Het Gynaecologisch 4 e editie. Formularium een praktische leidraad

Transcriptie

1 Het Gynaecologisch 4 e editie Formularium een praktische leidraad

2 De uitgave van Het Gynaecologisch Formularium 4e editie werd mede mogelijk gemaakt door: Bayer Healthcare BV

3 Het Gynaecologisch Formularium 4 e editie een praktische leidraad onder redactie van PROF.DR. J.M.W.M. MERKUS PROF.DR. W.J.H.M. VAN DEN BOSCH PROF.DR. J.M.A. SITSEN met medewerking van DR. C.C.M. BEERENDONK, DR. R.J.C.M. BEERTHUIZEN, PROF.DR. D.D.M. BRAAT, DR. J.M.J. DONY, DR. E. EVERHARDT, PROF.DR. B.C.J.M. FAUSER, DR. J.M. VAN GEELEN, DR. F.P.M.J. GROENEVELD, DRS. J.F. TER HAAR, PROF.DR. M.J. HEINEMAN, PROF.DR. F.M. HELMERHORST, DRS. M.H.J. DEN HOLLANDER, DRS. A.M. VAN HULST, PROF.DR. G.G. KENTER, DR. J.L. KLOMPENHOUWER, PROF.DR. J.A.M. KREMER, DR. P.J.Q. VAN DER LINDEN, PROF.DR. J.G. NIJHUIS, PROF.DR. P.W.J. PETERS, DRS. J.L. PETERSE, PROF.DR. J. VAN ROOSMALEN, DR. E.J.TH. RUTGERS, DR. J.H. SCHAGEN VAN LEEUWEN, DR. J.H. SCHORNAGEL, DR. P.H.M. VAN DE WEIJER, DR. H.I.J. WILDSCHUT, DR. W.N.P. WILLEMSEN

4 2008 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer Uitgeverij BV Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, me chanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 j 0 het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. Samensteller(s) en uitgever zijn zich volledig bewust van hun taak een zo betrouwbaar mogelijke uitgave te verzorgen. Niettemin kunnen zij geen aansprakelijkheid aanvaarden voor onjuistheden die eventueel in deze uitgave voorkomen. ISBN ISSN NUR 871/876 Bohn Stafleu van Loghum Het Spoor 2 Postbus GA Houten

5 REDACTEUREN PROF.DR. J.M.W.M. MERKUS gynaecoloog, emeritus hoogleraar obstetrie/gynaecologie, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen PROF.DR. W.J.H.M. VAN DEN BOSCH hoogleraar huisartsgeneeskunde, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen PROF.DR. J.M.A. SITSEN klinisch farmacoloog, Universitair Medisch Centrum, Utrecht MEDEWERKERS MEVR. DR. C.C.M. BEERENDONK gynaecoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen DR. R.J.C.M. BEERTHUIZEN directeur Stichting Anticonceptie Nederland, Winterswijk MEVR. PROF.DR. D.D.M. BRAAT gynaecoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen MEVR. DRS. J. DERKSEN gynaecoloog, Slotervaartziekenhuis, Amsterdam DR. J.M.J. DONY gynaecoloog, Gemini Ziekenhuis, Den Helder MEVR. DR. E. EVERHARDT Medisch Spectrum Twente, Enschede PROF.DR. B.C.J.M. FAUSER gynaecoloog, Universitair Medisch Centrum, Utrecht DR. J.M. VAN GEELEN gynaecoloog, Oss DR. F.P.J.M. GROENEVELD huisarts, Krimpen aan den IJssel MEVR. DRS. J.F. TER HAAR gynaecoloog, TweeSteden Ziekenhuis, Locatie Tilburg PROF.DR. M.J. HEINEMAN gynaecoloog, Universitair Medisch Centrum, Groningen PROF.DR. F.M. HELMERHORST gynaecoloog, Leids Universitair Medisch Centrum

