26/1. Rondom het begin, 25 jaar geleden. Van gemeentetoren tot carillon. Terug van weggeweest. Beelden van het LOC. Rondom den Herdenbergh

Transcriptie

1 /1 Rondom den Herdenbergh Rondom het begin, 25 jaar geleden Van gemeentetoren tot carillon Terug van weggeweest Beelden van het LOC 1

2 Voor deze gelegenheid stond ook de redactie er gekleurd op. Van links naar rechts: Arnoud Pullen, Dinah Hesselink, Erwin Wolbink, Jannie Luisman-de Jonge (zittend), Bram de Roo en Klaas Oosterkamp. Colofon Inhoud Rondom den Herdenbergh Kwartaaltijdschrift van de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving ISSN: Lidmaatschap: 15,00 per kalenderjaar. Ledenadministratie en -contributie: Dhr. G. Wolbink, Alb. Risaeusstraat 8c, 7772 AV Hardenberg, , Bankrelatie: Rabobank: rek.nr Druk en vormgeving: Olbo Thuis in Alle Media, Hardenberg Secretariaat: Verenigingscentrum, bezoek- en informatieadres: Voorstraat 34, 7772 AD Hardenberg, tel (openingstijden: ma-di-do-vr: uur). Website: Algemeen Bestuur: Dhr. H.H. Bulthuis (voorzitter), Eikenlaan 15, 7771 DW Hardenberg, Dhr. F. Hamhuis (secretaris), Esweg 32a, 7771 CR Hardenberg, Dhr. A.J. Barnard (alg. adjunct), Oosteinde 13, 7772 CA Hardenberg, Mevr. D. Reefman (penningmeester), Hoornblad 15, 7772 MG Hardenberg, Mevr. H. Reinders, Alb. Risaeusstraat 16, 7772 AV Hardenberg, Dhr. J. Plaggenmarsch, Eendekroos 25, 7772 MP Hardenberg, Dhr. L. Odink, Zwartedijk 29a, 7775 PA Lutten, Redactiecommissie: Dhr. K. Oosterkamp (eindredacteur), Baalder-Esch 6, 7772 JV Hardenberg, Mevr. D. Hesselink-Zweers (secretaris), Pinksterbloem 7, 7772 NK Hardenberg, Mevr. J. Luisman-de Jonge, Adm. Helfrichstraat 43, 7772 BV Hardenberg, Dhr. A.C.A. Pullen, Kalmoes 11, 7772 MD Hardenberg, Dhr. A. de Roo, Mercuriuslaan 10, 7771 EH Hardenberg, Dhr. E. Wolbink, Parkweg 1-105, 7772 XP Hardenberg, De vereniging 25 jaar W. Meijer e.a. De redactieleden van het eerste uur geven in dit jubileumjaar een terugblik op de start van onze Rondom. De eerste jaargang telde twee nummers. Al snel verschenen er vier nummers en werd Rondom een kwartaaltijdschrift. Plat Ni-js J. Luisman-de Jonge Het was enigszins te verwachten dat de werkgroep dialect in deze bijdrage aandacht zou besteden aan woorden en uitdrukkingen over kleur. Daarmee krijgt deze eerste kleuruitgave een extra accent. Van gemeentetoren tot carillon E. Wolbink Binnen één generatie zal het gemeentehuis en toren uit de jaren 60 afgebroken worden en plaats gaan maken voor een geheel nieuw gebouw. Het carillon was echter een geschenk van de bevolking en zal zeker een nieuwe plek krijgen. Veldwachter Anne de Jong F.L. Meijler In dit artikel vraagt de heer Meijler uit Bloemendaal speciale aandacht voor de figuur van veldwachter Anne de Jong uit Bergentheim. Niet alleen de auteur maar ook vele anderen hebben tijdens de oorlogsjaren veel aan hem te danken gehad. Terug van weggeweest A. de Roo Monumentale herinnering K. Oosterkamp Beelden van het L.O.C. K. Oosterkamp 6 21 Een eenvoudig monument in Radewijk aan de Noord-Oosterweg herinnert aan een dramatische gebeurtenis in de nacht van 16 op 17 juni Daarbij kwamen acht geallieerde bemanningsleden om het leven. 25 De functie van het moderne LOC-gebouw wordt door werk van een drietal beeldende kunstenaars ondersteund. Daar doet ook het gevelbeeld van Janny Brugman-de Vries in mee. Vanaf de jaren 50 sierde dit beeld de gevel bij de ingang van het LTS-gebouw. In het LOC-gebouw kreeg het opnieuw een plek. Stephanoten (bestuursmededelingen) 17 Een oud kerkenboekje is terug op de plaats waar het hoort. Een lange zoektocht, met veel tijd en geduld, en een dosis geluk hebben geleid tot terug van weggeweest. 30

