Lissitzky - Kabakov Utopie en werkelijkheid. Handboek voor je reis door de Sovjet- Unie

Transcriptie

1 Lissitzky - Kabakov Utopie en werkelijkheid Handboek voor je reis door de Sovjet- Unie 1

2 HANDLEIDING Dit boekje is jouw gids bij de tentoonstelling. Per zaal vind je informatie over de kunstwerken, de tijden waarin ze gemaakt zijn en hoe de kunst en de geschiedenis met elkaar samenhangen. Naast informatie vind je ook: vragen om over na te denken (en samen over te praten) opdrachten Neem deze reisgids mee naar huis/school om sommige opdrachten verder uit te werken. En vergeet vooral niet je eigen reactie achter te laten op de website : l-k.vanabbe.nl. Je tekeningen en verhalen uit je eigen reisgids zijn ook van harte welkom! Scan deze in en stuur ze naar educatie@vanabbemuseum.nl. Dan krijgen ze een bijzondere plek op de speciale Lissitzky- Kabakov website. Gagarin (een bekende Kosmonaut: een astronaut in de Sovjet - Unie) met zijn smartphone en oordopjes Vergeet niet je smartphone (met oordopjes) mee te nemen. Via l-k.vanabbe.nl vind je extra informatie per zaal. Als je dit icoontje ziet: dan kun je de tips via deze website extra goed gebruiken. VEEL PLEZIER TIJDENS JOUW REIS DOOR DE SOvJET - UNIE! Wist jij dat Nederland bijna 600 keer in de Sovjet - Unie past? PS Vergeet niet aan het einde van je reis een postkaart naar het thuisfront te sturen. Deze worden gratis voor je verstuurd! Vraag maar aan de gastheren en gastvrouwen in de rode blouse. 2 3

3 Begin en einde van de Sovjet-Unie Deze tentoonstelling laat zien hoe twee Russische kunstenaars via hun werk reageren op de situatie in het land waarin zij leven. Ilja (1933) en Emilia Kabakov (1945) groeien op in de Sovjet Unie in de tijd dat de communistische partij dictatoriaal is geworden en de burgers stevig in zijn greep heeft. Ilja is lid van de Unie van Sovjetkunstenaars. Hij moet wel, anders kan hij geen materiaal kopen en krijgt hij geen opdrachten. Hij werkt als illustrator van kinderboeken en is daarnaast lid van een groep kunstenaars die buiten deze officiële Unie werken maken. In 1987 verhuist hij naar het westen en komt uiteindelijk in Amerika terecht. In 1988 gaat hij samenwerken met Emilia Kabakov. Zij woont vanaf 1975 in New York, waar ze tentoonstellingsmaker en kunsthandelaar wordt. In 1992 trouwen ze en tegenwoordig wonen de Kabakovs op Long Island, New York. De Russische Revolutie (1917) Na een aantal kleinere opstanden tegen het bewind van de tsaar wordt deze in februari 1917 afgezet. In oktober van dat jaar wordt de voorlopige, gematigd communistische regering vervangen door een bolsjewistische (fanatiek communistische) regering. Er ontstaat een burgeroorlog tussen de roden (de Bolsjewisten) en de witten (een verzameling tegenstanders van het bolsjewisme). De overwinning van de roden leidt in 1922 tot de oprichting van de Unie van Socialistische Sovjet Republieken, of kortweg de Sovjet- Unie. Er is maar één politieke partij: de Staatspartij. Deze bepaalt hoe de unie politiek en economisch bestuurd wordt. Rusland had een communistisch systeem. Hoe noemen we het systeem van de vrije marktwerking dat in West-Europa en Amerika gebruikelijk is? Noem een paar voor- en nadelen van beide systemen. De val van de Sovjet-Unie (1991) In 1985 komt Gorbatsjov aan de macht in de Sovjet-Unie, waar het economisch gezien niet goed gaat. Gorbatsjov wil het systeem waarbij de overheid alles bepaalt, veranderen. Hij spreekt van glasnost (openheid) en perestroika (verandering). Zijn aanpak leidt tot een grotere vrijheid voor de burgers en voor de landen die bondgenoot van de Sovjet- Unie zijn. Maar dit betekent ook dat er veel kritiek komt op de Sovjetleiding en dat er gestreefd wordt naar democratie en onafhankelijkheid. Nadat in 1989 verschillende Oost-Europese landen zich losgemaakt hebben van de Sovjet-Unie stort in 1991 ook daar het communisme in. Sindsdien zijn er meer politieke partijen en vrije verkiezingen. Maar dat wil niet zeggen dat alles nu kan en mag in Rusland. Wil je meer weten over de geschiedenis van de Sovjet-Unie? Henk Kern (docent aan de Universiteit in Leiden) vertelt er jou graag over! Ga naar l-k.vanabbe.nl en druk op de knop historisch. 4 5

