Meer dan alleen zien

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Meer dan alleen zien"

Transcriptie

1 Meer dan alleen zien Visuele communicatie in het hoger beroepsonderwijs Student: Taïs Helena Vezo Opleiding: Media, Informatie en Communicatie, Redactie/Mediaproductie Mail: Datum:

2

3 Visuele communicatie in het hbo 3 Dankwoord Mijn scriptie is geprint en klaar om gelezen te worden. Door anderen dan ik zelf. Het bewijsmateriaal van alle kennis die ik heb opgedaan tijdens de studie Media, Informatie en Communicatie is voltooid. De verwachtingen zijn dus hoog gespannen. Om heel eerlijk te zijn, voelt het raar. Drie jaar heb ik gestudeerd in Amsterdam. Dagelijks reisde ik met de trein van Rotterdam naar Amsterdam en weer terug. De tijd is voorbij gevlogen. Het ene moment leer je correctietekens gebruiken, het volgende moment schrijf je een dankwoord in je scriptie. Nu wordt het pas echt spannend. Zal mijn scriptie worden goedgekeurd? Zo ja, wat staat me dan te wachten? Daar hoef ik me voorlopig geen zorgen over te maken. Nu kan ik mijn volledige aandacht schenken aan dit dankwoord. Want één ding is zeker: zonder de medewerking van anderen, had ik deze scriptie niet kunnen maken. Sterker nog, ik zou gillend gek zijn geworden. Graag wil ik daarom iedereen bedanken die geholpen heeft bij het maken van deze scriptie. Het lectoraat elearning en in het bijzonder Kitty Lau, wil ik bedanken voor de afstudeeropdracht Visual Knowledge Building. Mijn interesse in beeldcultuur en de invloed daarvan op ons leven is geboren. Zelfs na deze scriptie geschreven te hebben, wil ik er nog veel meer over weten. Daarnaast wil ik Rabiye Basoglu bedanken voor de zeer plezierige samenwerking. Samen tientallen, wellicht zelfs honderden codes, verwerken in SPSS schept toch wel een band. Het moet vast een raar gezicht zijn geweest. Twee meiden achter één computer, waarvan de één typt en de ander continu cijfercodes opnoemt. Beiden schoten we zeker om de tien minuten in de lach. We hebben vast heel wat mensen geïrriteerd, maar wij hadden lol. Uiteraard had ik deze scriptie ook niet kunnen maken zonder de medewerking van de studenten en de medewerkers van hogeschool INHOLLAND Rotterdam. De studenten hebben mij verrast door mee te willen werken aan mijn enquête. Daarnaast heb ik zeer leuke en openhartige interviews afgenomen bij een aantal INHOLLAND-medewerkers. Ik wil beiden bedanken voor de tijd en moeite die ze voor mij genomen hebben. Zonder mijn begeleider, H.Nierstrasz, had ik mijn scriptie, zoals het nu voor u ligt, niet kunnen maken. Hij zorgde ervoor dat ik op het juiste scriptiepad bleef, hoewel het soms verleidelijk was om daarvan af te dwalen. Gelukkig was ik niet te eigenwijs om naar hem te luisteren. Bedankt voor de waardevolle en leerzame begeleiding. Mijn grootste dankwoord gaat uit naar mijn zus, Betty. Ze heeft er voor gezorgd, dat ik het bijltje er niet bij neer gooide. Daarnaast waren haar opmerkingen en kritiek op wat ik schreef duidelijk en onderbouwend. Zonder haar zou ik nu niet zo trots zijn op mijn scriptie, wat ik wel ben. Ze heeft altijd in me geloofd, zelfs als ik dat niet deed. Zonder haar was ik beslist niet degene die ik nu ben. Daarom wil ik mijn zus bedanken voor haar voortdurende steun. Taïs Helena Vezo Rotterdam, 24 mei 2007

4 Visuele communicatie in het hbo 4 es Zelfs als het waar was, dat visuele communicatie geschreven communicatie tegenwoordig ondersneeuwt, is het probleem niet om geschreven communicatie te plaatsen tegenover visuele. Het probleem is, hoe beide verbeterd kunnen worden. Umberto Eco De Volkskrant (1987) The tragedy of our time is that we are so eye centered, so appearance besotted. Jessamyn West Love is not what you think (1959) Wat de boekdrukkunst heeft gedaan voor het woord, dat deed de uitvinding van de camera voor het beeld. Waar woorden gebruikt worden heerst de bereidheid om het unieke te negeren. J.M Peters Het beeld; Bouwstenen voor een algemene iconologie (1996)

5 Visuele communicatie in het hbo 5 Inhoud 1 INLEIDING PROBLEEMSTELLING DOELSTELLING DOELGROEP METHODEN EN TECHNIEKEN SCRIPTIE VOORPROEFJE VISUELE COMMUNICATIE BEELDCULTUUR Wereldwijde beeldcultuur WEERSTAND JEGENS BEELDEN Beeldmanipulatie: pure bedrog Beeld maakt dom SCHRIFT VERSUS BEELD Integratie van woord en beeld BEELDEXPLOSIE CONCLUSIE JONGEREN IN EEN DIGITALE TIJDPERK DIGITALE LEEFWERELD JONGEREN VERSUS OUDEREN CONCLUSIE BEELDEN IN HET HOGER BEROEPSONDERWIJS VERANDEREND HBO VERNIEUWDE STUDENT ONDERWIJSMIDDELEN OPVALLENDE ONTWIKKELINGEN HET DOEL VOOR OGEN HOUDEN CONCLUSIE INHOLLAND-STUDENTEN AAN HET WOORD LEVEN IN EEN BEELDCULTUUR SCHRIFT VERSUS BEELD VISUELE COMMUNICATIE IN DE LES BEELDANALYSE CONCLUSIE INHOLLAND-MEDEWERKERS AAN HET WOORD VISUELE COMMUNICATIE IN DE LES VOORDELEN VAN VISUELE COMMUNICATIE NADELEN VAN VISUELE COMMUNICATIE BEELDANALYSE...30

6 Visuele communicatie in het hbo BESTE WERKWIJZE CONCLUSIE CONCLUSIE VISUELE COMMUNICATIE JONGEREN IN EEN DIGITALE TIJDPERK VISUELE COMMUNICATIE IN HET HBO AANBEVELINGEN BEELDANALYSE Advies over inhoud minor SCHRIFTELIJKE COMMUNICATIE REGELMATIG ONDERZOEK...36 LITERATUURLIJST...37 BIJLAGE... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. EVALUATIE.....Error! Bookmark not defined. ENQUÊTE.....Error! Bookmark not defined. ENQUÊTERESULTATEN INTERVIEWS AFSTUDEEROPDRACHT

7 Visuele communicatie in het hbo 7. Inleiding

8 Visuele communicatie in het hbo 8 1 Inleiding Beelden zijn universeel, ze doorbreken taalbarrières en steken moeiteloos landsgrenzen over. Waar teksten en talen tekortschieten kunnen beelden helderheid verschaffen. Mede daarom maken we steeds vaker gebruik van visuele communicatie. Met visuele communicatie brengen we namelijk een boodschap visueel over, dat wil zeggen dat een gedachte vertaald wordt naar een beeld. Door de directe en universele eigenschappen van beelden passen organisaties en instellingen veelzijdig visuele communicatie toe. Visuele communicatie lijkt dé ideale manier om een boodschap zo overtuigend mogelijk over te brengen. Jongeren worden in het bijzonder geconfronteerd met visuele communicatie. Zij groeien immers op met de nieuwe media, waar veranderingen en beelden centraal staan. 1.1 Probleemstelling Uit onderzoek, van het lectoraat elearning van hogeschool INHOLLAND Rotterdam, blijkt dat studenten veel gebruik maken van de nieuwe media. Zo zitten ze vaak op het internet voor hun schoolwerk en voor het opbouwen van sociale contacten. Ook is gebleken dat studenten liever achter de computer studeren in plaats van achter hun boeken. Het lectoraat verricht diverse onderzoekstudies om er achter te komen op wat voor manier huidige en aankomende studenten communiceren en zich laten informeren. Wat voor het lectoraat nog onbekend is, is in hoeverre studenten zich bewust zijn van de invloed van visuele communicatie op hun leven. Tevens is het onduidelijk of en hoe studenten visuele communicatie geïntegreerd willen zien in hun onderwijs. Hier wil het lectoraat uitsluitsel over hebben, want visuele communicatie speelt een steeds grotere rol in het hoger beroepsonderwijs (hbo). De centrale vraag van deze scriptie luidt daarom: Wat vinden studenten van visuele communicatie in het algemeen en met name in hun onderwijs? De deelvragen die bovenstaande vraag ondersteunen zijn: 1. Welke ontwikkelingen zijn er op het gebied van visuele communicatie? 2. Wat voor rol speelt visuele communicatie in het leven van studenten? 3. In hoeverre hebben studenten behoefte aan visuele communicatie in hun onderwijs? 4. Hoe passen docenten visuele communicatie toe? 1.2 Doelstelling Het doel van mijn scriptie is om in kaart te brengen wat studenten vinden van visuele communicatie en of ze tevreden zijn over de manier waarop docenten visuele communicatie toepassen. Het lectoraat elearning zal op basis van mijn onderzoeksresultaten eventuele adviezen formuleren voor onderwijsontwikkeling voor de School of Communications & Media. 1.3 Doelgroep De doelgroep van mijn scriptie bestaat uit alle studenten van de opleiding Media Entertainment & Management (MEM) en de opleiding Communicatie. Deze studenten komen in hun onderwijs immers in contact met diverse vormen van communicatie. Daarnaast komt de nieuwe media ook uitvoerig aan bod in hun onderwijs. Hierdoor hebben deze studenten al inzicht in de werking van visuele communicatie en zijn zij daarom de geschikte doelgroep voor mijn onderzoek.

9 Visuele communicatie in het hbo Methoden en technieken Om een goed beeld te krijgen over de toepassing van visuele communicatie in het hbo, zal ik naast literatuur ook gebruik maken van twee andere onderzoeksmethoden. Zo zal ik op basis van het literatuuronderzoek een enquête samenstellen voor 50 MEM-studenten en 50 communicatiestudenten. In deze enquête zal beeldcultuur en visuele communicatie in het hbo centraal staan. Het eerste gedeelte van de enquête zal een aantal stellingen en vragen bevatten over onze huidige beeldcultuur. Vervolgens moeten de studenten vragen beantwoorden en stellingen beoordelen over de toepassing van visuele communicatie in hun onderwijs. Ten slotte zal in het derde gedeelte van de enquête een aantal vragen worden gesteld over het gebruik van visuele communicatie bij de onderwijsthema s: schrijfvaardigheid, media en economie/marketing. Door deze onderwijsthema s van elkaar te splitsen kan ik kijken hoe het gebruik van visuele communicatie wellicht samenhangt met de lessen die gegeven worden. Daarnaast zullen er zeven medewerkers van de School of Communications & Media geïnterviewd worden. Het is belangrijk om er achter te komen wat hun visie is op visuele communicatie. Zij passen het immers in hun lessen toe. 1.5 Scriptie voorproefje Visuele communicatie is een breed begrip. In hoofdstuk 2 zal ontleed worden wat men onder het begrip verstaat. Op een bondige manier zal ik laten zien dat visuele communicatie zeker geen trend is. We maken immers al eeuwen lang gebruik van beelden om ons uit te drukken. Eén ding is zeker, visuele communicatie beïnvloedt ons leven, gedrag en denken, vooral van jongeren. Daarom zal in hoofdstuk 3 de veranderende behoeftes van deze jongeren beschreven worden. Mede door de nieuwe media verschilt de huidige jongerengeneratie aanzienlijk van hun vorige generaties. Het onderwijs is zich hier van bewust. Visuele communicatie en media spelen daarom een steeds grotere rol in het hbo. Hoe groot deze rol is, zal in hoofdstuk 4 aan bod komen. In de volgende twee hoofdstukken mogen zowel INHOLLAND-studenten als medewerkers hun zegje doen. De enquêteresultaten van MEM-studenten en communicatiestudenten zullen in hoofdstuk 5 onder de loep worden genomen. INHOLLAND-medewerkers zullen in hoofdstuk 6 reageren op deze enquêteresultaten en hun mening geven over visuele communicatie. Vervolgens zal in hoofdstuk 7 mijn conclusie weergeven worden en in hoofdstuk 8 staan een aantal aanbevelingen voor hogeschool INHOLLAND Rotterdam. Ten slotte zullen de bijlagen voorzien zijn van een evaluatie op mijn scriptieavontuur, de uitgewerkte interviews, de enquête, en prachtige tabellen en grafieken die de enquêteresultaten weergeven. Kortom: sla snel deze bladzijde om!

10 Visuele communicatie in het hbo 10 Visuele communicatie

11 Visuele communicatie in het hbo 11 2 Visuele communicatie Vanaf het eerste moment dat je de aarde betreedt, communiceer je. Zowel bewust als onbewust, verbaal en non-verbaal. Aan communiceren ontkom je niet. Dagelijks breng je diverse boodschappen over aan anderen. De mens heeft communicatie ook nodig om te overleven. Als we pijn hebben, kunnen we dat verbaal overbrengen. Zijn we boos, dan is het mogelijk om dat non-verbaal zonder één woord te zeggen duidelijk te maken. We kunnen niet leven zonder communicatie en willen dat ook niet. Daarom is communicatie van alle tijden. Dit geldt ook voor visuele communicatie, hoewel deze vorm van communicatie een nieuwe plaats in onze maatschappij inneemt. Communiceren met beelden gebeurt namelijk steeds vaker. Mede door de nieuwe media, zoals het world wide web. Met visuele communicatie visualiseren we een gedachte of boodschap. Dat kan in de vorm van een foto, film, schilderij, billboard, poster, flyer en nog op tientallen andere manieren (Pas, 2005). Met andere woorden: we maken gretig gebruik van visuele communicatie. We leven immers in een beeldcultuur. Visuele communicatie kan niet los worden gezien van de groei en ontwikkeling binnen die beeldcultuur. Elke vooruitgang in een beeldcultuur loopt parallel met die van visuele communicatie. Visuele communicatie houdt zich immers bezig met het denken in beelden. 2.1 Beeldcultuur Iedere dag komen we in contact met (zowel stilstaande als bewegende) beelden op de televisie, in kranten, op het internet en in openbare ruimtes. Het is eerder de vraag wanneer we niet in contact komen met beelden dan wanneer wel. Sinds de jaren 90 duikt de term beeldcultuur ook steeds vaker op, vooral in de media. Maar wat verstaan we precies onder beeldcultuur? Beeldcultuur verwijst naar de manier waarop een specifieke groep met beelden omgaat: hoe ze geproduceerd en gebruikt worden, en hoe dat samenhangt met andere kenmerken van die groep zoals de rooms-katholieke beeldcultuur (De plaatjesmaatschappij, Oosterbaan, pag 13). Uit deze definitie blijkt dat het gebruik van beelden in verband staat met cultuur. Kortom: dat er over beelden meer te zeggen valt dan je zo op het eerste gezicht zou zeggen. Daarnaast is beeldcultuur geen trend van deze tijd, het heeft immers altijd al bestaan. Al jaar produceert en verspreidt de mens al beelden. Zo versierden Homo sapiens hun grotten met tekeningen van jagers en dieren (Blok, 2003) Wereldwijde beeldcultuur Hoewel beeldcultuur vaak betrekking heeft op een specifieke groep mensen, is er tegenwoordig sprake van een wereldwijde beeldcultuur. Uiteraard worden in bepaalde landen beelden nog steeds gecensureerd en op andere wijze verspreidt dan in de rest van de wereld. Desondanks zorgen de massamedia ervoor dat we wereldwijd worden overspoeld door verschillende beelden. Het komt er op neer dat de huidige wereld ondenkbaar zou zijn zonder beelden. Sterker nog de wereld zou onzichtbaar zijn. De beelden uit de massamedia heeft ons wereldbeeld voor altijd veranderd. Beeld werkt als een soort tijdmachine. Je wordt als het ware mee gezogen in een andere eeuw of tijperk. Zo geven foto s ons een visuele ervaring van een wereld waar wij anders nooit mee geconfronteerd zouden worden. We kunnen verre oorden omschrijven, terwijl we er nooit zijn geweest. Volgens Frits Gierstberg, bijzonder hoogleraar fotografie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, is door de digitale camera een verandering ontstaan in de beeldcultuur. Plotseling zijn we allemaal