3 Rondom het begin, 25 jaar geleden J.T. te Gussinklo, G. Kuipers en W. Meijer. Het is dit jaar precies een kwart eeuw geleden dat onze vereniging werd opgericht en dat het allereerste exemplaar van Rondom den Herdenbergh van de drukpers rolde. De huidige redactie vond het een aardig idee om de eerste redactie van ons blad te vragen hoe destijds een en ander van de grond kwam en wie we daarvoor dankbaar mogen zijn. Vier van de vijf eerste redactieleden zijn nog in leven. Dhr. Cees Lina is helaas eind vorig jaar overleden. Gezamenlijk waren zij de initiatiefnemers. In deze bijdrage blikken zij terug De redactieleden van het eerste uur (dhr. Lina ontbreekt op deze foto) vergaderen ten huize van Jan Taco te Gussinklo, Baalder- Esch 39. Wim Meijer, vanaf het eerste moment secretaris van de vereniging, beschrijft hoe de oprichtingsvergadering op 16 januari 1984 verliep. Het was een echt winterse dag, zo n typische dag om een vereniging op te richten. Het was glad en glibberig op de straat. s Avonds tegen achten begaven zich ondanks het slechte weer toch een vijftigtal mensen naar de grote zaal van het muziekcentrum in Hardenberg. In de pers was ruim van tevoren al aangekondigd dat geprobeerd zou worden een historische vereniging op te richten, want die bestond in Hardenberg nog niet. Wel was er al een Werkgroep Monumenten. Die had - tevergeefs - in 1980 geprobeerd om de synagoge van haar ondergang te redden. Ook bestond er al een Stichting Oudheidkamer die al drie decennia lang vooral museale activiteiten ontplooide. Deze groepen waren van mening dat de geschiedenis van Hardenberg en omgeving wel wat meer aandacht verdiende en vandaar deze avond. Al aan het einde van de achttiende eeuw zei onze 3 toenmalige stadssecretaris Jacobus van Riemsdijk: Dat onder de kleine steden van Overijssel, die rijk zijn aan oudheidkundige herinneringen, Hardenberg zeker gerangschikt kan worden. Volgens de heer Hendrik Roetman, de voorzitter van de avond, had de bevolking van Hardenberg, of het nou import was of niet, de wens op zoek te gaan naar de eigenwaarde van de streek. Het hoofddoel van de op te richten vereniging was, de geschiedenis van Hardenberg - en daaronder werd dan het oude schoutambt verstaan - voor een breed publiek uit te dragen in een tijdschrift. Het tijdschrift zou minimaal twee maal per jaar verschijnen voor een prijs die voor niemand een bezwaar hoefde te zijn. Enig voorwerk was natuurlijk al gedaan. Leden zouden voor vijftien gulden per jaar het tijdschrift ontvangen. Men ging daarbij uit van een ledental tussen de 500 en 1000, om een goede financiële basis te hebben. Het werd een succesvolle avond. Niet alleen werd er een voorlopig bestuur gekozen, ook de voorlopige redactie kon aan de aanwezigen worden voorgesteld. De secretaris kon meteen al zevenendertig mensen noteren als lid van de nieuwe vereniging. Het begin was er. Gerrit Kuipers, destijds voorzitter van de Stichting Oudheidkamer, werd benoemd als hoofdredacteur van het nieuwe tijdschrift. De overige redactieleden waren Jan Taco te Gussinklo, Wim Meijer, Jan Weitkamp en Cees Lina. De heer Kuipers was al vanaf 1966 werkzaam als ambtenaar van de gemeente Hardenberg. Hij was in

4 zijn functie belast met culturele aangelegenheden en public relations. Die functie was ontstaan doordat de groeiende gemeente rijk aan natuurschoon was en vooral s zomers zeer veel toeristen trok. Kuipers verdiepte zich in de plaatselijke historie, raadpleegde de diverse archieven van de gemeente, werd bestuurslid en later zelfs voorzitter van het plaatselijk museum. Hij sprak en kende velen en vroeg zich geregeld af wat er toch met al die informatie over de verschillende aspecten van de Hardenberger geschiedenis gedaan kon worden. Een tijdschrift, dat was de oplossing volgens hem. Hij besprak zijn ideeën met anderen om oudheden en historie samen te laten komen in een tijdschrift. Gerrit Kuipers vertelt: De heer Roetman, directeur van Wavin Hardenberg, voelde er wel voor. De heer Lina, directeur van een Mavo en auteur van de in 1962 opgevoerde historische revue over 600 jaar Hardenberg, was ook enthousiast. Dokter Te Gussinklo van het plaatselijk ziekenhuis had veel kennis van en belangstelling voor vroegere vestingwerken. En dan was er nog een jongeman, Jan Weitkamp, die geschiedenis studeerde. Die moest er ook bij komen en zo gebeurde. Hij heeft er veel toe bijgedragen dat we de plannen konden bespreken en nader konden uitwerken. Verder was er nog de heer Wim Meijer, die boekhouder was bij de kalkzandsteenfabriek en belangstelling had voor onze plannen. Ook hij sloot zich aan om te komen tot de oprichting van een historisch tijdschrift. Hier staat de verenigingsstand op het Molenplein. Geheel links Lidy Meijer-Hek. Achter de tafel Wim Meijer en geheel rechts Gre Stukje. In originele klederdracht probeerden Gre Stukje en Wim Meijer leden te werven. 4 Al op 16 maart 1984, precies twee maanden na de oprichtingsvergadering, kon het eerste exemplaar van Rondom den Herdenbergh namens het bestuur en de redactie door Gerrit Kuipers worden overhandigd aan burgemeester Van Splunder. De burgermeester was zeer enthousiast maar waarschuwde wel: Een vereniging oprichten is niet zo moeilijk, maar in stand houden is dat wel, daarom wens ik de vereniging alle succes en sterkte toe. Wim Meijer vertelt: De redactie had in korte tijd gezorgd voor een zeer lezenswaardig tijdschrift. Het bestuur had ondertussen ook niet stil gezeten. De statuten waren opgesteld en er werd de nodige reclame gemaakt. Toen de heer Van Splunder de eerste Rondom den Herdenbergh in ontvangst nam, waren er al driehonderd leden tot de vereniging toegetreden. Indachtig het gezegde van de heer Roetman: Opmaak doet de boter verkopen, gingen bestuur en redactie met het tijdschrift de boer op en zo groeide de vereniging binnen een jaar uit tot een van de grootste historische verenigingen van Overijssel. In het voorjaar van 1985 kon trots gemeld worden dat de vereniging al 581 leden had. Jan Taco te Gussinklo kwam in 1978 als waarnemend internist naar het Röpcke-Zweersziekenhuis in Hardenberg. Daarvoor werkte hij in het Academisch Ziekenhuis in Utrecht en de verhuizing naar hier betekende voor hem een cultuurschok. Hij kwam uit de stad en kende de plattelandsgemeenschap geheel niet, laat staan de regio en het streekziekenhuis. Vanwege de