4 ZAAL 1 De kosmos / Stemmen in de leegte Na de Russische Revolutie is het de taak van de Sovjetkunstenaars om de idealen van het nieuwe, communistische tijdperk uit te dragen via hun ontwerpen. Lissitzky maakt abstracte composities die hij de titel Proun geeft. Dit is de afkorting van ontwerp ter bevestiging van het nieuwe. De nieuwe, abstracte kunst, die vroeg in de 20e eeuw op verschillende plaatsen in Europa ontwikkeld is, leek heel geschikt om de nieuwe tijd mee vorm te geven. Grootse plannen werden gemaakt voor constructies die nog niet uitvoerbaar waren, maar waarvan men geloofde dat ze ooit werkelijkheid zouden worden. Met de grote wens dat de mens ooit de wereld achter zich kon laten en de kosmos in zou gaan. Wat vind je van de Prounen in deze zaal? Zijn ze rustig of druk? Geven ze stilstand weer of actie? En waar komt dat door? Maak je eigen composities met abstracte vormen in de kaders hieronder. Teken een rustige compositie en een hele drukke. Gebruik dezelfde soort vormen als Lissitzky. Kabakov heeft schilderijen gemaakt waarvan een groot deel wit is. Alleen aan de rand of in de hoek is iets te zien. Bij wit kun je denken aan leegte. Dat kun je positief of negatief opvatten. Is er niets en zal er ook niets gaan gebeuren? Gaat er van alles komen? Of is er iets geweest, maar is dat weer verdwenen? Voor Kabakov staat het wit voor licht en energie. Kijk eens naar zijn Model van een tentoonstelling van witte schilderijen. Daarin laat hij zien hoe het wit van de schilderijen gaat stralen door een lichtbron erachter. Hoe zou jij licht en energie weergeven? Bedenk iets voor het witte veld hierboven. Je kunt schrijven, tekenen, fotootjes plakken of een combinatie daarvan. Verander het gezicht in je eigen gezicht. 6 7

5 ZAAL 2 Helderheid van vormen /Rotzooi In de tijd van Lissitzky, die bouwkunde had gestudeerd, zochten architecten naar een nieuwe, moderne stijl voor hun gebouwen. Het geloof in vooruitgang en vertrouwen in een betere toekomst moest er van afstralen! Er werd veel gebruik gemaakt van nieuwe technieken en materialen als beton, waardoor ook de vormen eenvoudiger werden. De functie en het gebruik van een gebouw bepaalden hoe het er uit zag, versieringen werden weggelaten. De maquette in deze zaal is gemaakt naar een ontwerp van Lissitzky uit 1924/25, de Wolkenbügel (wolkensteun of wolkenstrijker). Een ontwerp voor de toekomst, want in die tijd nog niet uitvoerbaar. Deze gebouwen zouden aan de rondweg van Moskou komen, niet omhoog reikend als de wolkenkrabbers van Manhattan, maar horizontaal, allemaal op dezelfde hoogte. Aan het eind van de 20e eeuw zien mensen het optimisme van de inmiddels oude moderne gebouwen niet meer. Er blijft een kale indruk over. Vooral in de Sovjet-Unie waar ze snel gebouwd werden, maar daarna nauwelijks onderhouden. Zo zijn ze uiteindelijk symbool geworden voor het wegvallen van het geloof in een betere toekomst. Door zijn Rotzooidoos hier neer te zetten laat Kabakov zijn twijfel over grote moderne projecten zien: oude resten, daar moeten we het maar mee doen.. Gebruik de ruimte hiernaast voor jouw bouwontwerp. Allerlei constructies zijn mogelijk, dus denk ook aan havenkranen, bruggen, windmolens, ruimtecapsules! De keuze in bouwmaterialen is beperkt: je zult het moeten doen met de voorwerpen op het stickervel. Geef je bouwsel een titel waar je over na kunt denken. Zou Lissitzky aan het woord wolkenkrabber gedacht hebben toen hij de naam aan zijn ontwerp gaf? Plak hier 8 9