12 Visuele communicatie in het hbo 12 beeldjournalisten. Amateurfotografen zorgen immers voor een explosie aan foto s. Zo hebben de meeste mobiele telefoons een geïntegreerde (foto)camera. Hierdoor kan men diverse momenten vastleggen. Dit kunnen aandoenlijke kiekjes bevatten of vreselijke taferelen. Het laatste komt steeds vaker voor. Een goed voorbeeld daarvan is het uit Engeland afkomstige fenomeen: happy slapping. Hier slaan jongeren onbekenden in elkaar, terwijl alles wordt gefilmd. Deze jongeren plaatsen het filmpje vervolgens op het internet onder de noemer: happy slapping. Daarnaast is de verandering van beeldcultuur goed zichtbaar in de oorlogsfotografie. Zo laten zelfmoordenaars (in de Gazastrook) zich fotograferen voordat ze zichzelf en nietsvermoedende voorbijgangers opblazen. Na de zelfmoordaanslag worden de straten beplakt met affiches waarop de bewapende zelfmoordenaars staan afgebeeld. Zelfmoordenaars en hun daden worden zo verheerlijkt. Deze foto s blijven op je netvlies gebrand. Tegenwoordig is iedereen een fotograaf, met alle gevolgen van dien. 2.2 Weerstand jegens beelden Hoewel beelden volledig geïntegreerd zijn in ons leven, is niet iedereen te spreken over de invloeden van deze beelden. Dat is niet zo raar aangezien argwaan jegens beelden van alle tijden is. Deze argwaan vindt zijn oorsprong in religie, gebaseerd op het oudtestamentische beeldverbod. Om precies te zijn gaat het om het tweede gebod afkomstig van de tien geboden. Hier staat omschreven dat er geen beeltenis van God gemaakt mag worden, noch van enige gestalte van wat boven in de hemel is, noch van wat beneden op de aarde is. Zelfs in de 21ste eeuw hechten christelijke en islamitische religies veel waarde aan dit verbod, dat op diverse wijze wordt geïnterpreteerd. Denk maar aan de heilige afbeeldingen van het katholicisme en het totale beeldverbod in het protestantisme (Driel, 2004) Beeldmanipulatie: pure bedrog Naast religieuze argumenten tegen het beeld wordt de mate waarin het beeld een afspiegeling van de waarheid zou zijn ter discussie gesteld. Beeldmanipulatie is immers altijd al mogelijk geweest. Zo kon men sinds de uitvinding van de fotografie manipuleren met het beeld door bijvoorbeeld afsnijding en belichting. Aan het eind van de vorige eeuw is het gemak van beeldmanipulatie gigantisch toegenomen. Zowel stilstaande als bewegende beelden kunnen perfect gemanipuleerd worden. Hierdoor neemt de echtheidsfactor van beelden af. Met de komst van computersoftware als Photoshop is fotomanipulatie zelfs toegankelijk voor een groot publiek. Mensen gaan er doorgaans van uit, dat wat ze zien gelijk staat aan de werkelijkheid. Enige kanttekening moeten hier wel bij geplaatst worden. Foto s reflecteren de werkelijkheid op een basaal niveau. Onze kijk op foto is immers nooit naïef. Altijd hebben we (zowel bewust als onbewust) vooroordelen die we gereflecteerd zien in foto s. Dat is onvermijdelijk Beeld maakt dom Daarnaast is er ook een controverse tussen het woord en het beeld gaande. Al jaren lang waarschuwen critici over het gevaar dat het beeld het woord overschaduwd. Hun argument is dat het geschreven woord een rationeel instrument is dat abstract denken bevordert en uitnodigt tot reflectie, en analyse, en helpt bij het trekken van conclusies en daarom tot het opbouwen van redenering. Het woord stimuleert zo de actieve verbeeldingskracht van lezers. Beelden zouden daarentegen kijkers in een passieve, consumptieve positie plaatsen en door middel van emoties communiceren. Intellectuele waarden verdwijnen wanneer het beeld de overhand krijgt, het denkproces wordt dan niet meer gestimuleerd. Beelden en geluiden zouden tevens de objectiviteit van de mens schaden.

13 Visuele communicatie in het hbo Schrift versus beeld Om deze kritische geluiden in perspectief te kunnen zien, is het van belang om de kenmerken van het beeld en het geschreven woord nader te bekijken (Holzauer, 2002). Tabel 1 Kenmerken van het schrift Kenmerken van het beeld Het lezen van teksten kost veel geestelijke energie, omdat de lezer moet analyseren en interpreteren. Het iconische karakter van een beeld levert een snellere verwerking op in onze hersenen. Het schrift is een opslagruimte voor woorden. Hierdoor hoeft men niet alles te onthouden. Analfabeten kunnen niet lezen, maar wel communiceren met beelden. Het lezen van teksten moet geleerd worden, wat een moeizaam proces is. Vanaf jongs af aan leren we communiceren met beelden. De inhoud van een geschreven boodschap verandert niet veel als het lettertype verandert. Het beeld kan na een kleine wijzing al veranderd zijn in een ander beeld. Er zijn woorden die wel geschreven kunnen worden, maar die men niet kan omzetten in beelden. Zoals het Taal schiet tekort zodra we heel precies willen bespreken wat het beeld kan laten zien. woord: eeuwigheid. De lezer moet de tekst ontcijferen, zin voor zin. Het is onmogelijk om in één oogopslag een tekst te Een beeld zie je in één keer in zijn geheel, al geef je niet alle details even veel aandacht. kunnen begrijpen. Teksten kunnen emoties oproepen. Men kan een tekst (b.v. de bijbel) zijn hele leven onthouden. Beelden wekken snel emoties op en trekken de aandacht. Het schrift heeft een hoger aanzien dan het beeld. Men vindt beelden krachtiger dan teksten. Hierdoor blijven beelden ook beter in ons geheugen bewaard, al is het vaak op een onbewuste manier. Uit tabel 1 blijkt dat zowel teksten als beelden verschillende kenmerken en voordelen hebben. Daarnaast wijst niets uit dat visuele communicatie ten koste gaat van geschreven communicatie. Het volgende citaat, te vinden op geeft dit mooi weer. Beelden roepen een onmiddellijk proces van herkenning en begrip op dat over de grenzen van talen en culturen lijkt heen te gaan, maar men is nooit geheel in staat de verschillende lagen in één beeld te herkennen. De culturele en historische betekenis blijft onbekend. Tekstuele uitleg blijft dus nodig. Het lijkt er echter wel op dat men steeds meer met beelden geconfronteerd wordt, dit is vooral het gevolg van de nieuwe media die beelden veelvuldig gebruikt en verspreid. De afkeer tegen het beeld is onorigineel te noemen. Aan het begin van elk nieuw medium kijkt men met angst en wantrouwen naar de vernieuwingen. Ter illustratie een citaat van Plato over het schrift: Deze uitvinding zal vergeetachtigheid veroorzaken in de geesten van hen die ermee leren om te gaan, omdat ze hun geheugen niet oefenen (Cijberwijs, 2002) Integratie van woord en beeld Opmerkelijk is dat in de discussie over schriftcultuur versus beeldcultuur de ene cultuur het ander bekritiseerd. Of je bent voor het beeld of voor het schrift. Waarom zou de ene cultuur beter zijn dan de andere? Woord en beeld zijn historisch gezien voortdurend in beweging, met de invoering van een nieuw medium krijgen ze een andere plaats ten opzichte van elkaar (Van Dijk, 2005).

14 Visuele communicatie in het hbo 14 Door de huidige technologische ontwikkelingen wordt beeld, geluid en tekst met elkaar geïntegreerd. Denk maar aan ondertiteling, s en chatrooms. Woorden laten zich niet verdringen: ze passen zich aan, aan nieuwe vormen van beeldcultuur. Ze vermengen zich met het beeld, gesproken taal en geluid zodat nieuwe culturele vormen ontstaan. Zo neemt een brief in de Westerse samenleving een andere plaats in door de populariteit van de . Zender en ontvanger passen zich aan, aan het medium. Een brief schept andere verwachtingen dan een . Zo zullen brieven doorgaans met veel meer zorg geschreven zijn dan e- mails. Een goed voorbeeld hiervan is de sollicitatiebrief. Het was een must dat die handmatig geschreven werd, later maakten alleen getypte brieven een kans en nu zitten we in de fase dat ook deze brief via de e- mail verstuurd kan worden. Wat onveranderd is gebleven, is het feit dat er geen fouten in mogen zitten. Hier blijft het schrift dus de overhand spelen. 2.4 Beeldexplosie Zonder twijfel zijn er meer beelden in omloop dan 25 jaar geleden. Door technologische ontwikkelingen is de productie, de verspreiding en de beschikbaarheid van afbeeldingen erg uitgebreid. Zo kunnen beelden veel gemakkelijker gemaakt worden. Tegenwoordig is iedereen wel in het bezit van een (foto)camera, waar men lustig gebruik van maakt. Tevens zijn beelden zichtbaar op de nieuwe media: naast papier in toenemende mate op beeld -en televisieschermen (Van Dijk, 2005). Zo kan men in Nederland met de ingang van digitale televisie meer dan honderd zenders ontvangen. In ons medialandschap proberen televisiezenders voor ieder wat wils te kweken. De geïllustreerde tijdschriften en reclamedrukwerken groeien en er zijn meer afbeeldingen in openbare ruimtes. Als er zich ergens een ramp voordoet zijn de beelden ook binnen enkele uren op de buis te zien. De tsunami in Azië is hier een goed voorbeeld van. Op 26 december 2004 eiste de tsunami in Azië duizenden levens op. Hoewel natuurrampen vaker voorkomen, had de tsunami een grote impact op de hele wereld. Beelden van de natuurramp stroomden alle huiskamers binnen. Wanhoop, verdriet, onbegrip en woede borrelde wereldwijd bij mensen op. Opeens werd iedereen met het leed geconfronteerd. In Nederland is ruim 208 miljoen euro ingezameld voor de slachtoffers. Nog nooit is er in dit land zoveel geld geschonken. Voornaamste reden: de (amateur) videobeelden brachten de ramp angstvallig dichtbij ( 2.5 Conclusie De mens is een sociaal dier, dat overleeft door middel van communicatie. We kunnen niet zonder communicatie en willen dat ook helemaal niet. Communicatie is van alle tijden. Ons huidige vermogen om met diverse beelden te communiceren is echter nieuw. We worden steeds vaker geconfronteerd met beelden en dat beïnvloedt ons leven, gedrag en denken. We komen in contact met beelden door de televisie, de nieuwe media, reclame, overal zijn beelden. Natuurlijk produceren burgers zelf ook beelden. In het maatschappelijk domein worden zelfs de meeste beelden gemaakt. Er is een echte beeldexplosie gaande, waar niet iedereen blij mee is. Al eeuwenlang ziet men gevaar in de invloed van het beeld. De oorsprong van deze argwaan is te vinden in de bijbel, waarin staat dat het verboden is om van God een beeltenis te maken, noch van enige gestalte van wat boven in de hemel is, noch van wat beneden de aarde is. Naast religieuze argumenten bekritiseren mensen het beeld uit angst. Ze zien gevaar in de toenemende populariteit van beelden, het woord dreigt volgens hen op de achtergrond te raken. Deze critici zien de schrift-beeld kwestie erg zwart-wit. Het beeld verdringt het woord namelijk niet. In dit digitale tijdperk wordt beeld en woord met elkaar vermengd. Zo kijken we Amerikaanse films, terwijl we ondertussen de

15 Visuele communicatie in het hbo 15 Nederlandse ondertiteling lezen. We bekijken kleurige websites met beelden, maar we lezen ook nog de internetteksten zoals weblogs en nieuwsberichten. Een website bestaat (meestal) niet alleen uit beelden, er zijn ook woorden nodig om zo effectief mogelijk te communiceren met de kijker/lezer. Tevens hebben beelden veel voordelen, zo ervaart men beelden vaak krachtiger dan teksten. Daarnaast kunnen beelden met mensen communiceren op een manier waar het schrift hen in de steek laat. Analfabeten kunnen niet communiceren met teksten, maar wel met beelden. Het grootste voordeel van beelden is dat ze een universele taal spreken. Ze overschrijden taalgrenzen. Visuele communicatie is hierdoor dé manier om in contact te komen met miljoenen mensen. Daarnaast spelen beelden een belangrijke rol in de meningsvorming in de maatschappij. Gezien het feit dat beelden een constructie van de werkelijkheid zijn. Ze versterken of verzwakken je mening. We mogen de voordelen van onze beeldcultuur dus niet uit het oog verliezen. Beelden duiken dagelijks overal op. Laten we hier neutraal naar kijken en kritiek geven waar nodig is, maar onze huidige beeldcultuur ook waarderen. Gebruikte bronnen in dit hoofdstuk: Buunk, P, Cijberwijs. 1 e druk. Kampen: Uitgeverij Klement, 2002 Dijk & Oosterbaan, F, De plaatsjesmaatschappij. 1 e druk. Rotterdam: Nai uitgevers, 2005 Driel, H van, Beeldcultuur. 1 e druk. Amsterdam: Boom onderwijs, 2004 Gierstberg, F, oratie: Documentaire fotografie in het tijdperk van de beeldcultuur, 11 mei 2007 Holzhauer, F.F.O, Communicatie theorie en praktijk: Schoonhoven: Academic Service, 2002 Pas, L van de. Visuele communicatie. 1e druk. Utrecht: ThiemeMeulenhoff,

16 Visuele communicatie in het hbo 16 Jongeren in een digitale tijdperk

17 Visuele communicatie in het hbo 17 3 Jongeren in een digitale tijdperk Internet, mobiele telefonie, computers we kunnen niet meer zonder. Ze horen bij het digitale tijdperk waarin we leven, waar snelheid, verandering en beeld centraal staan. Vooral jongeren (geboren na +1990) voelen zich vertrouwd in onze digitale samenleving. De nieuwe media met name het internet- is voor hen een vanzelfsprekendheid. Ze groeien er immers mee op. Hierdoor is Informatie en communicatietechnologie (ICT) geïntegreerd in hun dagelijkse leven (Duimen & Haan, 2004). Dit heeft een zodanige invloed op hen, dat ze aanzienlijk verschillen van hun vorige generaties. Om deze verschillen te verduidelijken worden deze jongeren aangeduid in diverse termen, als: screenagers, netgeneratie, Einsteingeneratie, digitale generatie, e-generatie en Homo zapiens. De laatst genoemde term suggereert zelfs, dat er sprake is van een nieuw soort mens. Een verandering in de evolutie! Deze veronderstelling is op zijn minst overdreven te noemen. De term: Homo zapiens is leuk bedacht, maar meer ook niet. Iedere jongere generatie verschilt immers van de generaties voor hen. Dat is juist kenmerkend voor een generatie; dat zij blijvend beïnvloed wordt door de omstandigheden en gebeurtenissen uit de periode waarin zij opgroeiden (Becker, 2004). Dat betekent niet, dat er telkens een verandering in de evolutie plaatsvindt. Mijn voorkeur gaat daarom uit naar de term e-generatie oftewel de elektronische generatie, het is duidelijk en dekt de lading. Deze term zal ik in mijn scriptie gebruiken. 3.1 Digitale leefwereld De e-generatie kan (bijna) overal internetten, bellen, muziek luisteren en televisie-uitzendingen opvragen. Ze hebben allemaal een mobiele telefoon, dat ze altijd bij zich dragen. De meeste jongeren bezitten ook mobieltjes met een ingebouwde camera waarmee ze de gebeurtenissen om hen heen vastleggen en versturen. En als ze iets niet weten komen ze daar al googlend achter. De mogelijkheden van ICT zijn talrijk en daarom maken jongeren er ook zo intensief gebruik van. Ze behoren tot de voorlopers van het verspreidingsproces ervan (Duimen & Haan, 2004). Jongeren zijn vertrouwd met de computer, zowel thuis als op school. Ouders voelen zich vaak genoodzaakt om voor hun kinderen een computer aan te schaffen. Als deze kinderen een verslag moeten maken voor school, duiken ze allang niet meer de bibliotheek in, maar ze gaan achter de computer om informatie te zoeken, te analyseren en te verwerken. Hierdoor is de computer (met internet) haast onmisbaar in het schoolleven. In de afgelopen jaren is het bezit van ICT in gezinnen met 13 tot 18-jarige jongeren mede daarom flink toegenomen. Bijna alle gezinnen hadden eind 2005 minimaal één computer met internetaansluiting. Daarnaast gebruikt het onderwijs ICT als instrument om kennis over te brengen. Onderwijzers volgen bijvoorbeeld cursussen om te leren hoe ze met ICT en visuele communicatie hun boodschap het best kunnen overbrengen. Het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum, biedt zelfs diverse workshops aan voor onderwijzers ( Hier is meer dan uur aan beeld- en geluidsmateriaal aanwezig. Er is tevens een enorme collectie audiovisuele bronnen beschikbaar voor diverse vakken in het onderwijs. Ook levert het Nederlands Instituut voor Beeld en