5 drukke werkzaamheden voor het ziekenhuis was hij vaak gebonden. Hij besloot daarom van de nood een deugd te maken en zich te verdiepen in de locale en regionale geschiedenis. Te Gussinklo vertelt: Er was voor mij ook wel een aanleiding in de vorm van een correspondentie met de toenmalige burgemeester Van Splunder; een magistraat die de touwtjes kennelijk stevig in handen had. Hoe haalden ze het hier in hun hoofd om de synagoge af te breken! Elders werden synagogen gerestaureerd en kregen ze een respectabele functie. Het afbraakproces bleek toen weliswaar onomkeerbaar, maar het bracht tegelijkertijd een aantal gelijkgestemden bijeen. Deze verenigden zich in de Werkgroep Monumenten Hardenberg e.o. Voor mij persoonlijk vormden dus eigenlijk minder positieve motieven de directe aanleiding om hier wat mee te doen. Vanwege mijn bestaande interesse voor geschiedenis vond ik het zeer stimulerend dat we als redactie meteen zelf aan de slag gingen met het schrijven van artikelen. De Slag op de Hardenbergerheide van 17 juni 1580 was voor mij in 1980 (400 jaar na dato) aanleiding om de omgeving te verkennen. Daarbij stuitte ik op de schansen van de Loozensche Linie. Dat was goed voor een drietal artikelen, maar ook lezingen voor de Historische Vereniging en media-aandacht. De in de Tweede Wereldoorlog neergeschoten bommenwerper in Baalder (een coproductie met ziekenhuisapotheker Wim van der Veen) leverde veel reacties op in de vorm van brieven. Zelfs toonde een lezer mij destijds een stoeltje dat uit de bommenwerper was geslingerd en dat hij nog gebruikte in zijn schuur! Het eerste nummer van Rondom den Herdenbergh begon met een artikel getiteld: Daar gaan we dan. De redactie had een gevarieerd tijdschrift samengesteld met, zoals men zelf schreef, voor elck-wat-wils. Het moest een populair blad zijn waarin de onderwerpen niet àl te wetenschappelijk zouden worden behandeld. Al vrij snel begon de vereniging het blad vier keer per jaar uit te De eerste uitgave van Rondom den Herdenbergh in 1984 was 15x21 cm. groot en bevatte 32 pagina s. 5 geven. De vereniging groeide naar meer dan zeventienhonderd leden en mag zich nu rijk rekenen met de nieuwe Rondom den Herdenbergh, in een groter formaat en: in kleur! Wim Meijer sluit zijn bijdrage af met: Een vereniging in stand houden was het moeilijkst, aldus burgermeester Van Splunder. Wel, we mogen zeggen dat dat wel gelukt is. Het is vooral gelukt omdat zoveel enthousiaste leden hun schouders eronder hebben willen zetten. Op veel gebieden is van alles gepresteerd en daardoor is de Historische Vereniging Hardenberg en Omgeving een gerenommeerde vereniging geworden in Salland en wijde omgeving. Jan Taco te Gussinklo rondt zijn terugblik af met: Wat is er geworden van de inspanningen van een handjevol enthousiastelingen van heel diverse pluimage om een kwart eeuw geleden een tijdschrift en een historische vereniging op te richten in Hardenberg? Het is aan anderen om dit initiatief te duiden. Het is ondertussen plezierig om vast te stellen dat het succesvol is gebleken, aldus een mededeling van oud-hoofd-redacteur Kuipers.

6 Plat Ni-js J. Luismande Jonge Rondom den Herdenbergh hef lange in de grondvarve estoane, maar schittert vanof dit joar in gloedvolle kleuren! Viefentwintig joar lang een tiedschrift met een grieze bleute (kaft) en dan iniens een compleet blad in kleur. Wat een umslag! Onder de ruum 1700 abonnees uut stad en laand, (Broenehaar, Witharen, Roodeschool, Zwartsluus, Witteveen, Oranjewoud, Groenlo enz.) is gien enkele zwartkieker meer en de leden van de warkgroep dialect zegt: Oons blad in kleur, Wi-j goat d r veur! Kleur bekennen Het lig veur de haand dat wi-j, streektaalliefhebbers, oons verdiept hebt in het onderwarp kleur, dus beste lezers, ku j een gekleurd artikel verwachten. Wi-j hebt ontdekt dat oonze taal deurspekt is met kleuren. Niet allene in de taal, maar ok in de natuur, de mode en de kunst kom ie kleur tegen. Wi-j hebt te maken met schreeuwende, sprekende, vlukende, gedekte, gebreuken en levendige kleuren en wi-j maakt in de samenleving deel uut van een riek palet: Wi-j kunt immers in oonze gemeente wonen an de Grunediek, de Zwarte Diek of de Rodediek en oen buren kunt Groen, De Wit, De Bruin, Zwartjans of Blauwkamp heten. In oen tuun ku j zenegroen, zandblauwtje, blauwgras of geelhartje kweken en wus ie dat de kleur van een pinksterbloeme mauve is? En da j van oen buurman beter een moaltie blauwschokkers (kapsienders) kunt kriegen dan een blauwe bone? Struinend in de grune ruumte zie j ze vliegen: de blauwe reiger, de geelgors, de roodkeelpieper en de groenpootruiter. Gezegdes zoas een blauwe maandag, een blauwgie lopen, gruun wezen van jaloezie en rood van helligheid bint algemeen bekend. Uutdrukkingen woarin vrömde kleuren veurkomt, zoas bi-j veurbeeld amber, scharlaken, lila, purper, violet, turquoise, indigo en sepia bint oons nog niet ter ore ekommen. Vrogger was er een kinderspellegie Ik zie een kleur die gij niet ziet, maar wie kan een kleur onderscheiden in t figuurlijk taalgebruuk van namen en gezegdes as: poarse coalitie, groene stroom, zwarte handel, de grieze oldheid, zwart geld wit wassen, witte vlekke op de kaarte en rooie rakker. Groen rijden zit er trouwens ok an te kommen in oonze gemeente! (Grasbaanraces veur ambtenaren?) Hoarvarve Egbert Jan, a j toch de stad in goat, wi j mi-j dan een pakkie hoarvarve metnemmen van de drogist? De kleur zet ik oe wel op een brieffie, middengoudkoperblond, aanders ku j t toch niet ontholden, zeg Gerry. Zölf had ze gien tied, want ze had t roazend drok. Mörgn was de reünie van schoelvriendinnen in Wittewierum en ze kon ok niet heksen en blauwvarven teglieke. Ondertussen stiet Egbert Jan bi-j de drogist met 6 Vrogger waren de weiden mauve van de pinksterbloemen!

