health sciences High tech systemen en materialen ICT & Telecom Chemie Chemie & Energie Energie Pensioenen & Verzekeringen Logistiek Transport & Logistiek Creatieve Industrie Recht, Vrede en Veiligheid Onderdeel van de Economische Agenda Zuidvleugel is de structurele borging van samenwerking op economisch terrein, via de vorming van een Regionale Ontwikkelingsmaatschappij (ROM) Zuidvleugel. De planning is erop gericht om nog in 2013 besluitvorming te laten plaatsvinden door de gewenste partners in de ROM. De ROM Zuidvleugel zal zich richten op 3 kerntaken: 1. Marketing & acquisitie. 2. Participatie en financiering: deelnemingen en cofinanciering met externe fondsen (Rijk, EU, derden). 3. Ontwikkeling en innovatie: aanjagen van innovaties. In het participatiefonds van de ROM ligt de focus echter op drie sectoren. HTSM en Space horen daar niet bij. Het gaat om cleantech (subcategorieën hierin zijn biobased, water/deltatechnologie en infra en mobiliteit), medical en security. Wel wordt aangegeven dat de ROM Zuidvleugel aanvullend zal worden ondersteund door een brede basis gericht op Topsectoren, technologische innovatie en cross overs. Ook in de Beleidsvisie en uitvoeringsstrategie regionale economie en energie van de Provincie Zuid Holland is geen uitgesproken rol voor Space weggelegd. In de samenwerkingsagenda van de provincie Zuid Holland met de regio Holland Rijnland neemt ruimtevaart echter wel een belangrijke positie in. Het gezamenlijk opzetten van een Space Cluster is één van de aandachtspunten in deze agenda. 14

15 Figuur 4: Parels en schakels op de kennis as Zuid Holland Economische Agenda Zuidvleugel, In Quickscan: topsectorenbeleid en kansen voor Holland Rijnland zijn vier economische speerpunten aangewezen voor de regio Holland Rijnland. Space is naast Life Sciences & Health, Greenports en Bio based Economy één van deze vier speerpunten. De Gemeente Noordwijk werkt aan een Algemene Economische Visie waarin Space Technology naast badplaats Noordwijk en Greenport een centrale plek inneemt. Ook de Gemeente Leiden ziet het belang van de ruimtevaartsector voor haar lokale economie in (zie kader 3). De gemeente Delft heeft, met name door aanwezigheid van de TU, veel verschillende sectoren die lokaal belangrijk zijn. Het heeft gekozen voor twee speerpunten (Medical Delta en Cleantech), waar Space niet bij hoort. Tenslotte is ruimtevaart ook door de Kamer van Koophandel Den Haag aangewezen als kernsector. De KvK heeft in het rapport Tempo in de Topregio vijf kansrijke clusters aangewezen, waarvan ruimtevaart er één is. Op lager schaalniveau wordt de waarde van Space voor de regionale en lokale economie ingezien. Maar de beperkte aandacht vanuit Rijksoverheid en Provincie Zuid Holland voor Space roept de vraag op wat de sector kan doen om zichzelf beter op de kaart te zetten. Mogelijkheden hiervoor worden besproken in hoofdstuk 4. Kader 3: Leiden Kennisstad en Space De Gemeente Leiden werkt aan een breed beleidsprogramma genaamd Leiden Kennisstad. Hierin is samenwerking tussen bedrijfsleven, Universiteit en Gemeente Leiden een belangrijk doel. Valorisatie van wetenschappelijke kennis staat centraal. Er zijn vijf kennisbiotopen gekozen voor het programma. Naast Life Sciences, Zorg, Communicatie en Creatieve industrie is ook Space en instrumentatie, als cross over tussen Life Sciences en Space, één van deze kennisbiotopen. 15