18 Visuele communicatie in het hbo 18 Geluid media-educatieve producten en diensten aan het onderwijs, met name voor het basis-en voortgezetonderwijs. Ten slotte komen jongeren in aanraking met ICT - vooral het internet- omdat het ontspanning kan bieden. Ze zoeken informatie over onderwerpen als muziek, films en televisie. en, surfen, gamen en muziek downloaden zijn het populairst onder hen; ongeveer 75% doet dit wekelijks of vaker. Het internet speelt een grote rol bij het onderhouden van hun sociale contacten en voor het ontwikkelen van hun identiteit (Valkenburg, 2006). 3.2 Jongeren versus ouderen In tegenstelling tot de rest van de bevolking zijn jongeren op het internet dus voornamelijk gericht op communicatie en entertainment. Ouderen richten zich vooral op praktische zaken op het internet, zoals informatie zoeken en financiële transacties doen. Jongeren gebruiken eerder msn Messenger (msn) dan en maken juist weinig gebruik van transactiezaken zoals internetbankieren en teleshoppen. Ze gebruiken nieuwe media dagelijks en op hun eigen manier. Bijvoorbeeld msn en hyves voor contact met kennissen, sms en mobiel gebruik bij zeer goede vrienden. Met behulp van de nieuwe media weten jongeren redelijk goed hun weg te vinden in onze digitale samenleving waar informatie overal beschikbaar is, en waar met iedereen contact kan worden gelegd (Duimen & Haan, 2004). Bovendien hebben jongeren, door ICT, nieuwe vaardigheden ontwikkeld in vergelijking met ouderen. Zo kan deze e-generatie: onvolledige informatie verwerken en er toch een geheel van maken. Ze vinden op het internet diverse informatie, maar kunnen verbanden leggen en informatie op logische wijze met elkaar combineren. meerdere activiteiten in één keer uitvoeren of te wel mulittasken. bij het lezen van (internet)teksten, twee hersenhelften gebruiken, wat voor tekstueel getrainde mensen erg lastig is. Naast tekst halen ze informatie uit kleuren, vormen, symbolen, geluiden en bewegingen. technische problemen op diverse non-linaire manieren oplossen. Als er een probleem zich voordoet bekijkt de e-generatie diverse opties. Ze vragen advies door middel van s, msn of telefonie. Handleidingen gebruiken ze zelden (Veen, 2000). 3.3 Conclusie Jongeren (geboren na 1990) groeien op met de nieuwe media. Het is voor hen een vanzelfsprekendheid. In tegenstelling tot oudere generaties is ICT volledig geïntegreerd in hun leven. Deze jongeren worden zelfs betiteld als de e-generatie. Van school uit worden ze gestimuleerd om hun digitale competenties zo veel mogelijk te benutten. Onderwijzers volgen cursussen om met ICT en visuele communicatie het leerproces van hun leerlingen te ondersteunen en zelfs te verbeteren. Daarnaast gebruikt de e-generatie het internet als manier om zich te ontspannen. Ze downloaden er muziek, films en kunnen op diverse manieren met bekenden en onbekenden communiceren. Chatprogramma s als msn Messenger en hyves zijn dan ook erg populair onder de e-generatie. Onze digitale samenleving is van grote invloed op het leven van deze jongeren. Hierdoor hebben ze in vergelijking met oudere generaties vier nieuwe vaardigheden ontwikkeld. Zo wordt de e-generatie op het internet geconfronteerd met uiteenlopende informatie. Alle informatie wordt verzameld, gecombineerd en vervolgens geanalyseerd. Tevens gebruiken ze vaak meerdere media tegelijkertijd, oftewel

19 Visuele communicatie in het hbo 19 ze doen aan multitasking. Deze jongeren gebruiken zowel hun linker -als rechterhersenhelft bij het lezen van internetteksten. Dit is voor tekstueel getrainde mensen erg moeilijk. Ten slotte gaan jongeren in tegenstelling tot ouderen anders te werk wat betreft het oplossen van technische problemen. De e- generatie leest geen handleidingen, maar vraagt om hulp via het internet of hun (mobiele) telefoon. Het mag duidelijk zijn dat ICT het leven van jongeren zowel beïnvloedt als beheerst. Gebruikte bronnen in dit hoofdstuk: Becker, H. Generaties en hun kansen. Amsterdam: Meulenhoff., 2004 Duimen, H & Haan, J. Nieuwe links in het gezin; De digitale leefwereld van tieners en de rol van hun ouders. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2007 Valkenburg, P.M. & J. Peter. Preadolescents and Adolescents, communication and Their Closeness to Friends. In: Developmental Psychology, Veen. Flexibel onderwijs voor nieuwe generaties studerenden,

20 Visuele communicatie in het hbo 20 Beelden in het hoger beroepsonderwijs

21 Visuele communicatie in het hbo 21 4 Beelden in het hoger beroepsonderwijs Ieder jaar stromen scholieren het hoger beroepsonderwijs (hbo) in. Ze zijn klaar voor een nieuwe fase in hun leven. Waar ze kennismaken met een andere vorm van onderwijs en er een beetje van de echte wereld proeven. Essentieel voor dat onderwijs is dat het aansluit bij de belevingswereld van deze studenten. Dit houdt onder andere in dat ze in contact moeten komen met (audio)visuele communicatie. Zij zijn namelijk opgegroeid met de computer waar teksten en beelden samenkomen. Het gebruik van visuele communicatiemiddelen in het hbo is niet nieuw. Er is echter wel sprake van veranderingen in het aanbod. 4.1 Veranderend hbo Studenten van nu hebben andere behoeftes ten opzichte van het onderwijs dan de generatie studenten voor hen, het onderwijs is zich hier zeker van bewust. Zij kan niet achter blijven. Zo maken diverse hbo scholen gebruik van visuele communicatiemiddelen om de leerprestaties van hun studenten te ondersteunen. Het bord met krijt is ingeruild voor de whiteboard met stift. Traditionele sheets met ellenlange teksten maken plaats voor beamers met PowerPoint-presentaties. Docenten houden contact met studenten via de . En informatie over lessen is te vinden op intranet. 4.2 Vernieuwde student Hbo-scholen gaan mee met de tijd, om hun concurrentie te overtreffen en uiteraard om hun studenten tevreden te houden. Deze studenten leren immers op een andere manier, in vergelijking met vorige jongerengeneraties ( Die manier van leren wordt getypeerd door begrippen als: beschikbaarheid, multitasking, interactiviteit en visuele communicatie. Informatie is door het internet bijna overal beschikbaar. Slechts studeren uit een boek is ouderwets. Het internet biedt immers een onuitputtende bron van informatie aan. Daarnaast zijn studenten in staat om te leren aan de hand van diverse media die ze tegelijkertijd gebruiken oftewel ze multitasken. Interactie met docenten en medestudenten is toegenomen door het internet. Ten slotte helpt visuele communicatie de student bij het beter begrijpen van de lesstof. Denk maar aan traditionele visualisaties als grafieken, tekeningen, schema s en tabellen, maar ook aan moderne visualisaties als films, PowerPoint-presentaties en mindmaps. 4.3 Onderwijsmiddelen Afhankelijk van de school en soms zelfs de opleiding wordt visuele communicatie op eigen wijze toegepast. Gemeenschappelijk passen deze hbo-scholen een vorm van e-learning (elektronisch leren) toe, met name blended learning. Bij blended learning biedt het hbo een mix aan van traditioneel en elektronisch onderwijs. Dit houdt concreet in dat er gebruik wordt gemaakt van digitale communicatiemiddelen zoals: PowerPoint, intranet en webmail

22 Visuele communicatie in het hbo 22 Het hbo zet ICT in om drie doelstellingen te realiseren: Maatschappelijke of sociale doelstellingen: studenten moeten vertrouwd raken met ICT als voorbereiding op onze digitale samenleving. Beroepsgerichte doelstellingen: studenten worden voorbereid op het gebruik van ICT in hun latere beroep. Onderwijskundige doelstellingen: de inzet van ICT zorgt voor kwaliteitsverbetering van onderwijsen leerprocessen (Haan & Hof, 2006). Mede doordat ICT een grote rol speelt in het onderwijs, komen studenten ook in contact met visuele communicatie. ICT zoals het internet- gaat immers vaak gepaard met beelden. 4.4 Opvallende ontwikkelingen Uiteraard zijn er hbo-scholen die op het gebied van visuele communicatie zeer geavanceerd zijn. Zo zijn er studies volledig op het internet te volgen. Hogeschool INHOLLAND Alkmaar zet zelfs webcams in, om contact te houden met studenten die stagelopen (Geloven, 2006). Technische universiteit Delft spant de kroon met een nieuwe universiteit in Second life, een virtuele wereld op het internet. De universiteit heeft er een virtueel stukje grond gekocht, één gebied wordt ingericht als campus, het andere is bestemd als onderzoekscentrum gericht op nieuwe kennisinfrastructuren. Second Life is een prachtig platform om Delftse ontwerpen en uitvindingen te promoten. Misschien kan men straks wel een rondje om de TU varen met het onderzeeërtje Wasub, aldus dhr. Mayer, een van de projectleiders van het project ( Hogeschool INHOLLAND overweegt ook om een virtuele vestiging te openen in Second life om zo contact te onderhouden met oud-studenten. 4.5 Het doel voor ogen houden Vernieuwingen in het hbo zijn noodzakelijk. Als scholen zich afzijdig houden van technologische ontwikkelingen, verliezen ze wellicht hun functie: namelijk het onderwijzen van studenten. Bovendien gaat een grote hoeveelheid kennis verloren als het onderwijs zich niet in de nieuwe digitale wereld bemoeit. Men moet er wel voor zorgen dat onderwijsvernieuwingen niet ten kostte gaat van de inhoud van het onderwijs (Buunk, 2002). 4.6 Conclusie Het zwarte schoolbord met krijt is (bijna) niet meer te vinden in het hbo. Zo n bord is ouderwets en ingewisseld voor een whiteboard met stift. Ondanks dat deze schoolborden weinig van elkaar verschillen. Het hbo moet telkens veranderen om hun concurrentie voor te zijn en om studenten aan zich te binden. Deze studenten zijn opgegroeid met de computer, wat invloed heeft op hun manier van leren. Ze hebben onderwijs nodig dat aansluit bij hun leefwereld. Hbo-scholen gebruiken o.a. visuele communicatiemiddelen om dit te bereiken. Deze scholen doen dit op eigen wijze. De een met technologische hoogstandjes, de ander met het tonen van video s. Deze hbo scholen passen echter wel allemaal een vorm van e-learning toe. Met name blended learning, omdat hier traditioneel en elektronisch onderwijs met elkaar gecombineerd wordt.

23 Visuele communicatie in het hbo 23 Zo gebruiken deze scholen allerlei visuele en digitale communicatiemiddelen. Denk maar aan PowerPoint, intranet en webmail. Het is echter belangrijk dat het gebruik van ICT niet ten koste gaat van de inhoudelijke kwaliteit van het onderwijs. ICT mag nooit het doel zijn, wel een middel om de leerprestaties van studenten te verbeteren. De student en de kwaliteit van het onderwijs moet altijd voorop staan in het hbo. Gebruikte bronnen in dit hoofdstuk: Buunk, P, Cijberwijs. 1 e druk. Kampen: Uitgeverij Klement, 2002 Geloven, M van, Meerwaarde van e-learning in de praktijk. 1e druk. Groningen: Wolters Noordhoff 2006 Haan, J de, Hof, C, Jaarboek ICT en samenleving 2006, de digitale generatie, Amsterdam, Uitgeverij Boom,

24 Visuele communicatie in het hbo 24 INHOLLAND-studenten aan het woord

25 Visuele communicatie in het hbo 25 5 INHOLLAND-studenten aan het woord Hoe ziet de wereld eruit zonder beelden? Zonder foto s, schilderijen, posters, tijdschriften of films. Het is moeilijk om een beeldloze wereld voor te stellen. Beelden zijn in onze samenleving net zo vanzelfsprekend als woorden. Het zijn gereedschappen waarmee we communiceren. In het hbo wordt visuele communicatie ook gebruikt als hulpmiddel om onder andere theorie te ondersteunen. Het is echter de vraag of dit doel bereikt wordt en of studenten überhaupt wel veel belang hechten aan visuele communicatie. Om dit in kaart te brengen heb ik onderzocht wat studenten vinden van visuele communicatie en in hoeverre ze visuele communicatie geïntegreerd willen zien in hun onderwijs. Aan de hand van een enquête ben ik op zoek gegaan naar antwoorden op mijn vragen. Deze enquête is ingevuld door 50 communicatiestudenten en 50 Media, Entertainment en Managementstudenten aan hogeschool INHOLLAND Rotterdam. Deze studenten hebben diverse stellingen beoordeeld en zowel open als gesloten vragen beantwoord. Hieronder volgt een analyse van de enquêteresultaten. Wanneer in de tekst alle studenten staat aangegeven, wordt hier zowel de groep MEM-studenten als de groep communicatiestudenten mee bedoeld. In de bijlage zijn de enquêteresultaten voorzien van tabellen, grafieken en bijschriften. 5.1 Leven in een beeldcultuur Beelden zijn op een zodanige manier geïntegreerd in onze samenleving, dat ruim 70% van de MEM-studenten een leven zonder de huidige beeldcultuur ondenkbaar vindt. Tevens geven deze studenten aan dat visuele communicatie aansluit bij hun belevingswereld. Zij zijn erg vertrouwd met de manier waarop onze samenleving beelden produceert en verspreidt. Ze hebben zelfs een opleiding gekozen waar audiovisuele media en beelden centraal staan. Visuele communicatie is voor hen erg vanzelfsprekend. Communicatiestudenten zijn in mindere mate gehecht aan onze beeldcultuur. Zij hebben een veel nuchtere kijk op dit gebied. Slechts 46% van hen kan een leven zonder onze huidige beeldcultuur niet voorstellen. Een verklaring hiervoor kan zijn dat schriftelijke communicatie een grotere rol speelt in hun onderwijs, dan visuele communicatie. In vergelijking met MEM-studenten komen ze op school minder vaak in contact met beelden. Toch vindt een groot deel van alle studenten, zowel de MEM-studenten als de communicatiestudenten, dat mensen te veel waarde hechten aan beelden. Zij zijn zich ervan bewust dat dit gevolgen kan hebben. Daarom vertrouwt ruim 75% van alle studenten het beeld afhankelijk van een aantal factoren. Beeldmanipulatie is tenslotte met de loop der jaren gemakkelijker geworden. MEM-studenten zijn wat betreft beelden wel wantrouwiger dan communicatiestudenten. Zo geeft 14% van de MEM-studenten zelf aan dat ze de beelden waar zij doorgaans mee geconfronteerd worden helemaal niet vertrouwen. De communicatiestudenten zijn wat minder sceptisch op dit gebied. Zij gaven niet aan dat ze het beeld bij voorbaat niet vertrouwen. Opvallend is dat een klein percentage van alle studenten aangeeft dat beeldmanipulatie niet kan leiden tot misleiding en machtsmisbruik. Het gaat hier dan wel om een klein aantal studenten, maar het blijft merkwaardig, dat juist deze studenten met hun studieachtergrond niet inzien wat beeldmanipulatie teweeg kan brengen. 5.2 Schrift versus beeld Leven we in een beeld of- schriftcultuur? Of is er sprake van een combinatie van beide? Dat zijn vragen die de gemoederen bezig houden. Ruim ⅓ van alle studenten vindt het schrift belangrijker dan het beeld. Daarnaast vindt ⅓ van alle studenten dat het schrift even belangrijk is als het beeld.