7 de haanden in t hoar. Brieffie vergetten! Hi-j kek op al die pakkies en t wördt m gruun en gel veur d ogen. Hoe heetten die rotkleur nou toch! t Was n laank woord, dat lag m nog wel bi-j. Och, wat maakt t ok uut. De koppen op de verpakking hebt joa allemoal dezölfde kleur en hi-j grep een pakkie met een kopperblonde meid d rop, betaalt en giet noar huus. Gerry is te drok um noar de kleur te kieken en begunt direkt met de varveri-je. As t karwei ekloard is en ze in de spiegel kek, trekt ze wit weg! t Hoar schient helemoal uut n rooien! Ze grep de verpakking: donkermahoniekoperblond! Het huus is te klein en Egbert Jan kreg de volle loage. Hi-j höldt zich kalm en denkt bi-j zichzölf: Loat mi-j de kop niet oranje wörden. Met een zuutsappig stemmegie zeg e: Och Gerry, lieverd, het stiet oe hardstikke mooi, ie liekt wel 15 joar jonger, ze kent oe mörgn niet weer in Wíttewierum! Gerry trekt wat bi-j, mmm, ja, de kleur is ok zo gek nog niet. Egbert Jan kek ok nog even op t pakkie: don-ker-ma-honie-ko-per-blond, acht lettergrepen maar liefst... toch ok gien wonder dat e d r noast greep! Ossenbloed Sommige bouwvakkers konden van cementrood en dodekop of ossenbloed, prachtige vloeren maken met behulp van een plakspoane. Zwarte Jans kon ok geweldig vloeren leggen, maar hi-j proemden en spi-jden van zich of. Dat streek e met de haanden weer glad. Noa 15 joar, toen Jans allange dood was, kwamen d r allemoal gaties in t cement. Jans is an t proemen ewest, zeden ze dan. Rood is de liefde Liefdesliedjes bint altied al heel kleurriek ewest en wie kent niet de melodie van de hit uut de Boer wat zeg ie van mien kippen, boer wat zeg ie van mien haan, hebt ze dan gien mooie veren of stiet oe de kleur niet an? Mooie indruk van de kleur is disse vaze in ossenbloedrood. Ossenbloed is anorganisch. In goed dialect: d r is gien leemtige of dooie osse an te passe ekommen. 7 joaren dartig? Twee ogies zo blauw, vol liefde en trouw, al mijn geluk zijn die kijkers van jou, twee ogies zo blauw. Een variant doarop was: twee zakkies met blauw, één voor de wasvrouw en ene voor jou, twee zakkies met blauw. Rode rozen was ok een geliefd onderwarp veur liefdesliedties en wie neuriet met bi-j: twee reebruine ogen, die keken de jager an, twee reebruine ogen die hij niet vergeten kan? Op muziek is ok ezet: Rood is de liefde, geel is de haat, groen is de hoop, grijs is het kwaad, blauw is de trouw, wit is de onschuld en zwart is de rouw. Overpeinzing van een kleurling As ik in de zunne ligge, bin ik zwart, as ik kwoad bin, bin k zwart, as ik ziek bin, bin ik zwart, as ik t kold heb, bin ik zwart, as ik t warm heb, bin ik zwart, as ik dood bin, bin ik zwart. As een blanke in de zunne lig, wördt e broen, as e kwoad is, wördt e rood, as e ziek is, wördt e geel, as e t kold hef, is e blauw, as e t warm hef, wördt e rood en as e dood is, is e wit. En dan nuumt ze mi-j kleurling! Olde gezegdes Een donkerbroen vermoeden hebben In t duuster bint alle katties grauw Ik stoa nog row en rood Hi-j zag alle kleuren van de regenboog Dat kan de broene niet trekken Het zag d r zwart van de witte gaanzen Hi-j hef n kleur as n ofgebraande hulle Pimpelpoars met n donderwolkie Pimpelpoars met n rood raandtie Grune gaperd / grune gek (een opschepper) De witte bi-jen vliegt ( t sneeuwt) Een broene padde (gebruind persoon) Sint Joapiksbroen (donkere lucht op 25 juli - Sint Jacobus)

8 Van gemeentetoren tot carillon E. Wolbink Op 22 mei 2007 verleende de gemeente Hardenberg zichzelf een sloopvergunning, benodigd om in de nabije toekomst zowel het gemeentehuis als de carillontoren te kunnen afbreken. Die sloop is, zoals bekend, nodig om ruimte te creëren voor de bouw van een nieuw raadhuis. Ruim veertig jaren lang hebben gemeentehuis en carillontoren dienst gedaan. De klokkentoren en een deel van het gemeentehuis zullen in het voorjaar van 2009 worden afgebroken. Daarmee komt een einde aan het verschillende malen per dag terugkerende geluid van zowel de luidklokken, om het half uur, als het carillon, om het hele uur. Althans... voor bepaalde tijd, want het college heeft de toezegging gedaan dat het carillon zal worden herplaatst in het plangebied Slotgraven. De precieze locatie is echter nog niet bekend. De bouw van de gemeentetoren. Hoe het begon De bouw van de carillontoren is onlosmakelijk verbonden met de bouw van een nieuw raadhuis voor de gemeente Hardenberg. Het voormalige gemeentehuis in Heemse, nabij het huidige Rustenbergherplein, was in 1941 bij de samenvoeging van Ambt en Stad Hardenberg in gebruik genomen als raadhuis van de nieuwe gemeente Hardenberg. Al snel bleek het bestaande pand te klein en werd gekeken naar de mogelijkheden voor verbouw of nieuwbouw. Na onderzoek bleek er een sterke voorkeur voor de bouw van een groots bestuurscentrum in de stad. Daarmee kwam het gemeentehuis weer in het centrum en werd een eerste aanzet gegeven voor de nieuwe ontwikkelingen in de regio. 8 Het gemeentehuis en de precies 25 meter hoge klokkentoren werden ontworpen door de Zwolse architect H. Mastenbroek. Hij kreeg al in 1950 opdracht van het gemeentebestuur om het nieuwe bestuurscentrum te ontwikkelen. Mastenbroek had voor de oorlog vooral gewerkt in de stijl van het Nieuwe Bouwen. Een belangrijk deel van zijn naoorlogse bouwproductie kwam tot stand in de stijl van de zogenaamde shake hands architectuur, een compromis tussen de Delftse School en het Nieuwe Bouwen. In 1958 was er voor het eerst sprake van een bij het nieuwe gemeentehuis te bouwen toren. Die zou ook benut kunnen worden voor het laten drogen van de brandspuitslangen. Zover kwam het echter niet. Aanvankelijk zou de klokkentoren alleen, zoals het woord al zegt, een klok bevatten. Het moest een wijzerplaat worden, met een verlichte tijdsaanduiding. Voor de toren en de voor een deel er omheen aan te leggen vijver stelde de gemeenteraad een krediet van gulden beschikbaar. Timmer- en aannemersbedrijf Gebr. Dijkhuis uit Hardenberg werd bij de openbare aanbesteding het bouwen van zowel het gemeentehuis, het politiebureau als de klokkentoren gegund. Op initiatief van de afdeling Hardenberg van de Federatie Vrijwillige Vrouwelijke Hulpverlening werd een inzameling gehouden om de bevolking

