Christelijke liturgie

Transcriptie

1 Christelijke liturgie Wanneer je zelden of nooit in de katholieke kerk komt, kan je bij het bezoeken van - bij voorbeeld - een mis het gevoel bekruipen dat er een spel gespeeld wordt waarvan je de regels niet kent. Mensen gaan staan en weer zitten, zeggen zo nu en dan Amen, slaan een kruis als het hun uitkomt, spreken gebeden mee met de priester, en weten ondertussen zonder enige moeite de psalmen, gezangen en lezingen te vinden in de boeken voor hen. Hoe doen ze dat? Wat betekenen al deze handelingen? Hebben ze überhaupt een betekenis of zijn het lege vormen? Behandeling van deze laatste vraag voert hier te ver, aangezien die een discussie aanroert die al eeuwen - vooral sinds de Reformatie - speelt. Voor het beantwoorden van de andere twee vragen wordt u meegenomen in de geschiedenis van de (christelijke) liturgie. 'Liturgie' is een aanduiding voor de structuur van een (katholieke) mis of een (protestantse) dienst. De volgorde van de gebeden, gezangen en lezingen hoort hierbij, net zo goed als de handelingen van de voorgangers en de gelovigen. Het is een term die al gebruikt werd in de Joodse traditie, en die we nu ook nog kennen in de protestantse en katholieke tradities. Dit woord 'liturgie' is afkomstig uit het Grieks en werd in het Oude Griekenland gebruikt als term voor een publieke bijeenkomst. In het Nieuwe Testament wordt de term gebruikt om de eredienst weer te geven (Lucas 1:23 en Hebr. 8:6). Zowel de bijeenkomsten zelf als de invulling ervan hebben een lange geschiedenis binnen de christelijke kerken. Veel van wat christenen vanzelfsprekend vinden aan hun eredienst en als typisch christelijk ervaren, heeft een lange geschiedenis, die ooit begon in het jodendom. Of het nu gaat om de liturgische kalender, de feesten, de zondag, de opbouw van de eredienst en haar liturgische elementen zoals de liederen, de schriftlezingen, de prediking en de maaltijd, vrijwel alles vindt zijn begin in het jodendom van de eerste eeuw. Vanavond gaan we vooral in op de invulling en betekenis van de erediensten zoals die nu nog wordt aangetroffen. De eredienst zoals die vandaag de dag wordt gevierd in de protestantse en rooms-katholieke kerken gaat terug op gebruiken uit de Joodse tradities en de vroegchristelijke kerk uit het begin van onze jaartelling. In de loop der eeuwen hebben veel oorspronkelijk joodse gebruiken een duidelijke verandering ondergaan. Die verandering was het gevolg van de Grieks-Romeinse cultuur waarin het christendom zich ontwikkelde. Dit leidt tot boeiende vergelijkingen, maar ook de belangrijke vraag hoever een godsdienst bij haar oorsprong weg mag groeien zonder haar missie te verloochenen. In de Bijbel komen zowel in het Oude als het Nieuwe Testament teksten voor waarin mensen bij elkaar komen om te bidden, om met elkaar de maaltijd te delen, en verhalen waarin men dagelijks naar de tempel gaat voor gebed. Voorbeelden hiervan zijn Deut. 6:4-9 en 11:13-21; Num. 15:37-41; Hand. 2:41-47, 10:41 en 20:7; 1 Kor. 11:20. In alle genoemde situaties is de bijeenkomst georganiseerd om God te danken, te prijzen en te eren. Gebeden vormen dus een belangrijk onderdeel van de dienst ter ere van God. We vinden in de Bijbel dan ook verschillende voorbeelden van gebeden en (lof)zangen, die nog altijd gebruikt worden in de eredienst. Het Onzevader (Matt. 6:9-13) en de Psalmen zijn algemeen bekend. Ook het danklied van Maria (Magnificat) in Luc. 1:46-55 en bijvoorbeeld de lofzang van Simeon (Nunc dimittis) in Luc. 2:29-32 maken nog steeds deel uit van de liturgie en de getijden. Deze teksten uit de Bijbel vormen samen met de vele niet-bijbelse gezangen en gebeden het liturgische corpus, waaruit gekozen kan worden bij de samenstelling van een dienst.