26 Visuele communicatie in het hbo 26 Een meerderheid van de studenten is het ermee eens dat beelden, afhankelijk van de situatie, teksten kunnen vervangen. Ruim ⅓ zegt met zekerheid dat het beeld, het schrift niet kan vervangen. In het onderwijs geeft een groot gedeelte van alle studenten de voorkeur aan het schrift bij het maken van tentamens en verslagen. Dit was te verwachten gezien het feit dat studenten vaak toetsen schriftelijk moeten inleveren. Ze zijn het klaarblijkelijk zo gewend dat ze er van uit gaan dat schriftelijke toetsen de norm zijn. 5.3 Visuele communicatie in de les Visuele communicatie speelt een steeds grotere rol in het hbo, zo ook op hogeschool INHOLLAND. Meer dan de helft van alle studenten vindt dat docenten veel gebruik maken van visuele communicatie. Slechts 4% van de MEM-studenten en 10% van de communicatiestudenten vindt dat visuele communicatie weinig wordt toegepast in hun onderwijs. Het gegeven dat er een groter aantal communicatiestudenten aangeeft dat visuele communicatie weinig wordt toegepast, kan verklaard worden aangezien bij MEM (audio)visuele media centraal staan en bij Communicatie is dat niet het geval. Ruim acht van de tien studenten blijft echter vinden dat visuele communicatie geen prioriteit moet krijgen in het onderwijs. Hieruit blijkt dat deze studenten zich ervan bewust zijn dat visuele communicatie een hulpmiddel is om (ingewikkelde) informatie snel over te brengen. Met andere woorden: visuele communicatie moet geen centrale rol spelen in het onderwijs. Tekstuele uitleg is dus bij voorbaat nodig. Docenten maken immers gebruik van visuele communicatie om de les aantrekkelijk(er) te maken en als ondersteuning van de theorie. Slechts 30% van de MEM-studenten en 22% van de communicatiestudenten geeft echter aan dat het gebruik van beelden de les daadwerkelijk interessant(er) maakt. Uit deze gegevens blijkt dat beelden de lessen niet automatisch boeiend(er) maken. Waarschijnlijk spelen meerdere factoren een rol bij het interessant(er) maken van een les. Naast de wijze waarop visuele communicatie wordt ingezet, zou men kunnen denken aan de manier van lesgeven, de lesstof en het tijdstip waarop de les wordt gegeven. Toch vindt het merendeel van alle studenten dat docenten, indien mogelijk, beelden moeten gebruiken. Verder meent een grote meerderheid van de studenten dat beelden een positieve werking heeft het begrijpen van ingewikkelde materie. 5.4 Beeldanalyse Een royale meerderheid van alle studenten wil op school leren hoe zij beelden moeten analyseren. Bij beeldanalyse wordt namelijk geprobeerd elementen en eigenschappen van beelden, én de reacties die deze veroorzaken, te benoemen. Zo krijgt men inzicht in de werking van beelden. Daarnaast wil een groot aantal MEM-studenten op school leren omgaan met visuele media en cultuur. Het aantal communicatiestudenten die dat wil, ligt aanzienlijk lager. Een verklaring hiervoor kan zijn dat voor de loopbaan van MEM-studenten het essentieel is, dat ze weten wat visuele media en cultuur inhoudt. Voor communicatiestudenten is dat in mindere mate van belang. De meeste studenten menen dat de lessen en presentaties het meest geschikt zijn om visuele communicatie bij te gebruiken. Ze zijn ook redelijk tevreden over de inhoudelijke kwaliteit van de visuele communicatiemiddelen, die gebruikt worden op het gebied van media, economie/marketing en schrijfvaardigheid. Onderstaande top 3 maakt dit duidelijk. Vakgebied Cijfer voor de inhoudelijke kwaliteit van de visuele communicatiemiddelen 5. Media MEM-studenten: 6,8 en communicatiestudenten: 6, Economie/marketing MEM-studenten: 6,14 en communicatiestudenten: 5, Schrijfvaardigheid MEM-studenten: 5,76 en communicatiestudenten: 5,54.

27 Visuele communicatie in het hbo 27 De studenten hebben een duidelijke voorkeur voor PowerPoint in hun onderwijs. Van alle visuele communicatiemiddelen maken docenten ook het meest gebruik van PowerPoint, volgens menig studenten. Ten slotte is het verrassend, dat minder dan de helft van alle studenten aangeeft (eind)opdrachten visueel te willen inleveren. Aangezien deze studenten zelf aangaven erg visueel ingesteld te zijn. Wel denkt een meerderheid van deze studenten dat ze creatiever te werk zouden gaan als zij opdrachten visueel mogen inleveren. Bijvoorbeeld in de vorm van een video of een fotoreportage. Iets meer dan de helft van de MEM-studenten denkt dat het maken van visuele opdrachten het leerproces zou kunnen stimuleren. Onder de communicatiestudenten denkt iets minder dan de helft dit. Wat opvalt, is dat de studenten klaarblijkelijk wel van mening zijn dat het visualiseren van opdrachten goed is voor hun creativiteit en een positieve uitwerking zou kunnen hebben op hun leerproces. Tegelijkertijd geven ze aan dat ze bij voorbaat niet opdrachten visueel willen inleveren. Een verklaring hiervoor zou zijn dat studenten zich ervan bewust zijn dat het visualiseren van opdrachten veel tijd en energie kost, vaak meer dan wanneer deze opdrachten schriftelijk worden gemaakt. 5.5 Conclusie MEM-studenten zijn in vergelijking met communicatiestudenten meer gehecht aan onze beeldcultuur. Beide partijen vinden echter dat mensen te veel waarde hechten aan beelden, met alle gevolgen van dien. Beelden kunnen het denken en het gedrag van mensen immers zowel bewust als onbewust beïnvloeden. Daarnaast is het gemak van beeldmanipulatie toe genomen. Daarom geeft meer dan de helft van alle studenten aan dat de betrouwbaarheid van beelden afhankelijk is van verschillende factoren. Ruim 14% van de MEM-studenten wantrouwt alle beelden. Geen enkele communicatiestudent is zo sceptisch. Dit zou kunnen liggen aan hun goedgelovigheid of aan een minder kritische houding ten opzichte van beelden. Het schrift blijft voor velen toch van groter belang dan het beeld. Minder dan de helft van alle studenten wil (eind)opdrachten visueel inleveren Ze willen echter wel dat docenten gebruik maken van visuele communicatie. In de praktijk blijkt dat ook te gebeuren. Een meerderheid van de studenten vindt dat visuele communicatie helpt bij het begrijpen van ingewikkelde materie. Verder willen deze studenten leren hoe ze beelden kunnen analyseren. Dat betekent echter niet dat visuele communicatie de overhand moet krijgen in het onderwijs.

28 Visuele communicatie in het hbo 28 INHOLLAND-medewerkers aan het woord

29 Visuele communicatie in het hbo 29 6 INHOLLAND-medewerkers aan het woord Studenten die braaf naar de docent luisteren en alles van het bord overschrijven, zijn een uitstervend volk. De tijd dat de docent als alwetende werd beschouwd, is voorbij. Tegenwoordig moeten docenten hun studenten prikkelen om de leerstof in zicht op te nemen. Visuele communicatie is een handig middel om dat te bereiken. Beelden trekken immers snel de aandacht en zijn instaat om inwikkelde leerstof te vereenvoudigen. Iedere docent past visuele communicatie wel op geheel eigen wijze toe. Dat blijkt uit de interviews, die zijn afgenomen onder zeven medewerkers van hogeschool INHOLLAND Rotterdam. Deze medewerkers zijn allen werkzaam op de School of Communications & Media. De opleidingen Communicatie en Media & Entertainment Management vallen daar onder. De geïnterviewde medewerkers hebben uiteenlopende functies, namelijk: stagebegeleider opleidingsmanager journalistiek-docent merkenpsychologie-docente vormgeving-docent marketing-docent creatief denken-docente In dit hoofdstuk zullen alle geïnterviewde medewerkers als docenten aangegeven worden. Ook de stagebegeleider en de opleidingsmanager. In de bijlagen zijn de individuele interviewresultaten terug te vinden. Allen gaven hun visie op visuele en geschreven communicatie. Verder spaken zij openhartig over de studenten en over hogeschool INHOLLAND. 6.1 Visuele communicatie in de les PowerPoint-presentaties, foto s en filmpjes zijn slechts enkele visuele communicatiemiddelen die de geïnterviewde docenten van de School of Communications & Media gebruiken. De manier waarop visuele communicatie wordt ingezet, is afhankelijk van het vak en de docent. Hier zijn geen vaste regels of richtlijnen voor, volgens de docenten. Docenten worden in dat opzicht volledig vrijgelaten. De meeste docenten zouden het wel handig vinden als er een handleiding komt voor het gebruik van visuele communicatie. Het inzetten van visuele communicatie moet dan echter geen verplichting worden. Iedere docent heeft immers zijn eigen manier van lesgeven en moet daarom op eigen initiatief gebruik maken van visuele communicatiemiddelen. Zo hebben docenten een grote hoeveelheid visuele communicatiemiddelen tot hun beschikking, als zij hier gebruik van willen maken. Bij het ene vak overheerst namelijk het beeld en bij het ander vak het schrift. Bij de vakken merkenpsychologie, vormgeving en creatief denken staan beelden centraal, waardoor (audio)visuele communicatiemiddelen veel worden gebruikt. Zo komen de studenten, die deze vakken volgen, veelvuldig in aanraking met printmedia, filmpjes, PowerPoint, foto s en posters. Bij vakken als marketing en journalistiek spelen beelden een veel kleinere rol. Hier staat de tekst centraal en wordt het beeld voornamelijk gebruikt ter ondersteuning van de leerstof. Studenten moeten bij journalistiek bijvoorbeeld een foto bestuderen, waarover ze een tekst moeten schrijven. Bij het vak marketing draait het vooral om het structureren van informatie wanneer er gebruikt wordt gemaakt van PowerPoint. De structuur geeft de studenten houvast.

30 Visuele communicatie in het hbo Voordelen van visuele communicatie Visuele communicatie is een goede manier om de aandacht te trekken. Daar sluit een merkenpsychologiedocente zich bij aan, Met beelden kun je de ontvanger goed grijpen. Laat studenten een filmpje zien en ze gaan minder praten en kijken naar het televisiescherm. Daarom is visuele communicatie een goede manier om de leerstof uit te leggen. Als docent kun je iets langdurig beschrijven, maar soms is het tonen van een foto voldoende om het gewenste resultaat te bereiken. Begin bij het beeld en onderleg van daaruit de theorie, aldus een opleidingsmanager. Het overgrote deel van de docenten is het hier mee eens. Het is een cliché, maar soms zegt één beeld meer dan duizend woorden. Beelden werken dan veel directer en sneller dan gesproken of geschreven woorden. Daar moet wel een kanttekening bij geplaatst worden: het is niet de bedoeling dat men doorschiet op het gebied van visuele communicatie. Wanneer docenten gebruik maken van zowel visuele als schriftelijke communicatie spreken ze ook de verschillende leerstijlen van studenten aan. Zo leert de ene student het best met schriftelijke informatie, terwijl de ander de voorkeur heeft voor visualisaties. Studenten moeten echter ook leren omgaan met beelden. Het bedrijfsleven verwacht (vooral van MEM-studenten) dat ze in beelden kunnen denken, dat wil zeggen dat ze een idee kunnen omzetten naar een beeld. Bovendien vinden studenten het leuk om zelf aan de slag te gaan met beelden. Ze kunnen dan hun creativiteit veel beter kwijt, dan wanneer ze een tekst moeten schrijven. Vakken als Photoshop en filmmontage zijn dan ook erg populair onder de studenten. 6.3 Nadelen van visuele communicatie Na het lezen van de bovenstaande voordelen lijkt het beeld fantastisch te zijn, dat is het echter niet. Er kleven nadelen aan visuele communicatie. Zo gaat visuele communicatie vaak gepaard met techniek. Denk maar aan softwareprogramma s als Photoshop, en PowerPoint. Het komt wel eens voor dat er verslagen of filmpjes verdwijnen in cyberspace. Men is dus afhankelijk van de technologie. Naast het goed overweg kunnen met beelden, is schrijfvaardigheid ook zeer van belang. De docenten geven aan dat ze hier minder over te spreken zijn. Zo stellen ze vast dat de schrijfvaardigheid van de meeste studenten van minder goede kwaliteit is. Docenten constateren dat studenten niet optimaal kunnen schrijven. Het is immers heel gemakkelijk om in documenten te knippen en plakken zonder de tekst goed te lezen. Studenten leveren vaak verslagen in, die er qua vormgeving goed uitzien, maar inhoudelijk slecht zijn. Zoals de stagebegeleider goed verwoordde: Studenten zijn beeldgeoriënteerd of tekstueel gedesoriënteerd. Het gevaar is dus dat als er te veel aandacht besteed wordt aan visuele communicatie, dat dit ten koste kan gaan van de schrijfvaardigheid van studenten. Dit zou een kwalijke zaak zijn gezien het feit studenten in hun latere loopbaan goede teksten moeten kunnen schrijven. Zelfs in de televisie -of reclamewereld worden veel teksten gebruikt. Studenten mogen het belang van geschreven communicatie daarom zeker niet onderschatten. 6.4 Beeldanalyse Studenten zijn gewend om in woorden te denken, wat aanzienlijk verschilt met beeldend denken. Wat betreft beeldanalyse zijn ze nog onderontwikkeld. Het verreist veel kennis over beelden om ze daadwerkelijk te kunnen analyseren. In de praktijk blijkt dat studenten moeite hebben met het visualiseren van hun ideeën. Ze worden tevens omringd door beelden die ze slechts vluchtig bekijken, maar niet daadwerkelijk zien. Het verschil tussen kijken en zien is vergelijkbaar met het verschil tussen horen en luisteren. De studenten gaan ook vluchtig te werk als ze beelden moeten produceren. Ze willen meteen aan de slag en vergeten daarbij wel eens dat een goed verhaal neerzetten en de juiste keuzes maken tijd kosten. Daarom pleiten veel docenten ervoor, dat studenten lessen moeten krijgen in beeldanalyse. Zodat ze leren dat er achter beelden veel meer schuilgaat, dan dat je op het eerste gezicht zou denken.

31 Visuele communicatie in het hbo Beste werkwijze Het merendeel van de geïnterviewde docenten vindt interpersoonlijke communicatie ook zeer belangrijk in het onderwijs. Interpersoonlijke communicatie richt zich op communicatie tussen individuen, van persoon tot persoon. In het onderwijs gaat het uiteraard om docent-student interactie. Dat houdt in dat het contact tussen student en docent goed moet zijn. Er moet een vertrouwensband ontstaan waarbij discussies mogelijk zijn. De manier waarop een docent overkomt tijdens zijn lessen, is cruciaal in het onderwijs. Studenten zijn als het ware een afspiegeling van de docent. Als hij enthousiast is over zijn vak, worden de studenten dit ook. Met een krachtig verhaal kan een docent de leerstof dichterbij de student brengen. Ongeacht het gebruik van visuele communicatie. Zo vindt de journalistiek docent dat het hbo zich niet moet blindstaren op alle visuele communicatiemogelijkheden die er zijn. Het gaat in eerste instantie om de boodschap zelf. Hierna kan gekeken worden wat de beste manier is om deze boodschap over te brengen. Visuele communicatie mag nooit op nummer 1 staan in het hbo. Ten slotte menen de docenten dat studenten hun eigen visuele geletterdheid hoger inschatten dan daadwerkelijk het geval is. De docenten vinden ze helemaal niet zo visueel ingesteld. In de praktijk blijkt namelijk dat ze traditioneel les willen, gepaard met een aantal beelden. 6.6 Conclusie Hoe visuele communicatie wordt toegepast in het hbo verschilt per docent. Hogeschool INHOLLAND Rotterdam heeft geen richtlijnen voor visuele communicatie, en zelfs al zouden ze er wel zijn is het maar de vraag of ze effectief zouden zijn, stellen de docenten vast. De mate waarin beelden worden gebruikt, is ook afhankelijk van het vak dat gegeven wordt. Bij economische vakken spelen beelden bijvoorbeeld een kleinere rol dan bij artistieke vakken. Docenten vinden visuele communicatie wel belangrijk. Zo heeft visuele communicatie veel voordelen. Beelden kunnen de leerstof vereenvoudigen. Daarnaast leert de ene student beter met teksten, terwijl de ander een voorkeur heeft voor visualisaties. Een wisselwerking tussen geschreven -en visuele communicatie is daarom een manier om aan diverse leerstijlen tegemoet te komen. In de praktijk blijkt dat de schriftelijke vaardigheden van studenten omlaag gaat. Deze studenten leveren verslagen in die qua vormgeving in orde zijn, maar inhoudelijk onder de maat zijn. Visuele communicatie mag nooit de prioriteit krijgen in het onderwijs. Leer studenten beelden analyseren. Leer ze daarnaast ook om goede teksten te schrijven. Studenten moeten zowel visueel als schriftelijk sterk staan. Daar kunnen ze hun hele leven van profiteren.

32 Visuele communicatie in het hbo 32. Conclusie

33 Visuele communicatie in het hbo 33 7 Conclusie In deze scriptie staat de vraag centraal: Wat vinden studenten van visuele communicatie in het algemeen en met name in hun onderwijs? Deze vraag kan ik aan de hand van kwalitatief -en kwantitatiefonderzoek, dat ik heb verricht, met het volgende beantwoorden: Studenten groeien op in een beeldgeoriënteerde samenleving. Hierdoor kunnen ze een leven zonder onze huidige beeldcultuur amper voorstellen. Beelden zijn een onderdeel van hun leven. Dat betekent echter niet dat ze passieve kijkers zijn, integendeel zelfs. Studenten behoren tot de voorlopers van het verspreidingsproces van ICT en daarbij horende visuele communicatie. MEM-studenten en communicatiestudenten zijn redelijk tevreden over het gebruik van visuele communicatie in hun onderwijs. Het merendeel van hen vindt dat visuele communicatie zo vaak mogelijk moet worden ingezet. 7.1 Visuele communicatie Visuele communicatie is het vertalen van een gedachte naar een (stilstaand of bewegend) beeld, waarna er met dat beeld een boodschap wordt overgebracht. Beelden zijn immers uitdrukkingsmiddelen, die in onze samenleving net zo vanzelfsprekend zijn als woorden. Al jaar maakt de mens gebruik van visuele communicatie. Van primitieve grottekeningen naar films vol special effects. Ons huidige vermogen om veelzijdig met diverse beelden te communiceren is nieuw. Door technologische ontwikkelingen is de productie, de verspreiding en de beschikbaarheid van beelden erg uitgebreid. We komen met deze beelden in aanraking door tijdschriften, reclames, posters, kranten, overal zijn beelden. Ook tekeningen en grafische afbeeldingen (pictogrammen, diagrammen enz.) worden veelvuldig gebruikt. De (nieuwe) media overspoelen ons met beelden, waardoor we zelf ook dagelijks gebruik zijn gaan maken van visuele communicatie. 7.2 Jongeren in een digitale tijdperk Jongeren (geboren na ) groeien op met de nieuwe media. Het is voor hen normaal. In tegenstelling tot oudere generaties is ICT allang niet meer weg te denken uit hun leven. Deze jongeren worden zelfs betiteld als de e-generatie oftewel de elektronische generatie. Ze maken veelvoudig gebruik van het internet voor hun schoolwerk en ter ontspanning. Dat betekent tegelijkertijd dat ze in contact komen met visuele communicatie. Het internet is hét medium waar de integratie tussen beeld en tekst het best kan worden aangetoond. 7.3 Visuele communicatie in het hbo Door mijn enquête heb ik een goed beeld gekregen van de wensen en behoeftes van MEM-studenten en communicatiestudenten op het gebied van visuele communicatie. Zo vinden deze studenten zichzelf erg visueel ingesteld. Ze willen tevens op school leren hoe ze beelden kunnen analyseren. Daarnaast willen ze enerzijds dat docenten visuele communicatie toepassen in hun onderwijs. Anderzijds realiseren deze studenten zich dat visuele communicatie niet op nummer één moet staan in hun onderwijs. Visuele communicatie moet de (schriftelijke) leerstof ondersteunen en niet (geheel) vervangen.