9 Geheel links gemeentesecretaris drs. G. Jonker, gevolgd door burgemeester J.H. de Goede en de drie dames van het inzamelingscomité, staand bij de in de toren te plaatsen Gelukkig is het land, O Heer, die daar des Hemels tenten spreidt, Hollands vlag, gij zijt mijn glorie en Wilt heden nu treden. In november 1963 werden ook al sinterklaasliedjes ten gehore gebracht als: Zie ginds komt de stoomboot, Hoor wie klopt daar kinderen en O, kom er eens kijken en rond de kerstdagen speelden de liederen: Stille nacht en Nu zijt wellekome. carillonklokken. in staat te stellen aan het gemeentebestuur, ter gelegenheid van de opening van het nieuwe raadhuis, een carillon aan te bieden. De presidente van de afdeling, mevrouw C. de Goede-Mom, was de echtgenote van de toenmalige burgemeester van Hardenberg. Diverse inwoners uit het noorden van de gemeente waren echter geenszins van plan geld te geven zolang zij nog verstoken bleven van een goede riolering. Hun credo luidde: Zolang wij nog schijten op de ton, betalen wij niet voor het carillon! Het carillon werd geleverd door Van Bergen s Carillon-, torenluidklokken- en torenuurwerkenfabriek uit Heiligerlee. Het bestond uit dertien klokken, waarvan de grootste een diameter van 40 centimeter had en de kleinste 20. De eerste vier liederen die erop gespeeld werden, waren: Luchtfoto van de recent opgeleverde bouwwerken op en aan het Stephanusplein in Hardenberg, ca Drie van de door Van Bergen gegoten klokken voor het Hardenbergs carillon. 9 Storingen... maar wel meer muziek Nog in hetzelfde jaar, 1963, waren er problemen met het klokkenspel. Vooral bij vochtige weersomstandigheden bleek het carillon niet helemaal aan de verwachtingen te voldoen. De kartonnen boekrollen zetten uit en liepen vervolgens vast tussen het mechanisme. Het probleem werd snel verholpen. Vier jaren later werd in een vergadering van de Culturele Raad opgemerkt dat het carillon niet al te best functioneerde en - zo schreef het bestuur - men zou graag zien dat het aantal klokken werd uitgebreid. Inmiddels was het aantal volksliederen al met vier uitgebreid en kon ook het Wilhelmus door het carillon worden gespeeld. In januari 1968 besloot het college tot aanschaf van twee extra muziekboeken met elk vier melodieën. Een wekelijkse omwisseling van de muziekboeken

10 Het Stephanusplein, gefotografeerd door ds. E.J. Loor, ca Het monteren van de carillonklokken door een medewerker van Van Bergen. werd te arbeidsintensief gevonden en daarom werd besloten om maandelijks te veranderen. Het door de burgerij bij de opening van het gemeentehuis aangeboden klokkenspel werd te licht bevonden. In de gemeente bestond een zogenaamd Carillonfonds, dat op naam stond van burgemeester Jan Slot. Dat gereserveerde geld en een gemeentelijke bijdrage was voldoende om de firma Van Bergen nog zes extra klokken te laten leveren. Begin 1972 liet de gemeente een onderzoek instellen naar het carillon door de Klokkengieterij Petit en Fritsen uit Aarle-Rixtel. Het carillon bestond toen uit negentien klokken waarvan er dertien uit 1963 dateerden en zes uit Ter bespeling van de klokken was een electrisch-automatisch bandspeelwerk aanwezig. Dat stond opgesteld in de torenkamer op de eerste verdiepingsvloer. Elke klok had inwendig een electro-magneethamer en daarmee werden de klokken aangeslagen. De klokken waren met stalen beugels aan betonbalken bevestigd. De klokkengieterij adviseerde om op korte termijn het klokkenspel volledig te laten reviseren of een plan te laten opstellen voor de plaatsing van een groter en zwaarder carillon. De klokkengieterij bood een nieuw groter drieoktaafs carillon aan met 36 klokken, 10 mede omdat het bestaande klokkenspel niet voldeed aan de hoogste eisen van toonzuiverheid. Verder had het timbre, volgens Petit en Fritsen, een uitgesproken egaal karakter. Voor bijna gulden zouden zij een nieuw carillon met zuiver afgestemde bronzen klokken kunnen leveren. De gemeente ging echter niet op dat aanbod in, vanwege het ontbreken van voldoende financiële middelen. Het functioneren van het carillon bleef echter problematisch. Door het treffen van verschillende voorzieningen probeerde men daarin verbetering aan te brengen. Zo werd het automatisch bandspeelwerk verplaatst en werd een verwarmingselement aangebracht. Om voor altijd een einde te maken aan de voortdurende problemen besloot de gemeenteraad in 1976 om het automatisch bandspeelwerk te verplaatsen naar het portaal bij de buiteningang naar de publieke tribune van de raadszaal. Het kwam dus in het gemeentehuis te staan. Verder werden de oude melodieboeken (karton op linnen) vervangen door nieuwe exemplaren van kunststof, omdat die ongevoeliger waren voor vocht. Voor gulden werd deze verplaatsing gerealiseerd. De speeltijden van het carillon werden tevens vastgesteld op weekdagen van tot uur en op zondagen van tot uur. Bruidsmars In 1999 werd er voor het laatst groot onderhoud aan de carillontoren gepleegd. Het klokkenspel had toen net een fikse opknapbeurt achter de