2 De zondagse eredienst wordt opgedeeld in tweeën, namelijk de dienst van het Woord, waarin de schriftlezingen en de preek centraal staan, en de dienst van de Tafel, waarin de eucharistie of het avondmaal centraal staat. Het verschil in gebruik in protestantse en katholieke kerken wordt hieronder verder uitgewerkt. De rooms-katholieke traditie De eerste directe bronnen met teksten die zijn gebruikt in de Roomse liturgie zijn te vinden in het Sacramentarium Veronense. Dit boek uit de 6de eeuw bevat zogenaamde misformulieren, dat zijn de gebeden die door de voorganger tijdens een eredienst uitgesproken werden, chronologisch geordend volgens het kerkelijk jaar. Er ontstaan hierna verschillende sacramentaria met gebeden. Pas in 1570, naar aanleiding van het Concilie van Trente, wordt er door Paus Paulus VI een misboek vastgelegd (het Missale Romanum) waarin niet langer slechts de gebeden genoteerd staan, maar alle teksten voor de eredienst én de handelingen die de voorganger moet verrichten. De eredienst bestaat voor katholieken uit een vast gedeelte met telkens terugkerende teksten (het zogenaamde ordinarium) en een wisselend gedeelte (het proprium). De vaste teksten worden dus tijdens elke zondagsviering uitgesproken (of gezongen), terwijl het andere gedeelte wisselt en bijvoorbeeld te maken heeft met de heilige van die dag. De vaste delen van de mis zijn het Kyrie (Heer, ontferm u), het Gloria (Ere zij God in den hoge), het Credo (Ik geloof in één God), het Sanctus (Heilig, heilig, heilig), het Benedictus (Gezegend is hij die komt) en het Agnus Dei (Het lam Gods). Het hoogtepunt van de rooms-katholieke mis is de eucharistie. De protestantse traditie De protestantse kerken zijn voortgekomen uit de Reformatie. En hoewel er vele verschillende stromingen zijn ontstaan binnen de protestantse kerken, zoals de Lutherse, hervormde, gereformeerde en evangelische, hebben ze een aantal dingen gemeen. Een van de belangrijkste veranderingen die de Reformatie teweeg heeft gebracht is de terugkeer naar de Bijbel als allerbelangrijkste bron voor het geloof, zonder wereldlijke zaken daar omheen. Drie Latijnse spreuken kenmerken de basis van het protestantisme: Sola Scriptura, alleen de Bijbel als Woord van God heeft gezag; Sola fide, alleen door het geloof in Christus kan de mens verlost worden van zijn zonden; Sola gratia, alleen door de genade van God kan de mens verlossing ontvangen. Dit betekent onder andere dat de Bijbellezingen tijdens de eredienst en de uitleg van deze teksten (de preek) het belangrijkste onderdeel gaan vormen van de zondagse eredienst. Het eerste gedeelte van de katholieke mis, de dienst van het Woord, krijgt dus het volle gewicht; de dienst van de Tafel wordt zeker niet meer wekelijks gevierd.

3 Bijbellezing Daarmee wordt ook de opbouw van de liturgie anders en - ten opzichte van de katholieke mis - ontdaan van opsmuk. De Psalmen gaan een nog belangrijker rol spelen in de protestantse erediensten. Ze zijn daarom sinds de zestiende eeuw veelvuldig in het Nederlands vertaald. Er bestaan vele verschillende berijmde en onberijmde vertalingen en melodieën voor de Psalmen. Werd er in de eerste tijd na de Reformatie helemaal geen muziek meer gemaakt tijdens de erediensten, al gauw werd dit door verschillende mensen (o.a. Calvijn) als een gemis gezien. Vanaf dat moment is het orgel een belangrijke rol gaan spelen in de protestantse liturgie en eredienst. De Psalmen werden vaak eenstemmig en op hele noten gezongen; dit gebeurt nog steeds in enkele kerkgemeenschappen. Daarnaast zijn er ook vele nieuwe melodieën geschreven, die we bijvoorbeeld kennen uit het Liedboek der Kerken. Van de eenstemmige Psalmmelodieën bestaan ook weer allerlei meerstemmige zettingen, van zestiende-eeuwse tot hedendaagse. Muziek Muziek speelt zowel in de katholieke als in de protestantse kerken een grote rol in de liturgie. Beide kerken hebben hun eigen liedboeken, die teruggaan op eeuwenlange tradities aangevuld met hedendaagse varianten. In de rooms-katholieke kerk bestaat er een traditie van koorscholen van jongenskoren (intussen ook met meisjes), die (bijna) elke zondagse dienst opluisterden met muziek, vaak aangevuld met mannenstemmen voor de lage partijen. Vaak genoeg werden deze nog verder aangevuld met een orkest. Voor dat gebruik werden bijvoorbeeld Mozartmissen gecomponeerd. Maar ook nu nog wordt er in die traditie muziek gemaakt - zowel in het bisdom Utrecht als Haarlem bevindt zich nog een koorschool verbonden aan de kathedraal - en wordt er muziek gecomponeerd voor de eredienst. Belangrijke twintigste- en eenentwintigste-eeuwse katholieke componisten zijn bijvoorbeeld Hendrik Andriessen en Herman Strategier. Ook de protestantse kerken kennen een lange traditie van liturgische muziek. In de protestantse kerk is het juist de gemeente die zingt, in tegenstelling tot de katholieke kerk, waar doorgaans een koor de muziek verzorgt. Het is dan ook niet vreemd dat er in de protestantse kerken een veel groter repertoire aan kerkliederen is en dat nieuwe composities zich vooral richten op het herdichten en opnieuw op muziek zetten van de bestaande psalmen en gezangen. Bekende namen binnen deze kerk zijn bijvoorbeeld Willem Vogel en Frits Mehrtens, die ook - bijna onlosmakelijk - verbonden zijn met de schrijvers van teksten, Sytze de Vries en Willem Barnard. Drie recente voorbeelden van hoe de muziek in de kerk leeft: het project Psalmen van nu, de Psalmenwedstrijd (in 2006 uitgeschreven door de redactie van deze website) en de in 2007 gepresenteerde Canon van het Protestantse kerklied.