34 Visuele communicatie in het hbo 34. Aanbevelingen

35 Visuele communicatie in het hbo 35 8 Aanbevelingen Studenten en docenten hebben een vergelijkbare visie op visuele communicatie in het hbo. Dat blijkt uit de enquête en de interviews die zijn afgenomen. Zo vinden studenten dat ze les moeten krijgen in beeldanalyse. Docenten sluiten zich hier bij aan. Daarnaast mag visuele communicatie nooit voorop staan in het onderwijs. Schriftelijke communicatie is nog steeds erg belangrijk. Zowel docenten als studenten zijn zich hiervan bewust. Op basis van deze en andere bevindingen heb ik onderstaand drie aanbevelingen voor de School of Communications & Media. 8.1 Beeldanalyse Beeldanalyse moet volgens een royale meerderheid van de studenten een vast onderdeel worden in hun onderwijs. Diverse INHOLLAND-medewerkers zijn tevens van mening dat studenten te weinig kennis over beelden in huis hebben. Hierdoor kijken ze niet kritisch naar beelden. Uiteraard volgen zowel MEMstudenten als communicatiestudenten vakken waar beelden centraal staan, zoals merkenpsychologie en creatief denken. Bij beide vakken komt op een gegeven moment beeldanalyse aanbod. Kritisch naar beelden kunnen kijken is echter zodanig belangrijk, dat het meer aandacht verdient. MEM-studenten en communicatiestudenten zouden al vanaf hun eerste studiejaar geïntroduceerd moeten worden met beeldanalyse. Beeldanalyse zou een module moeten worden waar studenten basiskennis opdoen over beelden. Zo probeert men bij beeldanalyse elementen en eigenschappen van beelden, én de reacties die deze veroorzaken te benoemen. Het zou daarnaast wenselijk zijn als er een minor beeldanalyse ontwikkeld zou worden Advies over inhoud minor Met een minor beeldanalyse zou het voor de studenten mogelijk zijn zich te verdiepen in dit onderwerp. Ik adviseer om in deze minor, het volgende aan bod te laten komen: Visuele communicatie; Ontwikkelingen van de beeldcultuur; Beeldtaal; Kleurenleer; Beeldmakers en hun drijfveren en/of motieven; Manieren van beeldmanipulatie en de gevolgen daarvan. Het doel van de minor beeldanalyse is om studenten inzicht te geven in de werking van beelden. Dit vereist bewuster leren kijken naar beelden. Om beelden te herkennen als reclame, ontspanning, kunst of verslaggeving. Daarnaast moeten studenten zien en weten wat vormen, kleuren, ritmen, emoties en materialen teweeg kunnen brengen. De kennis die de studenten opdoen tijdens deze minor kan in hun latere loopbaan zeker van pas komen en van invloed zijn op hun leven. Als docenten hun studenten op deze manier laten zien wat voor wereld er schuilgaat achter beelden, zal de visuele geletterdheid van deze studenten langzamerhand toenemen. 8.2 Schriftelijke communicatie De MEM-studenten en communicatiestudenten vinden dat visuele communicatie voldoende wordt ingezet in hun onderwijs. Het voordeel hiervan is dat deze studenten in contact komen met (audio)visuele media, wat een positieve invloed kan hebben op hun toekomstige carrière. Nadelig is echter dat de schriftelijke vaardigheden van deze studenten niet optimaal is. Zo vinden docenten de verslagen van hun studenten

36 Visuele communicatie in het hbo 36 mooi vormgegeven, maar de inhoudelijke kwaliteit laat vaak te wensen over. Hogeschool INHOLLAND Rotterdam moet er daarom op letten dat visuele communicatie niet ten koste gaat van geschreven communicatie. Dat moet absoluut voorkomen worden. Ten eerste heeft het schrift veel aanzien in onze samenleving. Ten tweede krijgen afgestudeerden in hun loopbaan altijd te maken met diverse vormen van schriftelijke communicatie. Zo moeten reclamemakers beelden eerst kunnen omschrijven voordat ze het daadwerkelijk vertalen naar een beeld. Zelfs bij de televisie is tekst van belang, denk maar aan presentatieteksten. Daarom is het belangrijk dat er veel aandacht geschonken wordt aan de schriftelijke vaardigheden van studenten. Door middel van schrijfvaardigheid workshops kan de hogeschool dit bereiken. 8.3 Regelmatig onderzoek Mijn enquête is verspreid onder studenten in de leeftijdscategorie van 18 tot 27 jaar, met als gemiddelde leeftijd 23 jaar. Deze studenten behoren weliswaar tot de e-generatie, maar zijn niet van kleins af aan opgegroeid met de nieuwe media. Pas op het voortgezetonderwijs leerden ze immers omgaan met computers en het internet. Tegenwoordig is computerles al verplicht op de basisschool. Waar kinderen soms spreekbeurten geven met PowerPoint. Hogeschool INHOLLAND Rotterdam krijgt over een aantal jaar te maken met een nieuwe jongerengeneratie, die zeer digitaal en visueel is ingesteld. Daarom is het aan te raden dat het lectoraat elearning (minstens) om de drie jaar een tevredenheidsonderzoek doet naar visuele communicatie in het hbo. Bovendien adviseer ik om in alle schools van INHOLLAND Rotterdam een soortgelijk onderzoek te verrichten. MEM-studenten en communicatiestudenten zijn redelijk tevreden over de toepassing van visuele communicatie in hun onderwijs, maar geldt dat ook voor andere studenten? Door dit te onderzoeken, kan hogeschool INHOLLAND Rotterdam op de hoogte blijven van de (veranderende) behoeftes en wensen van haar studenten.

37 Visuele communicatie in het hbo 37 Literatuurlijst Boeken: Becker, H. Generaties en hun kansen. Amsterdam: Meulenhoff, 2004 Blok, C. Beeldvertalen; De werking en interpretatie van visuele middelen. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2003 Buunk, P. Cijberwijs. 1 e druk. Kampen: Uitgeverij Klement, 2002 Driel, H van. Beeldcultuur. 1 e druk. Amsterdam: Boom onderwijs, 2004 Duimen, H & Haan, J. Nieuwe links in het gezin; De digitale leefwereld van tieners en de rol van hun ouders. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, 2007 Geloven, M van. Meerwaarde van e-learning in de praktijk. 1 e druk. Groningen: Wolters Noordhoff 2006 Dijck, J, Gierstberg, F, Haveman, M, Oosterbaan, W, Terreehorst, P, Vree, F, & Zijlmans, K. De plaatsjesmaatschappij. 1 e druk. Rotterdam: Nai uitgevers, 2005 Haan, J de, Hof, C. Jaarboek ICT en samenleving 2006; de digitale generatie, Amsterdam, Uitgeverij Boom, Holzhauer, F.F.O. Communicatie theorie en praktijk: Schoonhoven: Academic Service, 2002 Peters, J.M. Het beeld; Bouwstenen voor een algemene iconologie. Antwerpen:hadewijch, 1996 Pas, L van de. Visuele communicatie. 1 e druk. Utrecht: ThiemeMeulenhoff, 2005 West, J. Love is not what you think, Harcourt, Brace, Webpagina s: Berckel, J. van, TU koopt grond in Second life. Geraadpleegd op: 1 mei 2007 van: Akkerman, S. (januari 2007). Nieuwe vormen van onderwijs voor een nieuwe generatie studenten. Geraadpleegd op 15 april 2007 van: Totale opbrengst SHO-actie voor Tsunami toegewezen aan projecten. Geraadpleegd op 15 maart 2007 van: Beleef de wereld van beeld en geluid. Geraadpleegd op 1 mei 2007 van:

38 Visuele communicatie in het hbo 38 Nieuwe media en populaire beeldcultuur. Geraadpleegd op 20 maart 2007 van: Artikelen: Valkenburg, P.M. en J. Peter. Preadolescents and Adolescents, communication and Their Closeness to Friends. In: Developmental Psychology 2006 Veen, Flexibel onderwijs voor nieuwe generaties studerenden, 2000 Zoon, C. Ik wil niet gered worden door een speciale commissie, Vertaling van de rede van Umberto Eco. De Volkskrant, Oratie: Gierstberg, F. Documentaire fotografie in het tijdperk van de beeldcultuur, 11 mei 2007

39 Visuele communicatie in het hbo 39 Bijlage Evaluatie Enquête Enquêteresultaten Interviews Oorspronkelijke afstudeeropdracht

40 Visuele communicatie in het hbo 40 Evaluatie Wekenlang was ik opzoek naar een scriptieonderwerp. Diverse scriptieonderwerpen passeerden de revue, maar geen enkele doorstond de test. Mijn vind-ik-dit-onderwerp-na-een-paar-maanden-nog-steedsinteressant-test. Daarnaast was het ene onderwerp te ingewikkeld en het andere weer te gemakkelijk. Na wat surfwerk op het internet stuitte ik uiteindelijk op een afstudeeropdracht. Waarvan de 1 e zin luidde: Bestaat er zoiets als Visual Knowledge of Visual Quotient (VQ) vergelijkbaar met Intelligence Quotient (IQ) of Emotional Quotient (EQ)? De termen kwamen mij bekend voor en na het lezen van de rest van de opdracht was mijn interesse gewekt. De opdrachtgever was het lectoraat elearning van hogeschool INHOLLAND Rotterdam. Nadat ik ze een motivatiebrief had gestuurd, mocht ik de afstudeeropdracht uitvoeren. Samen met mijn praktijkbegeleidster Kitty Lau, heb ik de opdracht wel anders geformuleerd. Het lectoraat wilde namelijk vooral weten wat studenten vinden van visuele communicatie in hun onderwijs. Hier heb ik mij tijdens mijn onderzoek ook op gericht. Dat resulteerde in een scriptie waar ik best trots op ben. Mijn scriptieavontuur was leuk, vermoeiend, leerzaam, irritant, maar vooral erg boeiend. Afstudeerplan Samen met mijn praktijkbegeleidster ontstond het idee om naast INHOLLAND-studenten ook studenten van de hogeschool van Amsterdam te enquêteren. Zo kon ik de wensen en behoeftes van studenten van beide scholen met elkaar vergelijken. Tevens leek het nuttig om na te gaan of studenten van deze scholen verschillende meningen zouden hebben over visuele communicatie en hoe dat te verklaren zou zijn. Na verloop van tijd kwam ik terug op dit idee. Het lectoraat elearning wilde uiteindelijk weten of studenten van INHOLLAND tevreden zijn over visuele communicatie in hun onderwijs. Het zou interessant kunnen zijn om twee hogescholen met elkaar te vergelijken, maar in principe zou het geen enkele toegevoegde waarde hebben. Door mij volledig te richtten op hogeschool INHOLLAND Rotterdam en haar MEMstudenten en communicatiestudenten kon ik tevens een aantal specifieke aanbevelingen formuleren. Literatuuronderzoek Voordat ik aan mijn scriptie begon, wist ik vrij weinig over visuele communicatie. Ik moest me er dus eerst grondig in verdiepen. Hiervoor heb ik diverse literatuurbronnen geraadpleegd. Zo werd ik een vaste klant van drie verschillende bibliotheken en heb ik luttele uren surfend op het internet doorgebracht. Op een gegeven moment ben ik gestopt met mijn zoektocht naar informatie. Over visuele communicatie zijn stapels boeken geschreven. Er is zoveel literatuur over de digitaliserende jeugd te vinden dat je er boekenkasten mee zou kunnen vullen. Het was zeer verleidelijk om alles te gaan lezen, maar dit bleek een onmogelijke taak. De kans was groot dat ik door de bomen het bos niet meer zou zien. Gelukkig kwam dit niet aan de orde. Enquête Alle kennis die ik heb opgedaan door mijn literatuuronderzoek kon ik goed gebruiken bij het samenstellen van de enquête. Het maken van de enquête heeft overigens veel tijd gekost. Zo verschilt mijn eerste versie aanzienlijk van de uiteindelijke enquête. Bij het samenstellen van de enquête wist ik immers al het één en ander over visuele communicatie. Ik moest erop letten dat ik bij de vragen er niet van uit zou gaan dat bepaalde begrippen bekend zouden zijn bij de studenten. Ik moest iedere keer de doelgroep voor ogen houden om dit te voorkomen. Moeilijke begrippen zijn geschrapt of voorzien van een duidelijke uitleg. Dubbelzinnige vragen zijn verwijderd. Uiteindelijk was ik tevreden over mijn enquête. Het was helder voor de studenten, wat hielp bij het verwerken van de gegevens.

41 Visuele communicatie in het hbo 41 Vragen opstellen voor een bepaalde doelgroep blijft echter moeilijk. Je moet heel precies nagaan of alle vragen wel duidelijk geformuleerd zijn. Duidelijk genoeg, zodat er geen ruimte is voor verschillende interpretaties. In de toekomst zal ik hier (wederom) rekening mee houden. Nadat ik de enquête had gemaakt moest ik deze uiteraard nog uitdelen. Precies 100 enquêtes. Gelukkig ben ik hierbij geassisteerd door een communicatiestudente aan hogeschool INHOLLAND Rotterdam. Zij deed dit in het kader van haar afstudeeropdracht. Zo hebben we gezamenlijk de enquêtes afgenomen in computerlokalen en leslokalen. Diverse docenten waren tevens zo vriendelijk om tien minuten van hun les ter beschikking te stellen, zodat we een aantal enquêtes konden afnemen. Hierdoor hebben MEMstudenten en communicatiestudenten uit verschillende studiejaren de enquête ingevuld. Verder heb ik samen met de communicatiestudente de enquêteresultaten verwerkt in het programma SPSS. Dit ging eigenlijk verrassend snel. Helemaal in vergelijking met het verwerken van de open vragen. De antwoorden van deze vragen moesten namelijk één voor één worden genoteerd. Om ze na afloop te segmenteren in vergelijkbare antwoorden. Interviews Eén van de leukste momenten uit mijn scriptie ervaring, is het interviewen van de INHOLLANDmedewerkers. Dit kwam voornamelijk door de interactie met deze medewerkers, wat bij het afnemen van de enquêtes ontbrak. Zo kon ik de medewerkers diverse open en gesloten vragen stellen over visuele communicatie. Bij onduidelijkheden kon ik doorvragen. Ze vertelden ook, uit eigen initiatief, interessante verhalen over visuele communicatie en hun studenten. Daarnaast kon ik de medewerkers confronteren met de enquêteresultaten.

42 Visuele communicatie in het hbo 42 Visuele communicatie: communiceren met beelden We leven in een beeldcultuur. Dagelijks worden we gebombardeerd met een ongelooflijke hoeveelheid beelden, denk maar aan televisie, internet, films en foto s. Beelden wekken eerder onze aandacht dan geschreven teksten. En ze roepen sneller reacties op. Met visuele communicatie wordt een boodschap met beelden overgebracht. Het lectoraat elearning wil weten wat JIJ vindt van visuele communicatie in het algemeen en in je opleiding. In 5 minuutjes kun je de enquête invullen en je stem laten horen! Geslacht: man/ vrouw Opleiding: Leeftijd: Studiejaar: z.o.z..