16 3. Netwerken, samenwerking en maatschappelijke meerwaarde In dit hoofdstuk wordt in beeld gebracht wat er al bestaat aan netwerken en samenwerking in de sector in paragraaf 3.1. In paragraaf 3.2 wordt de maatschappelijke meerwaarde van de sector besproken, mede door te kijken naar cross overs van ruimtevaart met andere (top)sectoren. 3.1 Waardecyclus Ruimtevaart In hoofdstuk 2 zijn de verschillende spelers die van belang zijn in de regionale ruimtevaartsector, geïntroduceerd. Figuur 5 is een compacte schets van de waardecyclus van de Nederlandse ruimtevaartsector in de mondiale context, waarin de industrie, de kennisinstellingen en de partijen die ruimtevaartbeleid maken een plek krijgen. Enkele belangrijke nuanceringen zijn weggelaten, voor de eenvoud. Het figuur schetst naast de waardecyclus ook de besturing er van op hoofdlijnen. De besturing heeft politieke, wetenschappelijke & technologische, maatschappelijk en commerciële dimensies. Zichtbaar is een institutionele (overheids) investering (aan de rechterzijde). Daarnaast een groeiende commerciële lus (aan de linkerzijde), gesymboliseerd door een (groeiend) geel gebied. Blauwe pijlen representeren daarbij behorende geldstromen. Groene objecten in het schema zijn elementen in de waardecyclus die voor de regio economisch profijtelijk zijn (en dat vermoedelijk meer en meer zullen worden). Bovenaan het figuur staat de behoeftestelling. Deze behoeftestelling kan voortkomen uit de maatschappelijke dimensie (vraag om downstream toepassingen) of de wetenschappelijke dimensie (vraag om wetenschappelijke of technologische kennis). Aan een zeer beperkt gedeelte van deze behoeftestelling kan via volledig private investeringen worden voldaan. Andere behoeften zijn niet meteen commercieel rendabel en gaan daarom via ruimtevaartbeleid, deze vragen om overheidsinvesteringen. In ruimtevaartbeleid zijn de Europese Commissie en ESA de belangrijkste partijen. Nationaal zijn dit vooral de ministeries van Economische Zaken, Onderwijs, Cultuur & Wetenschap en Infrastructuur & Milieu en daarnaast ook het Netherlands Space Office (NSO). Ruimtevaartinvesteringen van overheden komen terecht bij bedrijfsleven (zie linkerkant schema) of bij kennisinstellingen (zie rechterkant schema), die uitvoering geven aan het beleid. Onder bedrijven staat upstream infrastructuur genoemd. Vanuit de upstream infrastructuur kunnen downstream toepassingen ontstaan. Om de grote commerciële kansen voor downstream toepassingen aan te geven, is er in het figuur een (gele) commerciële lus getekend die weer teruggaat naar de bedrijven. ESA BIC is bijzonder in de regio omdat het voor de generatie van spin off van ruimtevaarttechnologieën binnen ESTEC kan profiteren; spin off kan echter tegelijkertijd ook van bedrijfsleven of wetenschap komen. Het schema geeft daarnaast (blauwe pijlen) een orde van grootte van de geldstromen mondiaal. Per continent zijn er verschillen. In China bijvoorbeeld zal het commerciële deel nagenoeg afwezig zijn. In Europa is het commerciële deel relatief groter dan in de VS; in absolute omvang echter is de Amerikaanse activiteit bijna een factor 10 groter dan de Europese. Met het figuur wordt geïllustreerd dat het veld veel innovatieve krachten in zich verenigt: high tech industrie, vooraanstaande wetenschap, opkomende commerciële krachten en de overheid in zijn rol van aanjager van innovatie door juiste beleidskeuzes in internationaal perspectief. Op regionaal niveau kan dit figuur worden gebruikt als startpunt om vanuit gerichte bestuurlijke aandacht het veld extra te stimuleren. 16