6 ZAAL 3 Overwinning op de alledaagsheid / De alledaagsheid heeft overwonnen Welke dingen in ons land zijn Het communisme gaat uit van gezamenlijkheid: Welke dingen zou je wel, en welke niet met gezamenlijk bezit? Wie zorgt samenwerken en de opbrengst samen delen. anderen willen delen, en waarom? Zijn er voor ervoor? Vind je dat terecht? Bovendien een eerlijke verdeling van middelen in jou voorwaarden verbonden aan het delen? Waarom wel of niet? plaats van privébezit. Dit idee wil voorgoed een Welk gezamenlijk voorwerp of gezamenlijke eind maken aan de ellende van vóór de revolutie. ruimte bij jou thuis, op school of in de buurt Toen moesten mannen, vrouwen en kinderen roept dagelijks jouw ergernis op? keihard werken op het land en in de fabrieken, alleen om de rijkdom van de eigenaar van grond of In de Sovjet-Unie heerste een machtige fabriek nog verder te vergroten. bureaucratie. Een verzoek of klacht indienen, iets Als de communisten in 1917 aan de macht aan vragen of regelen liep steevast uit op een komen, schaffen zij het privé-eigendom af: grond, soort mens-erger-je nieten: je moest de juiste fabrieken en woningen worden staatseigendom. procedures volgen, een reeks van formulieren Deze enorme reorganisatie veroorzaakt al gauw doorwerken en de goede stempels weten te grote problemen als hongersnood en gebrek aan bemachtigen, in een lange rij wachten voor een woonruimte in de steden. loket dat zomaar ineens kon sluiten. Het enige Lissitzky bedenkt in 1930 praktische oplossingen dat je er aan kon doen was er grappen over voor de woningnood. Een halve eeuw later laat maken. Dat werd dan ook veel gedaan. Kabakov de dagelijkse ergernissen zien die Als het je gelukt is het formulier (op de volgende gezamenlijk bezit nog altijd met zich meebrengt. pagina) door te werken, heb je een stempel Gezamenlijk bezit is van niemand en neemt er dus verdiend! Die kun je vragen aan de gastheer/ ook niemand verantwoordelijkheid voor. vrouw op deze verdieping

7 Officieel vragenformulier m.b.t. een klacht over een ergerniswekkend voorwerp Let op! Dit formulier dient vergezeld te gaan van bovengenoemd voorwerp. Indien het voorwerp ontbreekt of geen duidelijke status heeft, kan de bevoegde instantie niets voor u doen. Naam:.. Geboortedatum en -plaats:.. Huidig adres:.. Het ergerniswekkende voorwerp betreft een: Waar, op welke datum en hoe laat heeft u het ergerniswekkend voorwerp aangetroffen? Ruimte:, straat: plaats: op / 20, om. uur. 2. Sedert welke datum bezorgt bedoeld voorwerp reeds ergernis? / Wordt voornoemde ergernis individueel of collectief ervaren? a individueel b collectief Let op! Antwoord a leidt onvoorwaardelijk tot nader onderzoek door bevoegde instanties. 4. In geval van collectief ervaren ergernis: welke personen kunnen bevestigen dat deze ergernis inderdaad collectief is? Vermeld naam, geboortedatum en huidig adres! Persoon I:.. Persoon II:. Persoon III:. Let op! U dient 3 personen op te geven. Alleen personen die nooit zelf een klacht hebben ingediend, noch zelf klachten hebben veroorzaakt, worden geaccepteerd. 5.1 Had u toestemming het voorwerp van zijn plaats te nemen? Ja/ nee 5.2 Zo ja, wie gaf u daarvoor toestemming? Naam:...functie: 5.3 Was deze persoon bevoegd u deze toestemming te geven? Ja/ nee Let op! Als u 1x nee heeft geantwoord zal uw klacht niet in behandeling genomen kunnen worden. Belangrijk! U dient het ingevulde formulier samen met het voorwerp aan te bieden in kamer 347, alwaar het voorwerp definitief wordt ingenomen. U krijgt geen afgiftebewijs. Laat het formulier op de juiste plaats afstempelen! Nadat u het gestempelde formulier tegen betaling heeft gekopieerd in kamer 412, krijgt u van bevoegde zijde het adres waar u het formulier (met kopie!) vóór sluitingstijd moet inleveren. Na sluitingstijd is dit formulier niet meer geldig. Na inname van dit formulier vervalt voor u het recht op het officieel uiten van welke klacht dan ook in de toekomst. Elke afwijking van de voorschriften zal leiden tot nader onderzoek en het ongegrond verklaren van uw klacht. STEMPEL 12 13