43 Visuele communicatie in het hbo 43 Pagina 1 van 8 1. Geef hieronder aan in hoeverre je het eens bent met de stellingen. 1 helemaal mee 2 mee oneens 3 neutraal 4 mee eens 5 helemaal mee eens 1.1 Ik kan me een leven zonder de huidige beeldcultuur niet voorstellen. 1.2 In onze samenleving hechten mensen te veel waarde aan beelden. 1.3 Beelden kunnen gemanipuleerd worden, wat kan leiden tot misleiding en machtmisbruik. 1.4 Beelden hebben een positieve invloed op de manier waarop ik informatie verwerk. 1.5 In vergelijking met het schrift zijn beelden niet van belang. oneens 2. Visuele geletterdheid beschrijft hoe visueel iemand is ingesteld en geeft dus aan hoe je beeld het beste kunt inzetten als communicatiemiddel. Iemand die visueel is ingesteld kan op een kritische manier naar beelden kijken, beelden gebruiken en beelden produceren. Schat je eigen visuele geletterdheid in, op een schaal van 1 (zeer slecht) tot 10 (uitmuntend). Omcirkel het getal dat op jou van toepassing is

44 Visuele communicatie in het hbo 44 Pagina 2 van 8 Geef antwoord door het rondje in te vullen. 3. Men vindt doorgaans het schrift belangrijker dan het beeld. Vind je dit terecht? o Ja, teksten bevorderen o.a. het vermogen om te analyseren en het denkproces. o Nee, tegenwoordig is het beeld even belangrijk als het schrift. o Nee, beelden zijn direct en universeel, en daarom beter dan teksten. o Anders, namelijk 4. Denk je dat teksten vervangen kunnen worden door beelden? o Ja. o Nee. o Soms wel, soms niet. 5. Je hebt op school leren lezen, vindt je dat je op school ook beelden moet leren analyseren? o Ja. o Nee 6. Vertrouw je doorgaans de beelden die je ziet? o Ja, natuurlijk. o Ja, beelden zijn een reflectie van de werkelijkheid. o Nee. o Soms wel, soms niet. z.o.z.

45 Visuele communicatie in het hbo 45 Pagina 3 van Als ik (eind) opdrachten visueel mag maken ga ik creatiever te Het HBO werk. maakt steeds vaker gebruik van visuele communicatie, om zo het leerproces van studenten te 7.12 ondersteunen. Als ik (eind) Bijvoorbeeld opdrachten visueel door middel mag maken van stimuleert PowerPointpresentaties, dit documentaires, tijdschriften en films. mijn Wat leerproces. vind jij van het gebruik van visuele communicatie binnen jouw onderwijs? 7.13 Schriftelijke studieopdrachten (verslagen, rapporten) zijn niet meer van deze tijd. 7. Geef hieronder aan in hoeverre je het eens bent met de stellingen. 1 helemaal mee 2 mee oneens 3 neutraal 4 mee eens 5 helemaal mee 7.1 Kennis neem je dieper in je op wanneer er gebruik wordt gemaakt van beelden. 7.2 Beeld helpt mij een moeilijke situatie (ingewikkelde leerstof) beter begrijpen. 7.3 Ik neem het onderwijs niet serieus als er beelden worden ingezet. 7.4 Gebruik van visuele communicatie sluit aan bij de belevingswereld van studenten en de beeldcultuur. 7.5 Studenten moeten op school bewust leren omgaan met (audio)visuele media en cultuur (weten wát ze bekijken). 7.6 Mensen overschatten het belang van visuele communicatie in het onderwijs, vroeger werd het immers ook minimaal ingezet. 7.7 Docenten moeten indien mogelijk visuele communicatie inzetten. 7.8 Visuele communicatie wordt veel toegepast binnen mijn onderwijs. 7.9 Visuele communicatie helpt bij het interessant(er) maken van de les Ik wil (eind)opdrachten visueel inleveren bijvoorbeeld in de vorm van een video of een fotoreportage. oneens eens

46 Visuele communicatie in het hbo 46 Pagina 4 van 8 Geef antwoord door het rondje in te vullen. 8. Wat voor visuele communicatiemiddelen vindt jij essentieel binnen jouw onderwijs? Meerdere antwoorden zijn mogelijk. О PowerPoint О Whiteboard О Sheets О Beeldmateriaal (posters, reclames enz.) О Video О Internet О Geen О Anders, namelijk. 9. Wanneer geef je in jouw onderwijs de voorkeur aan schriftelijke communicatie? 10. Wanneer geef je in jouw onderwijs de voorkeur aan visuele communicatie? z.o.z.

47 Visuele communicatie in het hbo 47 Pagina 5 van 8 Om een nog beter beeld te krijgen van jouw mening, zijn de onderstaande vragen verdeeld in de volgende onderwijsthema s: Media, Schrijfvaardigheid en Economie/Marketing. Bij elke thema staan een aantal vakken die eronder vallen. Media Denk aan vakken zoals: Camerajournalistiek, New Multimedia, Filmstudies NewB Kick-off Audio edit. & spec. effects video, Geef antwoord door het rondje in te vullen. 11. Wat voor visuele communicatiemiddel(en) wordt/worden er gebruikt (meerdere antwoorden zijn mogelijk): О PowerPoint ОSheets О Video О Beeldmateriaal ( posters, reclames enz.) О Anders namelijk. 12. Wat voor cijfer zou je geven voor de inhoudelijke kwaliteit van de visuele communicatiemiddelen die gebruikt worden binnen media vakken Wat voor visueel communicatiemiddel zou jij graag zien, tijdens media gerelateerde lessen?

48 Visuele communicatie in het hbo 48 Schrijfvaardigheid Denk aan vakken zoals: Schrijfvaardigheid, Taaltoets, Nederlands Sollicitatietraining Pagina 6 van 8 Geef antwoord door het rondje in te vullen. 14. Wat voor visuele communicatiemiddel(en) wordt/worden er gebruikt? Meerdere antwoorden zijn mogelijk): О PowerPoint О Sheets О Video О Beeldmateriaal ( posters, reclames enz.) О Anders namelijk Wat voor cijfer zou je geven voor de inhoudelijke kwaliteit van de visuele communicatiemiddelen die gebruikt worden binnen schrijf gerelateerde vakken Wat voor visueel communicatiemiddel zou jij graag zien tijdens schrijfvaardigheidlessen? z.o.z.

49 Visuele communicatie in het hbo 49 Pagina 7 van 8 Economie/ Marketing Denk aan vakken zoals: Financieel management, Cross cultural management, Strategic marketing, Onderzoeksmethodiek, Marketing en communicatie, Financieel economische concepten. Geef antwoord door het rondje in te vullen. 17. Wat voor visuele communicatiemiddel(en) wordt/worden er gebruikt (meerdere antwoorden zijn mogelijk): О PowerPoint О Sheets О Video О Beeldmateriaal ( posters, reclames enz.) О Anders namelijk 18. Wat voor cijfer zou je geven voor de inhoudelijke kwaliteit van de visuele middelen die gebruikt worden binnen economie/marketing vakken Wat voor visueel communicatiemiddel zou jij graag zien tijdens economische gerelateerde lessen?

50 Visuele communicatie in het hbo 50 Pagina 8 van Heb je nog opmerkingen over visuele communicatie in het onderwijs? Bedankt voor je medewerking!!!

51 Visuele communicatie in het hbo 51 Enquêteresultaten Hieronder zullen, naar aanleiding van de enquêteresultaten, de visies van studenten over visuele communicatie naar voren komen. Elke stelling of vraag is weergeven als kop van de alinea s. Vervolgens is daaronder uitleg van de resultaten toegevoegd. De meningen van de communicatiestudenten en de MEMstudenten zijn vaak zo verschillend van elkaar, dat ze in de onderstaande tabellen en grafieken van elkaar zijn gescheiden. Om duidelijk de meningen van de studenten naar voren te laten komen zijn, bij de bijschriften, de volgende antwoordmogelijkheden met elkaar gecombineerd: helemaal mee oneens met mee oneens en helemaal mee eens met mee eens Ik kan me een leven zonder de huidige beeldcultuur niet voorstellen. Een royale meerderheid van de MEM-studenten kan een leven zonder de huidige beeldcultuur niet voorstellen. Onder de communicatiestudenten is iets minder dan de helft het eens met de bovenstaande stelling. Slechts een klein percentage van de MEM-studenten kan zich een leven zonder de huidige beeldcultuur voorstellen, dit percentage ligt ruim vijf maal hoger onder de communicatiestudenten. Tabel 2 Tabel 3 In onze samenleving hechten mensen te veel waarde aan beelden.. Meer dan de helft van de MEM-studenten vindt dat mensen te veel waarde hechten aan beelden. Terwijl 44% van de communicatiestudenten dit vindt. Rond 1/3 van de studenten weet niet zeker of mensen te veel waarde hechten aan beelden. Tabel 4 Tabel 5.

52 Visuele communicatie in het hbo 52 Beelden kunnen gemanipuleerd worden, wat kan leiden tot misleiding en machtmisbruik. Ruim acht van de tien van alle studenten is zich ervan bewust dat beelden niet (altijd) vrijblijvend zijn, met alle gevolgen van dien. Slechts een klein deel van de communicatiestudenten en MEM-studenten lijkt niet op de hoogte te zijn dat beeldmanipulatie kan leiden tot misleiding en machtsmisbruik. Tabel 6 Tabel 7. Beelden hebben een positieve invloed op de manier waarop ik informatie verwerk. Een evenredig aantal, namelijk de helft van de MEM-studenten en communicatiestudenten, vindt dat het gebruik van beelden een positief effect heeft op informatieverwerking. Tabel 8 Tabel 9 In vergelijking met het schrift zijn beelden niet van belang. Precies 50% van de MEM-studenten en communicatiestudenten is het eens met de bovenstaande stelling, namelijk dat beelden niet of minder van belang zijn dan het schrift. Tabel 10 Tabel 11..

53 Visuele communicatie in het hbo 53 Hoe hoog schat je, je visuele geletterdheid in? Visuele geletterdheid beschrijft hoe visueel iemand is ingesteld en geeft dus aan hoe je beeld het beste kunt inzetten als communicatiemiddel. Iemand die visueel is ingesteld kan op een kritische manier naar beelden kijken, beelden gebruiken en beelden produceren. Grafiek 1 Grafiek 2 Zowel MEM-studenten als communicatiestudenten schatten hun visuele geletterdheid hoog in. Op een schaal van 1 tot 10 geven de MEM-studenten hun visuele geletterdheid een 7,6 en de communicatiestudenten geven hun visuele geletterdheid een 7,3. Men vindt doorgaans het schrift belangrijker dan het beeld. Vind je dit terecht? Ruim 1/3 van de communicatiestudenten en MEM-studenten vindt het schrift belangrijker dan het beeld. Meer dan de helft van de MEM-studenten vindt het schrift en beeld even belangrijk, iets meer dan 1/3 van de communicatiestudenten is het hiermee eens. Opvallend is dat ruim 12 % van de MEM-studenten het beeld beter vindt dan het schrift, dit aantal ligt voor de communicatiestudenten precies 2 maal hoger. Een relatief klein aantal gaf aan dat de mate van belangrijkheid van beeld of schrift afhankelijk is van de situatie. Tabel 12 Tabel 13..

Deze vragenlijst bestaat uit zes onderdelen, A t/m F.

Deze vragenlijst bestaat uit zes onderdelen, A t/m F. Page of 0 Enquête beroepsonderwijs Deze vragenlijst bestaat uit zes onderdelen, A t/m F. Er zijn in totaal vragen. A. Over jou Je wordt vriendelijk verzocht informatie over jezelf te geven door onderstaande

Nadere informatie

COMMUNICATIE EN INFORMATIE ONDER JONGEREN

COMMUNICATIE EN INFORMATIE ONDER JONGEREN COMMUNICATIE EN INFORMATIE ONDER JONGEREN Beste lezer,!" #$ %& Algemeen 1. Geslacht man vrouw 2. Leeftijd Jaar 3. Nationaliteit Nederlandse 4. School / Opleiding 5. In welk ar zit je? 6.1 Hoe lang bel

Nadere informatie

Recensie: Wat wij moeten weten over jongeren en hun digitale wereld

Recensie: Wat wij moeten weten over jongeren en hun digitale wereld reageren bijlagen attenderen printversie Recensie: Wat wij moeten weten over jongeren en hun digitale wereld Datum 01/02/2007 Auteur publicatie Guus Wijngaards, Jos Fransen, Pieter Swager (INHOLLAND) Titel

Nadere informatie

Deze vragenlijst bestaat uit vijf delen, A t/m E.

Deze vragenlijst bestaat uit vijf delen, A t/m E. Page of 6 Enquête basisonderwijs Deze vragenlijst bestaat uit vijf delen, A t/m E. Er zijn in totaal 9 vragen. A. Over jezelf Dit onderdeel bestaat uit zeven vragen. Hoe oud ben je? In welke klas zit je?

Nadere informatie

Dia 1 Introductie max. 2 minuten!

Dia 1 Introductie max. 2 minuten! 1 Dia 1 Introductie max. 2 minuten! Vertel: Deze les gaat vooral over het gebruik van sociale media. Maar: wat weten jullie eigenlijk zelf al over sociale media? Laat de leerlingen in maximaal een minuut

Nadere informatie

VMBO praktische leerweg VMBO theoretische leerweg HAVO VWO

VMBO praktische leerweg VMBO theoretische leerweg HAVO VWO Page of 7 Enquête voortgezet onderwijs Deze vragenlijst bestaat uit vijf delen, A t/m E. Er zijn in totaal 9 vragen. A. Over jezelf Dit onderdeel bestaat uit zeven vragen. Hoe oud ben je? In welke klas

Nadere informatie

De Cues Filtered Out Theorie

De Cues Filtered Out Theorie De Cues Filtered Out Theorie Sommige mensen zien Computer mediated communication als een mindere vorm van communicatie, ook volgens de Cues Filtered Out theorie ontbreekt er veel aan deze communicatievorm.

Nadere informatie

Zelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W

Zelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W Zelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W 1 Naam student: Studentnummer: Datum: Naam leercoach: Inleiding Voor jou ligt het meetinstrument ondernemende houding. Met dit meetinstrument

Nadere informatie

Media aandacht naar aanleiding van artikel profielsites Lectoraat elearning zomer 2007

Media aandacht naar aanleiding van artikel profielsites Lectoraat elearning zomer 2007 Media aandacht naar aanleiding van artikel profielsites Lectoraat elearning zomer 2007 http://youngmarketing.web-log.nl/youngmarketing/2007/06/profielsites_ve.html 15 juni 2007 Profielsites versterken

Nadere informatie

3. Wat betekent dat voor de manier waarop lesgegeven zou moeten worden in de - voor jou - moeilijke vakken?

3. Wat betekent dat voor de manier waarop lesgegeven zou moeten worden in de - voor jou - moeilijke vakken? Werkblad: 1. Wat is je leerstijl? Om uit te vinden welke van de vier leerstijlen het meest lijkt op jouw leerstijl, kun je dit simpele testje doen. Stel je eens voor dat je zojuist een nieuwe apparaat

Nadere informatie

Maurice Jongmans is Adviseur Social Media en Zoekmachineoptimalisatie bij Webtechniek in Delft.

Maurice Jongmans is Adviseur Social Media en Zoekmachineoptimalisatie bij Webtechniek in Delft. Maurice Jongmans is Adviseur Social Media en Zoekmachineoptimalisatie bij Webtechniek in Delft. Webtechniek is gespecialiseerd in technische oplossingen voor internet en applicaties. Sinds 2000 is het

Nadere informatie

ipad enquête - ouders - 18 reacties (van 29 ouders)!

ipad enquête - ouders - 18 reacties (van 29 ouders)! 18 responses View all Publish analytics 18 responses ipad enquête - ouders - 18 reacties (van 9 ouders) Summary View all responses Publish analytics In welke mate ziet u uw zoon of dochter de ipad thuis

Nadere informatie

Voorwoord. Uitkomsten enquête 19-06-2011

Voorwoord. Uitkomsten enquête 19-06-2011 Voorwoord In mijn scriptie De oorlog om ICT-talent heb ik onderzoek gedaan of Het Nieuwe Werken als (gedeeltelijke) oplossing kon dienen voor de aankomende vergrijzing. Hiervoor werd de volgende onderzoeksvraag

Nadere informatie

Thema: Multimedia. Multimedia

Thema: Multimedia. Multimedia Multimedia OPDRACHTKAART MM-02-01-01 Communicatie Voorkennis: Je moet met een computer om kunnen gaan. Je moet kunnen zoeken op het internet. Intro: Multimedia is een vrij nieuw begrip. In de bladen en

Nadere informatie

Theater/Bioscoop De Nieuwe Kolk

Theater/Bioscoop De Nieuwe Kolk Theater/Bioscoop De Nieuwe Kolk Reclame maken, doe je zo! Groep 6 Thema-overzicht Thema-overzicht Reclame maken, doe je zo! Groep 6 Theater/Bioscoop De Nieuwe Kolk Kern van het thema Het thema Functies

Nadere informatie

Rubrics voor de algemene vaardigheden - invulblad. 1. Zelfstandig leren Het kunnen sturen van het leerproces en daarop reflecteren.