11 Gedenken Het plaatselijk comité 4 mei herdenking Hardenberg-Heemse kreeg in 1965 toestemming van het gemeentebestuur om aan de klokkentoren een bronzen gedenkplaat te bevestigen met de tekst 10 mei mei 1945 Hardenberg... opdat wij hen niet vergeten. Onder de plaat werd een vitrine geplaatst. Daarin werd een opengeslagen boek gelegd, met vermelding van de namen van alle gevallen slachtoffers van de oorlog en bezetting uit de gemeente Hardenberg in de jaren De bronzen plaat en de vitrine werden rechts naast de deur en onder de luifel aangebracht. Twintig jaar later werd de eerste gedenkplaat vervangen door een bronzen exemplaar waarin de namen van de circa 120 omgekomen verzetsstrijders en andere oorlogsslachtoffers werden gegraveerd. Eind 2000 kreeg de firma Sillen & Co. uit Swalmen opdracht om andermaal een nieuwe bronzen gedenkplaat te maken. rug. De klepels, die aan één kant zover waren afgesleten dat ze de klokken niet meer raakten, werden omgedraaid; roestige onderdelen, waardoor bepaalde klokken zelfs niet meer werkten, werden vervangen en de carillonband werd vervangen door een computer. Op speciaal verzoek van gemeentebode Jan van der Kamp werd het aantal liederen uitgebreid met de bruidsmars uit Lohengrin van Wagner. Op het moment dat de bruidegom zijn aanstaande vrouw naar de trouwzaal leidde, startte de bode het lied. Op gebeurde dat voor het eerst. Vanaf dat moment kon het stadscarillon 41 melodieën spelen. De revisie werd verricht na aandringen van de toenmalige burgemeester. Op 30 augustus 1999 kon het nieuwe carillon door het college van burgemeester en wethouders symbolisch worden overgedragen aan de scheidende burgemeester drs. Herman Smit. De carillontoren in de winter van De onthulling van de eerste bronzen gedenkplaat, anno Deze wordt nu bewaard in ons museum. 11 De muzikale klanken die nu nog korte tijd uit de hoge toren komen, zijn gekozen door een speciale commissie. De leden hebben ieder tien liedjes genoemd en daarbij is rekening gehouden met de samenstelling van de bevolking. Jan van der Kamp, sinds 1977 gemeentebode, zorgde er onder meer voor dat Grootvaders Klok in het repertoire is opgenomen. De laatste jaren heeft de carillontoren in de maand december ook nog een functie gehad als baken. Bovenop de toren werd een van tientallen lampen voorzien groot ijzeren geraamte geplaatst. In de betrekkelijke duisternis kreeg de stadstoren daarmee het uiterlijk van een brandende kaars. De kaars heeft voor het laatst gebrand rond de jaarwisseling 2008/2009 en daarmee is ook aan deze korte traditie alweer een einde gekomen

12 Veldwachter Anne de Jong ( ) - Opperwachtmeester der Rijkspolitie te Bergentheim - F.L. Meijler In eerdere bijdragen die mijn onderduikvriend, Ies Kan, en ik voor Rondom den Herdenbergh mochten schrijven, hebben wij uitvoerig aandacht besteed aan de legendarische verzetsheld Albertus Weerts alsmede aan zijn vrouw Zwaantje. Dankzij de hulp van de oud-burgemeester van Hardenberg, dr. Herman Smit, kon voor Weerts een monument opgericht worden; een onverzettelijke steen, op 4 mei 1991 door Z.K.H. Prins Bernhard onthuld in het Albertus Weerts-plantsoen in Kloosterhaar. Bij al deze aandacht voor Weerts is de grote inzet van de veldwachter - zoals hij in Bergentheim en omstreken met ontzag en vriendschap door iedereen werd genoemd - Anne de Jong uit Bergentheim onderbelicht gebleven. Hij was een man die een veelheid van verzetsdaden tegen de Duitse onderdrukker verrichtte, maar vooral zorgde voor joodse en niet-joodse onderduikers en die bemanningsleden van in Noordoost Overijssel neergestorte geallieerde vliegtuigen aan een schuilplaats hielp dan wel een veilig heenkomen voor hen regelde. Nu de omstandigheden dit gewenst maken - waarover later -, maak ik dankbaar gebruik van de geboden gelegenheid om mijn oude vriend en weldoener De Jong, in dit tijdschrift, aan de vergetelheid te onttrekken. Ik heb mijn leven aan zowel boer Weerts als aan veldwachter De Jong te danken. Bij deze beide, ongekend moedige en hun naasten liefhebbende, mensen heb ik in mijn recent verschenen boek Mijn Oorlog Mijn Hart ruimschoots stil gestaan. Zij staan in de lijst van mijn iconen. Ik ben echter van mening dat de verdiensten van Anne de Jong meer bekendheid en meer erkenning verdienen dan de beslotenheid van mijn boek kan bieden (zie het eerste kwartaal 2008 van dit tijdschrift). Veldwachter Anne de Jong zoals ik hem tijdens de oorlog heb leren kennen. Kees de Jong (oudste zoon van de veldwachter) vóór zijn arrestatie op 1 december Waarom heeft dit zo lang moeten duren? De verklaring - geen verontschuldiging - daarvoor is gelegen in mijn eigen hectische naoorlogse jaren en het voortijdig overlijden van veldwachter De Jong op 31 mei Pas later in mijn leven ben ik me ervan bewust geworden hoeveel ik, niet alleen aan Weerts maar ook aan De Jong, te danken heb gehad. Door de impact van de oorlog en van mijn diensttijd in Indonesië daarna op mijn leven, heeft dit besef zich maar langzaam ontwikkeld. Snel genoeg om Weerts tijdig de erkenning te geven die hij verdiende, maar enigszins laat - hopelijk niet te laat - om ook veldwachter De Jong de plaats te verschaffen waar hij recht op heeft. Gelukkig hebben mijn vrouw en ik zijn, in 1988 op 92-jarige leeftijd overleden, echtgenote, tante (voor ons) Jeannette, vaak kunnen bezoeken. De Jong zelf had mijn vader beloofd mij als een eigen kind te beschermen, maar na de oorlog kon hij geen aandacht meer aan mij schenken. Zijn eigen oudste zoon Cornelis (Kees) stierf in het Duitse concentratiekamp Wöbbelin op 2 mei 1945, de dag waarop het kamp door Canadese troepen werd bevrijd. Op 1 december 1944 werd Kees de Jong voor zijn