8 ZAAL 4 Vertrouwen in de nieuwe wereld/ Niet gerealiseerde utopie Tot Rusland in 1917 communistisch werd, was de macht in handen van een tsaar. De tsaar en zijn aanhangers hadden veel macht en veel bezittingen. De meeste mensen waren arm. De communisten zeiden dat iedereen gelijk zou zijn, maar ook zij bestuurden de staat met een kleine groep die bepaalde hoe alles geregeld en verdeeld werd. De eerste grote leider was Lenin. Hij werd door veel mensen als een goede leider beschouwd. Daarna kwam Stalin aan de macht. Onder zijn leiding veranderde het communisme in een dictatuur die erger was dan de tsarentijd. Kabakov maakte een monument voor een tiran. De tiran is van zijn voetstukgestapt om nog verder te tiranniseren. Heb jij je wel eens onderdrukt gevoeld? Bedenk ook een voorbeeld van een goede leider. Knip eventueel thuis een plaatje uit een krant of tijdschrift van iemand die jouw held is en plak dat op deze bladzijde. Je mag natuurlijk ook een tekening maken. Lissitzky ontwierp een spreekgestoelte voor Lenin. Wat zou jij willen zeggen als je daar zou staan? En tegen wie? Schrijf of teken je boodschap in de wolkjes. Luister naar het klankbeeld in deze zaal via l-k.vanabbe.nl In het eerste gedeelte hoor je Lenin spreken en daarna Stalin. Hoor je een verschil van spreken? 14 15

9 ZAAL 5 Het leven veranderen / Uit het leven vluchten Een nieuwe, betere wereld maken,dat was de bedoeling van de revolutie. Lissitzky, die opgeleid was als architect, wilde daar graag aan mee bouwen. Zijn Prounen (zaal 1) zijn modellen waarin hij zoekt naar nieuwe mogelijkheden voor ruimtelijke constructies. De Prounruimte laat zien hoe toekomstige ruimtes zouden kunnen zijn. Uiteindelijk komt van de mooie ideeën en plannen van de revolutie niet veel terecht. Gelukkig verdwijnt de terreur wanneer Stalin overlijdt in Maar het dagelijks leven in de Sovjet-Unie blijft voor de meeste mensen moeizaam. Er is weinig bewegingsvrijheid: woonruimtes zijn klein en hebben gedeelde voorzieningen. En ook al heeft de Sovjet-Unie grote plannen met ruimtevaart, voor de gewone burger is vrij reizen, zeker naar het buitenland, al bijna onmogelijk. Daarbij moet je altijd op je woorden letten, want een kritische opmerking in het verkeerde gezelschap kan je echt in de problemen brengen! Room make over: Kies één van de kamers op de volgende bladzijden en verbeter deze door één enkele ingreep: voeg wat toe, haal wat weg of vervang iets. Dat kan door vouwen, scheuren, tekenen (iets erbij of iets verstoppen). Of door combinaties daarvan, bijvoorbeeld een gat maken en op de zichtbare witte ruimte van de pagina erachter iets tekenen