Rubrics voor de algemene vaardigheden - invulblad. 1. Zelfstandig leren Het kunnen sturen van het leerproces en daarop reflecteren. ingevuld door :. Zelfstandig leren Het kunnen sturen van het leerproces en daarop reflecteren Aanpak kiezen en planning maken Ik verdiep me in een opdracht zodat ik overzicht heb. Ik kan een passende aanpak

Nadere informatie

NOOIT GENOEG DE KWETSBAARHEID VAN

NOOIT GENOEG DE KWETSBAARHEID VAN TEKST: Annick Geets DE KWETSBAARHEID VAN NOOIT GENOEG Kwetsbaarheid is niet een kwestie van winnen of verliezen, maar een kwestie van inzien en accepteren dat beide bij het leven horen. Een kwestie van

Nadere informatie

JONG HOEZO ANDERS?! EN HOOGGEVOELIG. Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren

JONG HOEZO ANDERS?! EN HOOGGEVOELIG. Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren Ellen van den Ende in samenwerking met Mariëtte Verschure JONG EN HOOGGEVOELIG HOEZO ANDERS?! Informatie, oefeningen en tips voor hooggevoelige jongeren Uitgeverij Akasha Inhoud Hooggevoelig, hoezo anders?!

Nadere informatie

Resultaten eerste peiling digitaal burgerpanel Externe communicatiemiddelen gemeente Oirschot. Januari 2015

Resultaten eerste peiling digitaal burgerpanel Externe communicatiemiddelen gemeente Oirschot. Januari 2015 Resultaten eerste peiling digitaal burgerpanel Externe communicatiemiddelen gemeente Oirschot Januari 2015 Inhoud 1. Inleiding... 3 2. Resultaten... 4 2.1 Onderzoeksverantwoording... 4 2.2 Hoe tevreden

Nadere informatie

Waarom anderen Ik krijg altijd gelijk lezen

Waarom anderen Ik krijg altijd gelijk lezen Waarom anderen Ik krijg altijd gelijk lezen Nee heb je, gelijk kun je krijgen! Maarten Santman, advocaat Iets krijgen is altijd veel bevredigender dan iets al hebben. Ik krijg dus liever gelijk dan dat

Nadere informatie

Reflectieverslag mondeling presenteren

Reflectieverslag mondeling presenteren Reflectieverslag mondeling presenteren Naam: Registratienummer: 900723514080 Opleiding: BBN Groepsdocente: Marjan Wink Periode: 2 Jaar: 2008 Inleiding In dit reflectieverslag zal ik evalueren wat ik tijdens

Nadere informatie

Inventarisatie enquête over het gebruik van videofragmenten bij het onderwijs van Inleiding Staats- en Bestuursrecht

Inventarisatie enquête over het gebruik van videofragmenten bij het onderwijs van Inleiding Staats- en Bestuursrecht Inventarisatie enquête over het gebruik van videofragmenten bij het onderwijs van Inleiding Staats- en Bestuursrecht Faculteit der Rechtsgeleerdheid, Universiteit Leiden Afdeling ICT&O, Cleveringa Instituut,

Nadere informatie

Zorg dat je een onderwerp kiest, waarvan je echt meer wilt weten. Dat is interessanter, leuker en makkelijker om mee bezig te zijn.

Zorg dat je een onderwerp kiest, waarvan je echt meer wilt weten. Dat is interessanter, leuker en makkelijker om mee bezig te zijn. Werkstukwijzer Deze werkstukwijzer helpt je om een werkstuk in elkaar te zetten. Je vult eerst een formulier in. Op dit formulier komt te staan waar je werkstuk over gaat en hoe je het aanpakt. Met behulp

Nadere informatie

Vragen gesteld in het evaluatieformulier + Antwoorden

Vragen gesteld in het evaluatieformulier + Antwoorden Verslag Studenten Evaluatie Videoproject Door Tonny Mulder, a.b.mulder@uva.nl, 26 sept 213 De studenten van de opleidingen Biologie, Biomedische Wetenschappen en Psychobiologie krijgen in het 1 ste jaar

Nadere informatie

Serious gaming in het basisonderwijs Adviesnota

Serious gaming in het basisonderwijs Adviesnota 2012 Serious gaming in het basisonderwijs Adviesnota Carolien Popken SAB Schoolvereniging Aerdenhout- Bentveld 14-6-2012 Inhoudsopgave Inleiding... 3 Onderzoek... 4 Voorwoord... 4 Antwoord op de deelvragen

Nadere informatie

Social Media, de andere opvoeder

Social Media, de andere opvoeder Social Media, de andere opvoeder Even voorstellen Diana Langerak Echtgenote en mama van twee jongens Communicatiemedewerker De Hoop ggz Aantal jaren eindredactie verschillende bladen, waaronder: Chris

Nadere informatie

Visual Storytelling Analyse van een Infographic. Het Frisia-Nederland conflict

Visual Storytelling Analyse van een Infographic. Het Frisia-Nederland conflict Visual Storytelling Analyse van een Infographic Het Frisia-Nederland conflict Student: Yannick van Hierden Id-code : 1609791 E-mail : Yannickvanhierden@student.hu.nl Docent: Gerard Smit Minor: Editorial

Nadere informatie

Individueel verslag Timo de Reus klas 4A

Individueel verslag Timo de Reus klas 4A Individueel verslag de Reus klas 4A Overzicht en tijdsbesteding van taken en activiteiten 3.2 Wanneer Planning: hoe zorg je ervoor dat het project binnen de beschikbare tijd wordt afgerond? Wat Wie Van

Nadere informatie

NIMA B EXAMEN INTERNE EN CONCERNCOMMUNICATIE ONDERDEEL B 1.2 23 JUNI 2015

NIMA B EXAMEN INTERNE EN CONCERNCOMMUNICATIE ONDERDEEL B 1.2 23 JUNI 2015 EXAMENOPGAVEN ONDERDEEL 2 Tijd: 14.00 15.00 uur (1 uur) U wordt verzocht uw antwoorden kort en bondig te formuleren, de vragen op het aan u uitgereikte antwoordpapier te beantwoorden, goed aan te geven

Nadere informatie

Evaluatieonderzoek workshop Nieuws van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid

Evaluatieonderzoek workshop Nieuws van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Evaluatieonderzoek workshop Nieuws van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Verwachting, waardering en leerwinst van de Workshop Nieuws Laura Gil Castillo en Eva Mulder, januari 2009 Universiteit

Nadere informatie

Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014)

Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014) Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014) Inleiding De kern van (autisme)vriendelijke communicatie is echt contact, gebaseerd op

Nadere informatie

voorbereiding Maatschappelijke Stage VERANTWOORDELIJKHEID IS EEN DEUGD

voorbereiding Maatschappelijke Stage VERANTWOORDELIJKHEID IS EEN DEUGD voorbereiding Maatschappelijke Stage VERANTWOORDELIJKHEID IS EEN DEUGD OPDRACHTEN: INDIVIDU DUO GROEP KLAS 1. Introductie 3 2. Interview 5 Inhoud 3.Stage voorbereiding 6 4. Reflectie 11 Naam: Klas: Datum:

Nadere informatie

Evaluatie weblectures bij FLOT. aanleiding

Evaluatie weblectures bij FLOT. aanleiding Evaluatie weblectures bij FLOT aanleiding In september 2013 is bij de lerarenopleiding wiskunde van FLOT gestart met het project weblectures. Het plan was om deze in te zetten bij de cursussen calculus

Nadere informatie

Ontdek de Bibliotheek. Ontdek de Bibliotheek. Ontdek de Bibliotheek

Ontdek de Bibliotheek. Ontdek de Bibliotheek. Ontdek de Bibliotheek Ontdek de Bibliotheek Ontdek de Bibliotheek Ontdek de Bibliotheek Welkom in de bibliotheek. Je gaat op ontdekking in de bibliotheek. Hierbij doe je een onderzoek naar verschillende soorten media; zoals

Nadere informatie

Bronnenbank Onderwijstheorie Tessa van Helden. Inhoudsopgave Pagina. Bron 1 Design Marcel Wanders. 2. Bron 2 ADHD in de klas. 2

Bronnenbank Onderwijstheorie Tessa van Helden. Inhoudsopgave Pagina. Bron 1 Design Marcel Wanders. 2. Bron 2 ADHD in de klas. 2 Bronnenbank Onderwijstheorie Tessa van Helden Inhoudsopgave Pagina Bron 1 Design Marcel Wanders. 2 Bron 2 ADHD in de klas. 2 Bron 3 Recensie over Boijmans van Beunigen 3 Bron 4 Flip in de klas. 4 Bron

Nadere informatie

Huiswerkbeleid Onderwijsteam 7

Huiswerkbeleid Onderwijsteam 7 Huiswerkbeleid Onderwijsteam 7 Inleiding: Het onderwijs op school is er onder meer op gericht de verantwoordelijkheid en zelfstandigheid van de leerlingen te vergroten. Ook het maken van huiswerk levert

Nadere informatie

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben Ik ben wie ik ben Naam: Johan Vosbergen Inhoudsopgave Inleiding... 3 De uitslag van Johan Vosbergen... 7 Toelichting aandachtspunten en leerdoelen... 8 Tot slot... 9 Pagina 2 van 9 Inleiding Hallo Johan,

Nadere informatie

Evaluatierapport Social Media Professional opleiding Juni 2015 www.mediaenmaatschappij.nl

Evaluatierapport Social Media Professional opleiding Juni 2015 www.mediaenmaatschappij.nl Evaluatierapport Social Media Professional opleiding Juni 15 www.mediaenmaatschappij.nl De Social Media Professional opleiding wordt als goed en zelfs uitstekend beoordeeld, door enthousiasme en duidelijkheid

Nadere informatie

Nieuwe media. Imy selfie. like. Smart online!

Nieuwe media. Imy selfie. like. Smart online! Imy selfie Nieuwe media like Smart online! Smart online! De nieuwe media, we kunnen niet meer zonder! De nieuwe media maken het ons mogelijk om 24 uur per dag bereikbaar te zijn, het world wide web te

Nadere informatie

Waarom Wetenschap en Techniek W&T2015

Waarom Wetenschap en Techniek W&T2015 Waarom Wetenschap en Techniek W&T2015 In het leven van alle dag speelt Wetenschap en Techniek (W&T) een grote rol. We staan er vaak maar weinig bij stil, maar zonder de vele uitvindingen in de wereld van

Nadere informatie

Jongeren in 2008. Ecabo. Paul Sikkema - ComBat groep. 12 november 2008

Jongeren in 2008. Ecabo. Paul Sikkema - ComBat groep. 12 november 2008 Jongeren in 2008 Ecabo 12 november 2008 Paul Sikkema - ComBat groep 1 2 Lastige doelgroepen Kinderen en met name jongeren: lastige doelgroepen. Steeds in beweging: Van levensfase naar levensfase. Op zoek

Nadere informatie

Pieter Jonkers Studentnummer: 695247 22 06 2011

Pieter Jonkers Studentnummer: 695247 22 06 2011 MONTESSORI LYCEUM AMSTERDAM Smartboard De mening van de Leerlingen Pieter Jonkers Studentnummer: 695247 22 06 2011 Inhoud 1. Inleiding... 3 Aanleiding... 3 Doel van het onderzoek... 3 2. Onderzoeksvraag...

Nadere informatie

Bijeenkomst over geloofsopvoeding Communiceren met je puber Deze bijeenkomst sluit aan bij Moments, magazine voor ouders van jongeren van 12-18 jaar

Bijeenkomst over geloofsopvoeding Communiceren met je puber Deze bijeenkomst sluit aan bij Moments, magazine voor ouders van jongeren van 12-18 jaar DOELSTELLINGEN Ouders zijn zich ervan bewust dat je altijd en overal communiceert Ouders wisselen ervaringen met elkaar uit over hoe de communicatie met hun pubers verloopt Ouders verwerven meer inzicht

Nadere informatie

MEDIACONTACT SITUATIE

MEDIACONTACT SITUATIE MEDIACONTACT Wilco Bontenbal SITUATIE U, als manager, krijgt ongetwijfeld wel eens te maken met de. Daarom is het belangrijk om inzicht te krijgen in uw natuurlijke stijl van optreden in de en uw voorkeur

Nadere informatie

Rob van Stuivenberg. 23 januari 2005

Rob van Stuivenberg. 23 januari 2005 Young Votes KLO Informatie & advies Rob van Stuivenberg 23 januari 2005 Onderzoeksverantwoording Young Votes uitgevoerd door De Vos en Jansen uit Nijmegen Online onderzoek onder 520 jongeren van 15-34

Nadere informatie

Meer succes met je website

Meer succes met je website Meer succes met je website Hoeveel geld heb jij geïnvesteerd in je website? Misschien wel honderden of duizenden euro s in de hoop nieuwe klanten te krijgen. Toch levert je website (bijna) niets op Herkenbaar?

Nadere informatie

Deze vragenlijst bestaat uit zeven onderdelen, A t/m G.

Deze vragenlijst bestaat uit zeven onderdelen, A t/m G. Page of Enquête studenten lerarenopleidingen Deze vragenlijst bestaat uit zeven onderdelen, A t/m G. Er zijn in totaal 7 vragen. A. Over jezelf Je wordt vriendelijk verzocht informatie over jezelf te geven

Nadere informatie

Media & het Medium Lessenserie Mag ik even uw aandacht?

Media & het Medium Lessenserie Mag ik even uw aandacht? Media & het Medium Lessenserie Mag ik even uw aandacht? Docentenhandleiding doelgroep duur 4 havo, vwo 7-8 klokuren Inleiding Reclameposters en billboards schreeuwen om de aandacht op straat. Op de tv

Nadere informatie

SECTORWERKSTUK 2013-2014

SECTORWERKSTUK 2013-2014 SECTORWERKSTUK 2013-2014 1 HET SECTORWERKSTUK Het sectorwerkstuk is een verplicht onderdeel voor alle leerlingen uit het Mavo. Het maken van een sectorwerkstuk is een manier waarop je, als eindexamenkandidaat,

Nadere informatie

15 tips om meer uit uw e-mailcampagnes te halen

15 tips om meer uit uw e-mailcampagnes te halen 15 tips om meer uit uw e-mailcampagnes te halen Volgens de IT-beveiligingsorganisatie Symantec werd in februari 2007 wereldwijd 70% van alle e-mails als SPAM bestempeld en op mailserverniveau tegengehouden.

Nadere informatie

Resultaten onderzoek seksualiteit

Resultaten onderzoek seksualiteit Resultaten onderzoek seksualiteit Augustus 2015 In opdracht van Way of Life en de NPV Uitgevoerd door Direct Research www.wayoflife.nl www.npvzorg.nl Conclusies Kennis Seksuele voorlichting Opvattingen

Nadere informatie

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind

MEE Nederland. Raad en daad voor iedereen met een beperking. Moeilijk lerend. Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind MEE Nederland Raad en daad voor iedereen met een beperking Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Moeilijk lerend Uitleg over het leven van een moeilijk lerend kind Inhoudsopgave

Nadere informatie

Wanneer moeten we dat nog doen? We hebben vandaag, tijdens een andere vergadering, ons de vraag gesteld : waar moeten we naar toe om te melden dat

Wanneer moeten we dat nog doen? We hebben vandaag, tijdens een andere vergadering, ons de vraag gesteld : waar moeten we naar toe om te melden dat Wanneer moeten we dat nog doen? We hebben vandaag, tijdens een andere vergadering, ons de vraag gesteld : waar moeten we naar toe om te melden dat het programma in het eerste leerjaar te zwaar is We raken

Nadere informatie

Verslag van dataverzameling in functie van het onderzoek van de NTU naar het schrijfleven van leerlingen

Verslag van dataverzameling in functie van het onderzoek van de NTU naar het schrijfleven van leerlingen Verslag van dataverzameling in functie van het onderzoek van de NTU naar het schrijfleven van leerlingen Data verzameld in de derde graad van de basisschool en verslag opgesteld door Amber Van Geit Opleiding:

Nadere informatie

Media & het Lichaam Lessenserie 70 Years old, so what?!

Media & het Lichaam Lessenserie 70 Years old, so what?! Media & het Lichaam Lessenserie 70 Years old, so what?! Docentenhandleiding doelgroep duur 4 havo, vwo 6 klokuren Inleiding Ouderdom en schoonheid, hoe verhouden die twee zich? Als je jong bent, heb je

Nadere informatie

Opgave 1 Heeft het vrijwilligerswerk toekomst?

Opgave 1 Heeft het vrijwilligerswerk toekomst? Opgave 1 Heeft het vrijwilligerswerk toekomst? Bij deze opgave horen tekst 1 en 2 en de tabellen 1 tot en met 3 uit het bronnenboekje. Inleiding In Nederland zijn ruim 4 miljoen mensen actief in het vrijwilligerswerk.

Nadere informatie

Wijsneuzen in de klas

Wijsneuzen in de klas Werkvorm 1 Wijsneuzen in de klas Algemene omschrijving In deze werkvorm staat het filosoferen met kinderen over levensbeschouwelijke onderwerpen aan de hand van het boek God Adonai Allah centraal. Het

Nadere informatie

Module 2. Afleren. Tekstboek een nieuwe geest in 28 dagen Doe het zelf mindset transformatie voor de moedige mens _ en wereldverbeteraar.