13 Condoleancebrief van H.M. Koningin Wilhelmina, gedateerd 21 september 1946, gericht aan de ouders van Kees de Jong. Anne de Jong werd in 1896 in het Friese Schoterland geboren. Als soldaat bij de grensbewaking werd hij tijdens de Eerste Wereldoorlog ingekwartierd bij de familie C. Snel in Vroomshoop. Mijn vader was slager in Vroomshoop waar zijn vader Hartog (mijn grootvader), ten behoeve van zijn 25-jarige zoon Gerzon, in 1910 in een houten schuur aan de Stationsweg een slagerij had gevestigd. Die slagerij lag vlak bij het huis van de familie Snel. Vader en moeder Snel hadden zeven kloeke dochters. Het mag dus geen wonder heten dat mijn toen nog vrijgezelle vader daar vrijwel dagelijks een kopje koffie ging drinken en er tussen de middag zijn boterhammetje at. Mijn vader en veldwachter De Jong leerden elkaar in huize Snel kennen en werden vrienden voor het leven. Anne de Jong ging een tweede, nog hechtere, levenslange verbintenis aan en wel met Jeannette, één van de mooie dochters Snel. Zij trouwden in 1919 en kregen drie kinderen, Cornelis (Kees), Lucas en Riek. verzetsdaden gearresteerd. In mijn optiek heeft het verdriet over de dood van zijn zoon Kees, met de vrijheid in zicht, het overlijden van vader De Jong vrij kort na de oorlog op relatief jonge leeftijd (52 jaar) versneld, zoal niet mede veroorzaakt. De voortijdige dood van Anne de Jong moet dus volgens mij ten dele, zij het indirect, aan de oorlog worden toegeschreven. Het medeleven van Koningin Wilhelmina bood wel troost maar onvoldoende soelaas. De gezamenlijke graven van Kees en zijn ouders op de begraafplaats in Bergentheim, naast die van de in Varsseveld op 2 maart 1945 gefusilleerde Bergentheimse verzetsstrijders, symboliseert hun plaats in het verzet en de onverbrekelijke band tussen Kees en zijn ouders. 13 Ik leerde veldwachter De Jong kennen tijdens één van de vele fietstochten die ik met mijn vader voor en in het begin van de oorlog in de omgeving van Vroomshoop maakte. De Jong was spaarzaam met woorden. Zijn band met mij was het gevolg van het feit dat mijn geboorte en die van zijn zoon Lucas in 1925 binnen één week plaats vonden. Die geboortes werden door beide vaders, tijdens het kraambed van de moeders, met gepaste blijdschap gevierd. Beide waren sober levende mensen en mijn vader was evenals de veldwachter een man van weinig woorden, dus het feestje van beide heren kan nooit erg uitbundig zijn geweest. Nadat aan de fietstochten met mijn vader, na diens vertrek naar een werkkamp in Nunspeet in mei 1942, een eind was gekomen, zag ik De Jong pas weer toen hij mij in de vroege avond van 7 september van datzelfde jaar uit mijn ouderlijk huis in Almelo kwam halen om mij naar de boerderij van de familie Weerts te brengen. Ik wist van niets en ik weet niet of mijn moeder van zijn komst op de hoogte was. Mijn vluchtkoffertje stond al geruime tijd klaar en ik kon dus zo met hem mee, mijn huilende moeder in vertwijfeling en eenzaamheid achterlatend. De Jong zei tegen me: Frits

14 ik kom je halen, je moet onderduiken. De Jong wist kennelijk dat het mijn tijd was om te verdwijnen. Mijn vader en hij moeten hierover eerder in de oorlog een afspraak hebben gemaakt, maar mijn vader had mij en misschien ook mijn moeder hierover niets gezegd. Het eerste onderkomen van de slagerij van mijn vader in Vroomshoop, sinds De Jong hield me tijdens de oorlog nauwlettend in de gaten en ongeveer één keer per maand werd ik uitgenodigd om op zondagavond in huize De Jong aan de Stationsweg in Bergentheim - het huis staat er nog - te komen eten. Ook aan tafel werd niet veel gesproken, maar ik voelde me thuis bij tante Jeannette en de veldwachter - altijd in uniform; ik heb hem nooit in burgerkleding gezien -, want zij vormden de enige band met mijn ouderlijk huis. Tante Jeannette sprak ik aan met tante, De Jong met veldwachter. Tante Jeannette zei steevast: Tast maar toe jongen en doe maar net of je thuis bent, waarop De Jong even steevast reageerde met de opmerking: Beter van niet, nu gedraagt hij zich tenminste fatsoenlijk. Er was een binnendoor fietspad tussen de boerderij van Weerts en de Van Roijenswijk - nu de Van Roijensweg - vlak bij Bergentheim, waar nooit gecontroleerd werd. Na het eten bracht De Jong me altijd naar het begin van dat fietspad. Degenen die de omgeving kennen, weten dat je daarvoor de brug van het Overijssels Kanaal over moet. Op die brug stonden nog al eens hangjongeren en op een keer, toen ze me met de door hen gevreesde veldwachter zagen fietsen, riepen ze me toe: Zo George - mijn onderduiknaam - wat heb ie uutevretten? waarop De Jong met zijn karakteristiek trage stem antwoordde: Ja, ja, George is dronken geweest. Wat voor een man was De Jong. Ik kan daar kort over zijn; hij was een stil water. Volgens mij worden mensen als De Jong niet meer gemaakt. Net als Weerts was hij een mannetjesputter. De Jong was moedig, onkreukbaar, trouw, menslievend, zwijgzaam dus potdicht en betrouwbaar. Hij was bepaald niet aaibaar, maar wel benaderbaar en duidelijk aanwezig ook als hij niets zei, wat meestal het geval was. Misschien hoorde het bij die tijd en die streek, want net als bij mijn vader kon je maar beter luisteren als hij iets zei. Als politieman, veldwachter, koddebeier, opperwachtmeester was zijn wil wet. Hij had geen ME nodig om de orde te handhaven. Hij straalde zoveel gezag uit dat de Duitsers hem vertrouwden. Hij maakte daar dankbaar en met succes gebruik van. Zijn dochter, Riek Schonewillede Jong, geeft daar in een door haar geschreven familiegeschiedenis voorbeelden van. Ik citeer daaruit: Zoals bij velen bekend, was er in de oorlog een afwerpterrein in Stegeren. Veelal Engelse vliegtuigen dropten daar wapens voor de illegaliteit. Dat gebeurde altijd s avonds of s nachts en dan kon het bar koud zijn. De mensen die deze wapens moesten afhalen, zaten daar soms uren te wachten. Iemand van de ondergrondse vroeg mijn vader of hij voor hen niet aan wat dekens en schoenen kon komen. Het antwoord luidde: Ik zal wel eens zien. Zijn collega en vriend Henk Nijhuis was verbaasd en vroeg waar hij die spullen vandaan dacht te halen. Waarop mijn vader zei: We hebben toch buren!, hiermee doelend op het arbeidsdienstkamp tegenover ons huis. Jij weet toch ook wel waar ze hun opslagplaats hebben, aldus mijn vader. Natuurlijk wist Henk dat en snapte meteen wat er moest gaan gebeuren. Mijn vader groef alvast een gat in het bos achter ons huis, keurig bekleed met golfplaten en op zekere avond rond middernacht gingen ze