17 Figuur 5: (Besturing) Waardeketen Nederlandse Ruimtevaartsector * Getallen genoemd in het figuur zijn gebaseerd op cijfers van de Satellite Industry Association ( ). Bij de institutionele investeringen zijn Europa en de VS meegerekend; van de investeringen van bijvoorbeeld China bestaan geen betrouwbare schattingen. Het getal weergegeven is een ondergrens. Mondiaal is de totale gegenereerde omzet een kleine 200 mrd /jr. 3.2 Netwerken en samenwerking ESA ESTEC is de belangrijkste opdrachtgever voor bedrijven in de Nederlandse ruimtevaartsector. Ondanks dat ESTEC een spilfunctie heeft in de sector werd het, buiten de direct betrokkenen, tot voor kort als een vrij gesloten instelling gezien. De geïnterviewde bedrijven en kennisinstellingen merken echter op dat zij hier verandering in zien optreden. ESTEC en de omliggende regio trekken steeds meer gezamenlijk op om bijvoorbeeld de commerciële kansen die ruimtevaart biedt te 17

18 benutten. Zo wil ESTEC meer joint research projecten gaan doen om inbedding in de regio te bevorderen. Ook Nederlandse kennisinstellingen zien ESTEC langzaam achter de hekken vandaan komen. De verplaatsing van de incubator ESA BIC naar het Space Business Park is daar een letterlijk voorbeeld van maar ook op andere terreinen is deze ontwikkeling waar te nemen. Nederlandse wetenschappers zijn betrokken in ESTEC s Mission Advisory Groups en Scientific Advisory Groups. Dit zijn adviesgroepen van deskundigen die een schakel vormen tussen plannen van wetenschappers en het werk wat technici daadwerkelijk moeten uitvoeren om die plannen te realiseren. ESTEC organiseert met kennisinstellingen gezamenlijke workshops, conferenties en symposia. Daarnaast is het een belangrijke plek voor studenten om stage te lopen vanuit een universiteit of een PhD project mede inhoud te geven. In het ESA ESTEC white paper van het topteam HTSM wordt de ambitie van de ruimtevaartsector en kennisinstellingen om de banden met elkaar aan te halen verwoord. Door het achter de hekken vandaan komen van ESA ESTEC wordt verwacht dat de lijnen in figuur 5 van ESTEC naar kennisinstellingen, bedrijfsleven en spin off in de toekomst belangrijker worden. Figuur 6: Locatie ESA ESTEC in Noordwijk ESA, De Nederlandse ruimtevaartindustrie bestaat voornamelijk uit midden en kleinbedrijf. Het grootste bedrijf is Dutch Space, een belangrijke partner voor andere bedrijven en kennisinstellingen in de regio. Zo werkt het samen met TNO, SRON en KNMI aan het grootste instrumenten project ooit in Nederland: TROPOMI (de opvolger van eerdere atmosfeer instrumenten. Daarnaast is er ook een samenwerking met Cosine en TNO in de ontwikkeling van een innovatieve spectrometer (SPEX) en werkt het met ISIS aan de ontwikkeling van kleine zonnepanelen. Verder schakelt het regelmatig ATG in wanneer het specialisten wil inhuren (alle genoemde bedrijven zijn terug te vinden in Bijlage 4). Een groot deel van de Nederlandse ruimtevaartindustrie is vertegenwoordigd in brancheorganisatie SpaceNed, dat fungeert als een platform voor kennisuitwisseling en communicatie van de sector naar de overheid. Relaties tussen universiteiten en bedrijven zijn er, zo zijn bedrijven als ISIS en Cosine spin offs van de TU Delft en Universiteit Leiden en doen deze universiteiten ook gezamenlijke projecten met verschillende bedrijven. Toch wordt door bedrijven aangegeven dat zij meer mogelijkheden zien voor kennisvalorisatie. Zowel bedrijven als universiteiten zouden graag zien dat samenwerking tussen industrie en kennisinstellingen tot zichtbare perspectieven van studenten op een carrière in een ruimtevaartbedrijf in Nederland leidt. Ruimtevaart is een internationale business en de netwerken en samenwerking van de bedrijven en kennisinstellingen zijn dan ook internationaal van aard. Feit is echter dat er erg veel 18