Module 2. Afleren. Tekstboek een nieuwe geest in 28 dagen Doe het zelf mindset transformatie voor de moedige mens _ en wereldverbeteraar. Module 2. Afleren. Dag 11. Het immuunsysteem van je geest. Vandaag leer je hoe je beperkende overtuigingen uit je systeem kunt opruimen door een lang vergeten vriend weer op te zoeken en te omarmen. Deze

Nadere informatie

Omgevingsonderwijs in Ermelo

Omgevingsonderwijs in Ermelo Omgevingsonderwijs in Ermelo Docentenhandleiding Vakgroep Geschiedenis Juli 2012 Inleiding Voor u ligt een lessenserie en docentenhandleiding die gaan over omgevingsonderwijs in Ermelo. Deze serie is gemaakt

Nadere informatie

Als je nog steeds hoopt dat oplossingen buiten jezelf liggen dan kun je dit boekje nu beter weg leggen.

Als je nog steeds hoopt dat oplossingen buiten jezelf liggen dan kun je dit boekje nu beter weg leggen. Theoreasy de theorie is eenvoudig. Je gaat ontdekken dat het nemen van verantwoordelijkheid voor je eigen denken en doen dé sleutel is tot a beautiful way of life. Als je nog steeds hoopt dat oplossingen

Nadere informatie

Project Alcohol 2014

Project Alcohol 2014 Project Alcohol 2014 Naam: Jong geleerd is oud gedaan!!!! Laat je niet Naam: F L s E s E N Klas:!!! 1 Inleiding De carnaval komt eraan. Een feest dat gevierd moet worden. Maar is het feestje van plezier

Nadere informatie

DEEL I Media en de digitale samenleving 15

DEEL I Media en de digitale samenleving 15 Inleiding 11 DEEL I Media en de digitale samenleving 15 1 Een digitale cultuur 17 Geno Spoormans 1.1 Wereldbeelden en cultuurverschillen 18 1.2 Mythen, genres en codes 19 1.2.1 Mythen 20 1.2.2 Genres 22

Nadere informatie

CKV Festival 2012. CKV festival 2012

CKV Festival 2012. CKV festival 2012 C CKV Festival 2012 Het CKV Festival vindt in 2012 plaats op 23 en 30 oktober. Twee dagen gaan de Bredase leerlingen van het voortgezet onderwijs naar de culturele instellingen van Breda. De basis van

Nadere informatie

ONDERNEMEN IS VOOR HELDEN

ONDERNEMEN IS VOOR HELDEN ONDERNEMEN IS VOOR HELDEN EXCLUSIEF PROGRAMMA OVERZICHT 2016 LEF IN ACTIE Ontdek waarom het zo moeilijk is je hart te volgen en heb het lef dit toch te doen! De achtergrond van het programma Jij weet dat

Nadere informatie

Smoesjes. TipsforTrouble HOME TROUBLE MEER WETEN < > EXTRA PITTIG

Smoesjes. TipsforTrouble HOME TROUBLE MEER WETEN < > EXTRA PITTIG geef haar gelijk dat zij het zwaar heeft en dat de crechemedewerkers zodat ze alles op tijd af kan krijgen. Collega zal in de slachtofferrol terecht komen en wellicht in tranen uitbarsten. voel dat ik

Nadere informatie

Voorwoord. Veel succes met de schrijftraining! Amsterdam, februari 2012. Freek Bakker Joke Olie. 6 Voorwoord

Voorwoord. Veel succes met de schrijftraining! Amsterdam, februari 2012. Freek Bakker Joke Olie. 6 Voorwoord Voorwoord Schrijven op B2 is een takenboek dat hulp biedt bij de training in het schrijven van korte en langere teksten in het Nederlands, die geschreven moeten worden op het Staatsexamen NT2 II. Schrijven

Nadere informatie

Doel van Bijbelstudie

Doel van Bijbelstudie Bijbelstudie Hebreeën 4:12 Want het woord Gods is levend en krachtig en scherper dan enig tweesnijdend zwaard en het dringt door, zó diep, dat het vaneen scheidt ziel en geest, gewrichten en merg, en het

Nadere informatie

1 - Achtergrond, uitgangspunten en aanpak van Bramediawijs

1 - Achtergrond, uitgangspunten en aanpak van Bramediawijs Achtergrond, uitgangspunten en aanpak van Bramediawijs Inhoudsopgave: Het belang van volgens kabinet Balkenende IV Het belang van volgens kabinet Balkenende IV 1 Bramediawijs als onderdeel van het lokaal

Nadere informatie

Beeldwijzer Avans Hogeschool. Praktische Basisrichtlijnen Beeldstijl

Beeldwijzer Avans Hogeschool. Praktische Basisrichtlijnen Beeldstijl Beeldwijzer Avans Hogeschool Praktische Basisrichtlijnen Beeldstijl pagina 2 van 16 Inhoud 1 Beeldwijzer Avans Hogeschool 3 2 Kernwaarden 5 2.1 Ambitie 5 2.2 Persoonlijke aandacht 6 2.3 Midden in de maatschappij

Nadere informatie

360 feedback 3.1 M. Camp Opereren als lid van een team Omgaan met conflicten Omgaan met regels

360 feedback 3.1 M. Camp Opereren als lid van een team Omgaan met conflicten Omgaan met regels 360 feedback 3.1 Student: M. camp Studentnummer: 11099003 Klas: WDH31 Datum: 2-02-2014 Personen welke de formulieren hebben ingevuld: - M. Camp - Menno Lageweg - Ir. S.W.L. van Herk - D.J. Jager M. Camp

Nadere informatie

Onderwerp. VVKBaO. Leerlingen maken een account, krijgen een rondleiding door Scratch en verkennen het programma.

Onderwerp. VVKBaO. Leerlingen maken een account, krijgen een rondleiding door Scratch en verkennen het programma. Onderwerp Leerlingen maken een account, krijgen een rondleiding door Scratch en verkennen het programma. WO 2.13 een eenvoudige werktekening of handleiding stap voor stap uitvoeren; ICT 1 Hebben een positieve

Nadere informatie

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben

Ik-Wijzer Ik ben wie ik ben Ik ben wie ik ben Naam: Lisa Westerman Inhoudsopgave Inleiding... 3 De uitslag van Lisa Westerman... 7 Toelichting aandachtspunten en leerdoelen... 8 Tot slot... 9 Pagina 2 van 9 Inleiding Hallo Lisa,

Nadere informatie

Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview

Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview Ola Lanko en haar foto-genic installaties 14 oktober interview Ola Lanko is altijd bezig met de werking van het medium fotografie. De kritische blik van de beschouwer is wat ze met haar werk wil overbrengen.

Nadere informatie

Vier aanvullende notities aangeboden m.b.t. beeldgeletterdheid

Vier aanvullende notities aangeboden m.b.t. beeldgeletterdheid Vier aanvullende notities aangeboden m.b.t. beeldgeletterdheid...... Op 5 juli 2018 stuurden EYE Filmmuseum, Beeld en Geluid en Mediawijzer.net een extra feedbackbrief naar het ontwikkelteam Digitale geletterdheid.

Nadere informatie

Persoonlijk Ontwikkelingsplan

Persoonlijk Ontwikkelingsplan Persoonlijk Ontwikkelingsplan De leerdoelen Leerdoel 1 Producer Tijdens het project van de verdieping wil ik graag meer kennis opdoen over de productie van een film. Tijdens mijn stage heb ik al verschillende

Nadere informatie

Leerarrangement Trendanalyse Health

Leerarrangement Trendanalyse Health Leerarrangement Trendanalyse Health Inleiding Gezondheid is voor iedereen een meer of minder belangrijk onderdeel van zijn leven. Bepaalde keuzes die je maakt, heeft te maken met gezondheid. Keuzes op

Nadere informatie

ÉÉN MET HET VELD DE ERVARINGEN VAN KWETSBARE MENSEN MET KAPITAAL EN IN- EN UITSLUITING IN DE SPORT

ÉÉN MET HET VELD DE ERVARINGEN VAN KWETSBARE MENSEN MET KAPITAAL EN IN- EN UITSLUITING IN DE SPORT 1 ÉÉN MET HET VELD DE ERVARINGEN VAN KWETSBARE MENSEN MET KAPITAAL EN IN- EN UITSLUITING IN DE SPORT Één met het veld De ervaringen van kwetsbare mensen met kapitaal en in- en uitsluiting binnen de sport.

Nadere informatie

Enquete resultaten Normen en Waarden 2014

Enquete resultaten Normen en Waarden 2014 Enquete resultaten Normen en Waarden 214 Deze enquête is afgenomen in de derde en vierde klas op de middelbare school de Guido de Bres in Amersfoort. Dit zijn de statistieken van de anwoorden die de leerlingen

Nadere informatie

make things ETA by Boudewijn Naaijkens

make things ETA by Boudewijn Naaijkens ET S make things ETA by Boudewijn Naaijkens VISUAL IDENTITY Student Boudewijn Naaijkens 2060969 Avans Hogeschool 42CM04 (O) Vakcoördinator Brenda Renssen Avans Hogeschool Overige betrokken docent(en) Marcel

Nadere informatie

Sectorwerkstuk 2010-2011

Sectorwerkstuk 2010-2011 Sectorwerkstuk 2010-2011 Namen: ---------------------------------------------------------------------------------------- Klas: -------------------- Sector: --------------------------------------------

Nadere informatie

Deze vragenlijst bestaat uit zeven onderdelen, A t/m G.

Deze vragenlijst bestaat uit zeven onderdelen, A t/m G. Page of Enquête jonge beginnende leerkrachten Deze vragenlijst bestaat uit zeven onderdelen, A t/m G. Er zijn in totaal 7 vragen. A. Over jezelf Je wordt vriendelijk verzocht informatie over jou te geven

Nadere informatie

Welke kansen bieden internet en sociale media (niet)?

Welke kansen bieden internet en sociale media (niet)? Welke kansen bieden internet en sociale media (niet)? Chris Aalberts Internet en sociale media hebben de wereld ingrijpend veranderd, dat weten we allemaal. Maar deze simpele waarheid zegt maar weinig

Nadere informatie

Meldpunt Discriminatie Gooi en Vechtstreek

Meldpunt Discriminatie Gooi en Vechtstreek GASTLESSEN 2016-2017 Meldpunt Discriminatie Gooi en Vechtstreek Het afgelopen schooljaar is het Meldpunt Discriminatie Gooi en Vechtstreek met veel plezier en succes gestart met het geven van gastlessen

Nadere informatie

Ouderbetrokkenheid: interviewschema

Ouderbetrokkenheid: interviewschema Ouderbetrokkenheid: interviewschema Contactinformatie: Prof. dr. Johan van Braak, Lien Ghysens en Ruben Vanderlinde Vakgroep Onderwijskunde Universiteit Gent Inleiding Met dit interview willen we meer

Nadere informatie

Examen HAVO. Nederlands Nederlands. tijdvak 2 dinsdag 22 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage.

Examen HAVO. Nederlands Nederlands. tijdvak 2 dinsdag 22 juni 13.30-16.30 uur. Bij dit examen hoort een bijlage. Examen HAVO 2010 tijdvak 2 dinsdag 22 juni 13.30-16.30 uur tevens oud programma Nederlands Nederlands Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 21 vragen en een samenvattingsopdracht. Voor

Nadere informatie

Naam: Valérie den Besten Klas: G&I A Datum: 06-11-15 Module: Project 100% presence Begeleider: Irene van Peer Groep 11 (team 14)

Naam: Valérie den Besten Klas: G&I A Datum: 06-11-15 Module: Project 100% presence Begeleider: Irene van Peer Groep 11 (team 14) Naam: Valérie den Besten Klas: G&I A Datum: 06-11-15 Module: Project 100% presence Begeleider: Irene van Peer Groep 11 (team 14) Reflectieverslag Maandag hebben we gebrainstormd en we hebben voor mijn

Nadere informatie

Rapport Lectoraat elearning

Rapport Lectoraat elearning Rapport Lectoraat elearning INHOLLAND Hogeschool Rotterdam, 24 mei 05 Door: In opdracht: Chablis Platenburg Lectoraat elearning, Lector Dr. G. Wijngaards, INHOLLAND Hogeschool 1. ICT gebruik van INHOLLAND

Nadere informatie

Aanpak van een cursus

Aanpak van een cursus Aanpak van een cursus Je gaat best op zoek naar een efficiënte manier van studeren. In het hoger onderwijs is het immers niet meer doeltreffend om alles op dezelfde manier aan te pakken. Je kan dus niet

Nadere informatie

Luisteren naar de Heilige Geest

Luisteren naar de Heilige Geest Luisteren naar de Heilige Geest Johannes 14:16-17 En Ik zal de Vader bidden en Hij zal u een andere Trooster geven om tot in eeuwigheid bij u te zijn, de Geest der waarheid, die de wereld niet kan ontvangen,

Nadere informatie

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar

zondagmorgen 14 november 2010 Welkomkerk ds. W.H. Hendriks-Vogelaar Gemeente van de Heer Jezus Christus, Jongeren, ouderen, kinderen van God, Zoals ik voor de lezing al gezegd heb; het gaat vanmorgen niet over trouwen of getrouwd zijn, dat is alleen een voorbeeld verhaal.

Nadere informatie

de waarnemingsvoorkeur

de waarnemingsvoorkeur 5 de waarnemingsvoorkeur Sensors - Intuitives Lees de volgende stellingen door en kijk welke van de twee het meest op jou van toepassing is: A of B. Geef voor een zo precies mogelijke score het antwoord

Nadere informatie

Resultaten enquête. Onderzoek van Leen Leys. Master in de pedagogische wetenschappen

Resultaten enquête. Onderzoek van Leen Leys. Master in de pedagogische wetenschappen Resultaten enquête Onderzoek van Leen Leys Master in de pedagogische wetenschappen Voorwoord van de directie BESTE OUDERS, In wat volgt, tonen we de resultaten van een enquête die tijdens het eerste trimester

Nadere informatie

Deze handreiking is van:

Deze handreiking is van: 9 lessen over het volgen van Jezus Deze handreiking is van: Deze cursus is geschreven Beryl Voorhoeve en opgemaakt door Judith Maarsen. Ten behoeve van de kinderstudiegroepen voor de bovenbouw Gebruikte

Nadere informatie

Iedereen sterk. Zo stimuleer je innovatief gedrag en eigenaarschap van medewerkers

Iedereen sterk. Zo stimuleer je innovatief gedrag en eigenaarschap van medewerkers Iedereen sterk Zo stimuleer je innovatief gedrag en eigenaarschap van medewerkers JANUARI 2016 Veranderen moet veranderen Verandering is in veel gevallen een top-down proces. Bestuur en management signaleren

Nadere informatie

Huiswerkbeleid Onderwijsteam 7

Huiswerkbeleid Onderwijsteam 7 Huiswerkbeleid Onderwijsteam 7 Inleiding: Het onderwijs op school is er onder meer op gericht de verantwoordelijkheid en zelfstandigheid van de leerlingen te vergroten. Ook het maken van huiswerk levert

Nadere informatie

!"#$%&'()*+,"#"-. 70-&6+*%"#"-!"#$%&'()*+)&#,#-.#/)01*1 +"7"#""- 9"#)&7(7:'3#)$#:;#/8#$)"$<#),"$:',:#$=) %'-#$;#/87$()#$)"/('$7%':7#%)>#/'$&#/#$?

!#$%&'()*+,#-. 70-&6+*%#-!#$%&'()*+)&#,#-.#/)01*1 +7#- 9#)&7(7:'3#)$#:;#/8#$)$<#),$:',:#$=) %'-#$;#/87$()#$)/('$7%':7#%)>#/'$&#/#$? 23'4)567/84 9"#)&7(7:'3#)$#:;#/8#$)"$#/'$&#/#$? /01"-20%%+-3&45567$%(8&9!"#$%&'()*+,"#"-. +"7"#""- 70-&6+*%"#"-!"#$%&'()*+)&#,#-.#/)01*1 D)E#'-)F!"#$$%&'($&!")*

Nadere informatie

Samenvatting 3-meting effectonderzoek integratiecampagne. Onderzoek onder allochtone Nederlanders

Samenvatting 3-meting effectonderzoek integratiecampagne. Onderzoek onder allochtone Nederlanders Samenvatting 3-meting effectonderzoek integratiecampagne Onderzoek onder allochtone Nederlanders Samenvatting 3-meting effectonderzoek integratiecampagne Onderzoek onder allochtonen 1) Integratiecampagne

Nadere informatie

Beeldtaal in toekomstgericht onderwijs

Beeldtaal in toekomstgericht onderwijs Beeldtaal in toekomstgericht onderwijs Eind januari bracht het Platform Onderwijs2032 het eindadvies uit met hun visie op toekomstgericht onderwijs. Het rapport bevat veel bruikbare ideeën en aandacht

Nadere informatie