4 Hieronder een 3-tal begrippen waar we wat dieper op ingaan Avondmaal (Eucharistie) De 'Maaltijd van de Heer' wordt in de Nederlandse kerken nog steeds gevierd. Het doel van de eucharistie of het avondmaal is (nog steeds) allereerst de gemeenschap met Christus, door het gedenken van zijn dood, en op de tweede plaats de gemeenschap van de gelovigen onderling. De vorm waarin het ritueel heden ten dage gevierd wordt en de gedachten erachter verschillen aanzienlijk van elkaar. Een van de 'strijdpunten' is sinds de reformatie de interpretatie van Jezus' woorden tijdens zijn laatste maaltijd met de discipelen. Toen hij het brood nam en de beker, zei hij namelijk 'Dit is mijn lichaam' en 'Dit is mijn bloed' (Mat. 26:17-30; Mar. 14:12-26; 1 Kor. 11:17-34). De rooms-katholieken nemen die woorden letterlijk. Als de priester de 'consecratie' heeft voltrokken, is Christus zelf tegenwoordig in de tekenen van brood en wijn. Het brood (de hostie) blijft eruitzien, ruiken en smaken als brood, maar in wezen is het veranderd in het lichaam van Christus. Dit wordt ook wel de 'transsubstantiatie' genoemd. Vanwege deze 'wezensverandering' kent de katholieke kerk ook de aanbidding van het 'Allerheiligste', het houden van processies en het knielen voor het brood tijdens de eucharistie. De protestantse kerken vatten het brood en de wijn meer symbolisch op, in meer en mindere mate. Lutheranen spreken nog wel van de tegenwoordigheid van Christus in de tekenen, maar ontkennen de wezensverandering van het brood. De gereformeerde protestanten zeggen, in navolging van Calvijn, dat tijdens het vieren van het avondmaal in zijn nagedachtenis, Jezus Christus geestelijk aanwezig is in de harten van de gelovigen. Na een protestantse avondmaalviering mag het brood dus ook voor gewone (profane) consumptie gebruikt worden of 'aan de vogeltjes gevoerd'. De vorm waarin de eucharistie of het avondmaal gevierd wordt in de kerken verschilt ook. Bijna overal gaat de 'communie', dat wil zeggen het gemeenschappelijk tot zich nemen van brood en wijn, gepaard met een preek, een dankzegging ('eucharistie' betekent 'dankzegging') en een herinnering aan de instelling van het gebruik door Jezus (Mat. 26:26-29; Mar. 14:12-25; Luc. 22:14-23). In de katholieke, lutheraanse en orthodoxe kerken vindt de 'communie' plaats staand of knielend bij het altaar, waar het brood en de wijn door de priester uitgereikt wordt. In de meeste andere kerken vindt het avondmaal plaats in de vorm van een gestileerde maaltijd aan een tafel, of door uitdeling langs de zitplaatsen.