19 ruimtevaartactiviteit binnen de driehoek Noordwijk Leiden Delft zit. Bedrijven geven aan dat dit een voordeel is, vanwege praktische redenen. Zo n 80% van de mensen die met ruimtevaart bezig zijn in Nederland is binnen een half uur bereikbaar. Mede door de regionale nabijheid wordt de sector door veel partijen gezien als een klein clubje waarin mensen elkaar goed kennen. Volgens veel van de geïnterviewden zijn zij door hun locatie in de regio Noordwijk Leiden Delft ook meer betrokken in de ruimtevaartnetwerken dan bijvoorbeeld partijen in Marknesse. Ruimtelijke nabijheid blijkt niet conditionerend, maar zeker faciliterend te zijn voor het ontstaan en onderhoud van netwerken. Waar veel partijen het cluster zien als een klein clubje waar iedereen elkaar al kent, geven anderen aan dat zij nog veel winst kunnen halen uit betere netwerken in de regio. Een voorbeeld is ATG dat ingenieurs en specialisten plaatst bij bedrijven. Als zij iemand zoeken voor een functie, wordt de vraag internationaal uitgezet. Maar zij geven aan nog niet geheel te weten wat voor talent er in de regio zit. Meer contact met bijvoorbeeld de TU Delft en de Universiteit Leiden is iets waar zij aan denken voor de toekomst. Om tot toepassingen te komen is voor de sector ook belangrijk om vreemd bloed te betrekken, mensen die openstaan voor samenwerking met andere werelden. Zo zijn er evenementen geweest waarbij studenten van de TU Delft en de businessschool in Rotterdam werden uitgedaagd om Space patenten te vermarkten. Maar terwijl bij upstream netwerken wel eens wordt gesproken over een klein clubje, is downstream qua netwerken vaak nog onontgonnen terrein. Verschillende partijen zien nog veel winst in meer contact tussen upstream en downstream. Als in figuur 5 de pijl van upstream naar downstream belangrijker wordt, kan het commerciële gedeelte (de exploitatielus) van ruimtevaart verder groeien. Er bestaan al wel een aantal initiatieven voor het vermarkten van de upstream kennis om te komen tot downstream producten en tot toepassingen. Deze worden verder besproken in paragraaf 3.3. Een andere belangrijke factor zijn investeringen, want voor samenwerkingsverbanden is geld nodig. Enkele MKB bedrijven geven aan dat zij in vergelijking met grotere bedrijven meer kosten kwijt zijn aan netwerkdagen. Kleine bedrijven kost het relatief meer om één werknemer een dag kwijt te zijn dan grote bedrijven. Belangrijke locatiefactor voor de ruimtevaartsector is de nabijheid van Schiphol. In de sector werken namelijk een groot aantal expats uit vele verschillende landen die de nabijheid van een vliegveld erg belangrijk vinden. In de regio wordt een internationale oriëntatie herkend en gewaardeerd: Dit is een regio waarin men je niet vreemd aankijkt als je Engels spreekt in de supermarkt. 3.3 Maatschappelijke meerwaarde In hoofdstuk 2 is besproken hoeveel mensen er werkzaam zijn bij ESTEC en in de upstream ruimtevaartindustrie. Ondanks dat het om een relatief kleine industrie gaat (er zijn zo n mensen werkzaam in de upstream industrie), realiseert de ruimtevaartsector verrassend veel toegevoegde waarde. Er is berekend dat elke euro contributie die Nederland aan ESA betaalt, 5 euro oplevert. Zie ook tabel 3 voor enkele cijfers van de ruimtevaartsector. Belangrijk voor deze hoge multiplicatiefactor zijn opdrachten die ESTEC aan de Nederlandse industrie verleent en inkomsten van hotel en congresfaciliteiten die in Noordwijk gegenereerd worden dankzij ESTEC. Het belangrijkste gedeelte van de toegevoegde waarde die