10 Bekijk en vergelijk de twee kamers. De Prounruimte wil een ruimte van de toekomst zijn; valt hierin te leven? De andere kamer is door de bewoner ontvlucht; is het er echt zo erg? Als je in één van de twee kamers een maand moest wonen, welke zou je dan kiezen en waarom? 18 19

11 ZAAL 6 Vertrouwen in de nieuwe wereld / Niet gerealiseerde utopie In de Sovjet-Unie moest alles positief bekeken worden. Voor kritiek of doemdenkerij was geen plaats. Ook de kunst moest optimistisch zijn. Samen bouwen aan een betere toekomst. Dat was het idee achter het constructivisme. Daarvoor werden abstracte vormen en moderne materialen gebruikt. De plannen waren vaak zo futuristisch dat ze (nog) niet uitgevoerd konden worden. Zo wilde Lissitzky een uitvoering van de opera De overwinning op de zon met poppen in plaats van echte acteurs, die via een elektromagnetisch systeem over het toneel zouden bewegen. Guggenheim Museum in New York Theater was een belangrijk middel om de idealen van het constructivisme en van het communisme uit te dragen. Lissitzky maakte verschillende maquettes voor theater. Ook de Kabakovs maken maquettes. Hier wordt hun Palace of Projects getoond: een gebouw waarin zij projecten laten zien die zij bedacht hebben. Daarnaast is er hun Model voor een verticale opera, speciaal ontworpen voor het Guggenheim Museum in New York. Dit museum heeft een spiraalvorm, net als Kabakovs opera. Wat wordt bedoeld met een constructief gesprek? Wat is het tegengestelde van constructief? Voor de constructivisten gold het motto: Wat straks zal kunnen is belangrijker dan wat nu mogelijk is. Ben jij het hier mee eens? Laat de spiraal hierboven groeien. Vul de spiraal van binnen naar buiten. In deze zaal vind je meer dan genoeg inspiratie. In de modellen zijn kleine giguurtjes en voorwerpen te zien

12 ZAAL 7 De heldere toekomst tegemoet / De heldere toekomst achter ons In 1928 wordt in Keulen (D) de grote internationale perstentoonstelling Pressa gehouden. Hiervoor richt Lissitzky met een groep kunstenaars het Sovjet-Russisch paviljoen in, een opvallend ontwerp met veel (bewegende) objecten en een ruim 23 meter lange wand met fotomontages. Lissitzky was zijn tijd ver vooruit. Anders dan kunstenaars die lieten zien wat er gaande was (de revolutie), toonde hij de toekomst met een nieuwe en betere maatschappij. In deze zaal zie je een reconstructie van een van de objecten. De vormen zijn niet toevallig gekozen. Wat herken je erin; wat voor indruk geeft het geheel? Blijkbaar vonden de Sovjetautoriteiten het belangrijk om goed voor de dag te komen op Pressa. Waarom? Verreweg de meeste mensen in het enorme gebied van de Sovjet-Unie waren arm en hadden nooit leren lezen en schrijven. De communistische regering begint alfabetiseringsprojecten, en laat ook kunstenaars helpen bij scholing. Zij krijgen de taak om in hun werk de revolutie te laten zien. Dat doen ze in (straat)theater, film en schilderingen op gebouwen, trams, boten en treinen. Agitproptreinen (bedacht door het Ministerie van Agitatie en Propaganda) doorkruisen het land tot in de verre uithoeken. Ze zijn beschilderd met revolutionaire leuzen en beelden, en gevuld met boeken, flyers en posters die aansporen om de revolutie te verbreiden. Sommige van die treinen hebben zelfs een wagon waarin films vertoond worden! Met de wagon die je hier ziet, herinnert Kabakov aan deze legendarische treinen. Zouden de Agitproptreinen indruk hebben gemaakt op de mensen toen? Waarom? Ook nu zie je teksten op trams, bussen en treinen. Noem enkele verschillen én overeenkomsten tussen de leuzen van toen en nu