5 Liturgisch jaar Onder het liturgisch jaar verstaat men de opbouw van het kerkelijk jaar. Het rust op twee pijlers: de cyclus van feestdagen rondom het leven van Christus en de cyclus van de heiligenkalender. De eerste cyclus bestaat uit een vast gedeelte en een verschuivend gedeelte. De kersttijd ligt vast met Kerstmis op 25 december, voorafgegaan door de Adventstijd van 4 zondagen voor Kerst. De kersttijd wordt afgesloten met Epifanie/Driekoningen, op 6 januari. De paastijd verschuift, aangezien Pasen valt op de eerste zondag na volle maan na 21 maart (het begin van de lente). De feesten en dagen die hierbij horen worden per jaar vanaf Pasen berekend. Zo begint de paastijd met de vastenperiode of veertigdagentijd op Aswoensdag, zes-en-halve week voor Pasen. Hiermee worden de veertig dagen herdacht die Jezus doorbracht in de woestijn (Matt. 4:1-11 en Marc. 1:13); ook de tocht van het volk van Israël door de woestijn (Ex. 15:22-17:7) wordt hierin meegenomen. Op de zondag voor Pasen wordt Palmzondag gevierd, de dag van Jezus' intocht in Jeruzalem (Matt. 21:1-17, Marc. 11:1-11, Joh. 12:12-19). De week tot aan Pasen wordt de Stille of Goede week genoemd. De donderdag in deze week heet Witte Donderdag; op deze dag wordt stilgestaan bij het Laatste avondmaal (Matt. 26:20-30, Marc. 14:17-26, Luc. 22:14-23, Joh. 13:21-35). Op Goede Vrijdag wordt de kruisdood van Jezus herdacht. Op Stille Zaterdag gebeurt er niets speciaals; het is de dag waarop gerouwd wordt bij het graf van Jezus. En in de Paasnacht wordt Jezus' opstanding herdacht. Veertig dagen na Pasen wordt Hemelvaart gevierd, altijd op een donderdag. Dan wordt herdacht dat Jezus opgenomen is ten hemel (Hand. 1).Tien dagen na Hemelvaart wordt Pinksteren gevierd, ter herinnering aan de uitstorting van de Heilige Geest (Hand. 2). De cyclus van de heiligen begint gewoon op 1 januari en kent - in ieder geval in de rooms-katholieke traditie - voor elke dag minstens één heilige. In de Middeleeuwen werden in getijdenboeken heiligenkalenders afgebeeld met de grote heiligen die door alle christenen werden gevierd en met plaatselijke heiligen. Hieronder een afbeelding van een kalendermaand uit een heiligenkalender.

6 Getijden De getijdendiensten (het officie) zijn de bijeenkomsten waarin de dagelijkse gebeden worden uitgesproken. Het bidden op vaste tijden stamt uit de Joodse traditie en is door de christenen overgenomen. Het bidden van het ochtend- en het avondgebed is bekend zowel uit de Joodse als de vroeg-christelijke traditie (Marcus 1:35, 6:46 en Lucas 10:27). Deze twee gebeden vormen nog steeds de zwaartepunten van het officie. De dagelijkse gebeden zijn in de christelijke traditie van oudsher toevertrouwd aan de monniken; zij vervullen de gebedstaak voor de hele kerk. Deze gebedsdiensten volgen een vaste liturgie waarin onder andere elke week alle 150 psalmen worden gebeden. Al in de Regel van Sint-Benedictus (6e eeuw n. Chr.) wordt een voorstel gedaan voor een vaste volgorde van de psalmen, zodat er geen wordt vergeten. Het (Rooms Katholieke) officie bestaat uit de volgende diensten: Metten - nachtgebed. Opbouw: inleiding (Psalm 95) en hymne. Op zondag: tweemaal zes psalmen met vier lezingen, drie cantica met vier lezingen, Te Deum, hymne, zegen. Weekdagen: tweemaal zes psalmen met twee of vier lezingen. Lauden - ochtendgebed. Opbouw: inleiding (Psalm 67 en 51), twee psalmen en een canticum met de Psalmen 148 t/m 150, korte lezing met respons, hymne, lofzang van Zacharia, voorbeden, Onzevader en slotgebed. Priem, Terts, Sext, Noon - samen de kleine uurtjes. Opbouw: hymne, drie psalmen, korte lezing met respons, Onzevader en slotgebed. Vespers - avondgebed. Opbouw: inleiding, vier psalmen en een canticum, korte lezing met respons, hymne, lofzang van Maria, voorbeden, Onzevader en slotgebed. Completen - gebed voor het slapen gaan. Opbouw: hymne, één psalm, korte lezing met respons, lofzang van Simeon, slotgebed, aanroeping van Maria. In veel kerken worden de getijden nog op een of andere manier, vaak gedeeltelijk, gevierd. Bijvoorbeeld door één of twee keer per week een vesper te vieren, of een ochtendgebed te bidden. Dit gebeurt zowel in de katholieke als de protestantse kerken. In kloosters bepalen de getijden nog steeds de structuur van de dag; het verschilt per klooster hoe dit wordt uitgevoerd.