ruimtevaart oplevert, zit echter in de downstream toepassingen. De maatschappij is de afgelopen decennia steeds afhankelijker geworden van toepassingen uit de ruimtevaartsector. Veel economische activiteiten worden gecreëerd of ondersteund door op satellieten gebaseerde services. Zo wordt mobiliteit van personen en goederen ondersteund door netwerken van navigatie, communicatie en informatiesystemen. GPS ontvangers en toegang tot snel internet hebben impact op dagelijkse sociale en economische bezigheden. Aardobservatie vanuit de ruimte is erg belangrijk om snel en accuraat te kunnen reageren op onverwachtse veranderingen in de natuur. 19

20 Tabel 3: Enkele cijfers ruimtevaartsector Werkgelegenheid ESA ESTEC Werkgelegenheid Upstream industrie Werkgelegenheid Downstream Aantal start ups Berekende multiplier ESA contributie Omzet Upstream mensen mensen Enkele duizenden mensen Minimaal 55 (alleen Noordwijk) 1 euro input = 5 euro output 144 miljoen euro (niet geconsolideerd) Ruimtevaarttoepassingen zorgen in toenemende mate voor essentiële informatie op verschillende sociaal economische en maatschappelijk relevante terreinen. Producten die in de ruimte functioneren, moeten aan hoge eisen voldoen. Zo krijgt het materiaal bijvoorbeeld te maken met enorme trillingen (tijdens lancering), eenmaal in een baan om de aarde met hevige temperatuurschommelingen (van 100 naar +135 graden Celsius) en agressief ruimtestof. Materialen ontwikkeld voor ruimtevaart zijn kwalitatief hoogwaardig en erg sterk, wat vervolgens kennis en producten heeft opgeleverd die we nu dagelijks tegenkomen. Deze technology transfer heeft sterk geholpen bij het opbouwen van een aantal high tech industrieën. Ruimtevaart is een subthema binnen Topsector High Tech Systemen en Materialen (HTSM). Toepassingen uit ruimtevaart komen ook veel andere subthema s binnen HTSM ten goede. Naast HTSM vinden ruimtevaarttoepassingen ook hun weg in andere Topsectoren zoals Water, Agri & Food, Logistiek, Energie en Life Sciences & Health (zie Tabel 4 voor voorbeelden). Tabel 4: Toepassingen van ruimtevaart in Nederlandse Topsectoren Topsector Toepassingen / relevantie ruimtevaart in betrokken Topsector HTSM Productie halfgeleiders (optomechanica); Gebruik apparatuur in automotive en luchtvaart sector. Agri & Food + Water Het Nederlandse Nationale Satelliet Dataportaal verstrekt drie jaar lang ( ) satellietbeelden en data die geschikt zijn voor het ontwikkelen en gebruiken van allerlei toepassingen in landbouw en waterbeheer. Agri & Food Precision Farming, vocht monitoring open teeltgebieden, voedselzekerheid, yield mapping & prediction, oogstverzekeringen. Water Droogte en overstromingsvoorspelling, waterbeheer stroomgebieden, maritieme diensten voor efficiënter en veiliger varen (zee en windstromen, ijsbedekking, ijsbergen), dijkbewaking, monitoren van olievervuiling en waterkwaliteit, planologie (deltaplannen, milieu effect rapportages). Logistiek Navigatie, tracking & tracing, transportbewaking wereldwijd, Automatic Identification System voor schepen, Air Traffic Management. Energie (Objectieve) bewaking klimaatverandering, ondersteuning onen offshore winnings activiteiten, inklinken land t.g.v. olie en gaswinning, conditiebewaking deep sea mining, bewaking lange pijpleidingen, opbrengstvoorspelling van windenergie. Life Sciences & Health Meetapparatuur ademhaling en bloeddruk; Gebruik apparatuur van bemande ruimtevaart (lichamelijke gezondheid, closed cycle afvalverwerking etc.); Gebruik van speciale ruimteomstandigheden (micro zwaartekracht, stralingsbelasting etc.). 20