13 SLOT start De werken in deze tentoonstelling vertellen over de geschiedenis van de 20e eeuw, waarin enorme veranderingen plaatsvonden. Veranderingen waar we nu nog steeds de gevolgen van ervaren. Voor de kunstenaars heeft die geschiedenis een belangrijk deel van hun leven bepaald. Hun werken maken ons veel duidelijk over de verwachting, ervaringen en de teleurstelling van de mensen daar en toen. Aan ons is nu de vraagt: hoe moet het verder? Wat willen wij van de wereld maken? De tentoonstelling is gemaakt door Ilja en Emilia Kabakov en kun je zien als een groot kunstwerk. Zij kijken terug en laten werk van Lissitzky zien, die vooruit kijkt. Zo kan de bezoeker de spanning voelen tussen de goede bedoelingen en mooie plannen van de revolutie, en de werkelijkheid die er na tientallen jaren van overbleef. Via l-k.vanabbe.nl leer je nog meer mensen kennen, die terugblikken op hun tijd in (voormalige) Sovjetstaten. Luister onder de knop persoonlijk naar de verschillende verhalen van onder andere Mark (19 jaar) over het verschil van leven in de Oekraïne en Nederland of hoe Stella (27 jaar) stukken vloerbedekking uit haar flat trok om een slee van te maken. Met welke conclusie ben jij het eens, geef argumenten: Zie je wel, het wordt toch nooit beter, dus verandering heeft geen zin. Wij mensen kunnen het bestaan verbeteren, we gaan het gewoon anders proberen. Je bent nu aan het eind van de tentoonstelling. Teken op het plattegrondje hierboven hoe je gelopen bent; herken je de vorm? Het loopt hier dood. Waarom zou de tentoonstelling zo opgebouwd zijn? Welk kunstwerk heeft de meeste indruk op je gemaakt? Maak hier een tekening van in de zaal waar je het gezien hebt. Elke zaal van de tentoonstelling heeft als titel twee verschillende uitspraken. Die hebben wel wat weg van de leuzen die in de Sovjet-Unie op straat te zien waren, geschilderd of gedrukt op rode banieren. Op de achterkant van dit boekje staan twee lege banners. Maak een slogan die past bij jouw gedachte. Schrijf die in een van de banners. Gebruik (letter) vormen die passen bij de slogan. Als je tegenstrijdige gedachten hebt, laat dan je twijfel zien en gebruik allebei de banners! 24 25

14 COLOFON Dit handboek is gemaakt in opdracht van het Van Abbemuseum in het kader van de tentoonstelling Lissitzky - Kabakov. Utopie en werkelijkheid / Van Abbemuseum Bilderdijklaan 10, Eindhoven Tel info@vanabbemuseum.nl Concept, Tekst en Redactie: Marjon de Groot, Debbie Hovens, Loes Janssen, Annebel Kuperus, Vormgeving: Debbie Hovens Fotografie: (4) Foto El Lissitzky : Collectie Ilja & Emilia Kabakov (4) Foto Ilja & Emilia Kabakov : Collectie Ilja & Emilia Kabakov (6) Proun 23 no 6 (detail): Collectie Van Abbemuseum Foto: Peter Cox. Met steun van Stichting Promotors Van Abbemuseum, Mondriaan Fonds, Vereniging Rembrandt en Provincie Brabant. (7) De Decorateur Malygin : Privecollectie London (9) Box with Garbage 1983 : Collectie MMK Museum fur Moderne Kunst, Frankfurt am Main. Foto: Axel Schneider (10-11) Landschap met bergen 1989 : Collectie Ilja & Emilia Kabakov (14-15) Lenin spreekgestoelte (detail) : Collectie Tretjakov Galerie, Moskou (17) De man die de ruimte in vloog vanuit zijn kamer, 1985 : Collectie Centre Pompidou, Parijs (18) Prounruimte, 1923 : Collectie Van Abbemuseum. Foto: Peter Cox (20) De Verticale Opera, model, 1998 : Collectie Salomon R., Guggenheim, New York (23) Archiefmateriaal Drukwerk: Gemeente Eindhoven, Repro Lissitzky - Kabakov. Utopie en werkelijkheid. is mede mogelijk gemaakt door Ammodo, Mondriaan Fonds, SNS Reaal Fonds, Turing Foundation 26 en VSB Fonds 27

15 28