6 6 REDACTEUREN EN MEDEWERKERS MEVR. DRS. M.H.J. DEN HOLLANDER huisarts, Amstelveen MEVR. DRS. A.M. VAN HULST psychiater, Bouman GGZ, Rotterdam MEVR. PROF.DR. G.G. KENTER gynaecoloog, Leids Universitair Medisch Centrum DR. J.L. KLOMPENHOUWER psychiater, De Grote Rivieren, Dordrecht PROF.DR. J.A.M. KREMER gynaecoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen DR. P.J.Q. VAN DER LINDEN gynaecoloog, Deventer Ziekenhuis, Deventer PROF.DR. J.G. NIJHUIS gynaecoloog, Academisch Ziekenhuis Maastricht PROF.DR. P.W.J. PETERS teratoloog, Universitair Medisch Centrum Utrecht (divisie Obstetrie, Neonatologie & Gynae co logie) DRS. J.L. PETERSE patholoog, NKI/Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam PROF.DR. J. VAN ROOSMALEN gynaecoloog, Leids Universitair Medisch Centrum, tevens VU Medisch Centrum Amsterdam DR. E.J.TH. RUTGERS oncologisch chirurg, Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam DR. J.H. SCHAGEN VAN LEEUWEN gynaecoloog, St. Antonius Ziekenhuis, Nieuwegein DR. J.H. SCHORNAGEL internist, NKI/Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis, Amsterdam DR. P.H.M. VAN DE WEIJER gynaecoloog, Gelre Ziekenhuizen, Locatie Juliana, Apeldoorn DR. H.I.J. WILDSCHUT gynaecoloog, Erasmus Medisch Centrum, Rotterdam DR. W.N.P. WILLEMSEN gynaecoloog, Universitair Medisch Centrum St Radboud, Nijmegen

7 Voorwoord Het Gynaecologisch Formularium geeft een beknopt overzicht van gynaecologische aandoeningen zoals die in de dagelijkse algemene praktijk kunnen voorkomen. De uitgave is daarmee in de eerste plaats bedoeld voor huisartsen (in opleiding) en medisch studenten, in het bijzonder coassistenten. Voor de vorige uitgaven was er een ruime belangstelling. Dit feit, de ontwikkelingen in de gynaecologie en de nieuwe farmacotherapeutische mogelijkheden waren reden voor de redactie om deze 4e editie te maken, overigens met steun van vrijwel dezelfde auteurs. De herziening is minder uitvoerig dan in de 3e editie. Niettemin is de bijdrage over anticonceptie weer up-to-date gemaakt, en is gewezen op de gestarte chlamydiascreening in delen van Nederland en de ophanden zijnde vaccinatie tegen HPV. Ook is rekening gehouden met recent verschenen standaarden uit de beroepsgroepen en met Europese richtlijnen. Met name het hoofdstuk Urogynaecologie werd ingrijpend gewijzigd op basis van nieuwe ontwikkelingen. De nieuwe en meer praktische indeling in gynaecologie en voortplanting, waarbij de onderwerpen in twee delen alfabetisch zijn gerangschikt, werd gehandhaafd. Waar in een enkel hoofdstuk van enige overlap sprake bleek, is voor een zorgvuldige afstemming zorg gedragen. De redactie hecht er aan om op te merken dat deze uitgave weliswaar mogelijk is gemaakt door bijdragen uit de farmaceutische industrie, maar dat ook nu de redactionele inhoud geheel onafhankelijk tot stand is gekomen. Dat betreft zowel de keuze van de onderwerpen als de inhoud. Aan dit formularium hebben veel auteurs bijgedragen waarbij de coördinatie in voortreffelijke handen was bij de medewerkers van Bohn Stafleu van Loghum: Lydia Nieuwendijk, Marrigje de Jong en Netty Vreugdenhil. De redactie is hen hier zeer erkentelijk voor.

8 8 VOORWOORD Kritische opmerkingen die van nut kunnen zijn bij de totstandkoming van de 5e editie zien wij met belangstelling tegemoet. De redactie

9 Inhoudsopgave Sponsors 2 Redacteuren en medewerkers 5 Voorwoord redactie 7 Het gynaecologisch onderzoek Het gynaecologisch onderzoek in de huisartspraktijk 11 Gynaecologie Aangeboren genitale afwijkingen 20 Adolescentengynaecologie 29 Benigne borstafwijkingen 38 Benigne tumoren 50 Climacterium en postmenopauze 55 Cyclusstoornissen en abnormaal vaginaal bloedverlies 74 Endometriose 83 Genitale infecties bij de vrouw 91 Gynaecogeriatrie 105 Gynaecologische morbiditeit specifiek voor allochtone vrouwen 117 Hirsutisme en hyperandrogenisme 125 Lactatieremming en -bevordering 135 Mammacarcinoom 139 (Pre)maligne tumoren 155 Post-partumdepressie en puerperale psychose 169 Premenstrueel syndroom 179 Seksuologie 186 Urogynaecologie 200 Voortplanting Aandoeningen en ziekten ten gevolge van zwangerschap 221 Anticonceptie en ongewenste zwangerschap 238 Fertiliteitsstoornissen 272 Geneesmiddelen en zwangerschap 286 Preconceptionele advisering 295 BIJLAGEN Geneesmiddelenoverzicht 305 Index 311