15 erop af. Ook mijn broer Kees was er bij. De schildwacht stond een beetje te slapen. Ze gingen rechtstreeks naar de barak waar dekens, schoenen en kleding opgeslagen waren. De deur werd geforceerd en het nodige werd meegenomen: 10 dekens en 20 paar schoenen; daarmee konden ze weer even vooruit. De buit werd in het gat in het bos gedumpt, golfplaat erover, aarde en blad daar weer over, daar kraait geen haan naar. De volgende dag kwam een SS-Hauptman van het kamp bij mijn vader aangifte van diefstal doen. Eigenlijk had hij aangifte moeten doen bij een SD-officier, zei hij, maar hij had meer vertrouwen in de plaatselijke politie!! Mijn vader beloofde de Hauptman dat hij er alles aan zou doen om de dader(s) te pakken, want dit was een rotstreek. De dekens en schoenen zijn op de goede plaats terecht gekomen. Op een gegeven moment werd door mijn vader aan Henk Nijhuis gevraagd om rond middernacht met hem mee te gaan, want er was werk aan de winkel. Ze fietsten naar Kloosterhaar en mijn vader ging op zoek naar een ladder. Henk begreep er niet alles van, maar hij droeg toch de bewuste ladder een eindje het veld in, terwijl mijn vader een flinke tang meenam uit z n fietstas. Henk vond het nogal riskant, want een paar honderd meter verderop naar de grens stond een barak met een luisterpost van de Duitsers, die in aantocht zijnde vijandelijke vliegtuigen moest doorseinen. Deze post werd dag en nacht bemand. Mijn vader zette de ladder tegen een paal met veel elektrische- en telefoondraden en begon deze één voor één door te knippen, waardoor de Duitsers elektrische- noch telefoonaansluitingen meer hadden. Even later een geschreeuw van enkele Duitsers en Was ist da los en Donnerwetter. Laat ze maar schreeuwen, zei mijn vader, deze lafbekken durven toch niet te komen, want ze weten niet dat wij maar met z n tweeën zijn. Morgen zullen we er wel meer van horen. De ladder werd op z n plaats gezet en samen fietsten ze weer naar huis. Daar aangekomen hoor ik mijn vader op zijn rustige manier zeggen: Welterusten Henk, onze opdracht is volbracht. Op zekere dag komt een boer bij mijn vader en zegt: Veldwachter, ie hebt mie een onderduker ebracht, mar ik geleuve dat het een jeude is, waarop mijn vader antwoordde: Ik geloof het niet alleen, maar ik weet wel zeker dat het een jood is. Wees voorzichtig en pas maar goed op hem! Dit was in die jaren het betere politiewerk. Van surveilleren kwam niet veel terecht. Mijn vader had het, veelal geholpen door Henk Nijhuis, veel te druk met onderduikers, verder ondergronds werk en wat daar allemaal aan vast zat. In de verhalenbundel trof ik ook nog de herinnering van Riek de Jong aan mijn vader aan. Als kind ontmoette zij hem wel eens in haar grootouderlijk huis in Vroomshoop. Ome Gasson - zoals zij hem noemde - de slager, zag ik wel eens bij tante Annie of tante Corrie, als hij een kop koffie kwam drinken. Ik had altijd een heilig ontzag voor hem en ik zie hem nog altijd zo voor me. Uit bovenstaande verhalen blijkt dat veldwachter De Jong een moedig verzetsstrijder was en een grote persoonlijkheid, die door zijn bescheidenheid en onderkoelde uitstraling aan de aandacht van de Duitsers wist te ontkomen. Terwijl hij zo vele anderen uit handen van de bezetter heeft weten te houden, is hij zijn oudste zoon daarentegen in en door de oorlog kwijtgeraakt. Een groter offer kon veldwachter De Jong niet brengen (Genesis 22). Naast Albertus Weerts en anderen in de gemeente Hardenberg heeft veldwachter De Jong recht op publieke erkenning. Dit zou kunnen in de vorm van een straatnaam, genoemd naar hem, zowel als naar zijn zoon Kees. Men kan dan denken aan een Anne en Kees de Jongweg of -straat of alleen De Jongstraat, met daaronder, kort vermeld, hun beider verzetsverdiensten. Persoonlijk ben ik van mening dat vader en zoon De Jong ieder zelfstandig in aanmerking komen voor een zichtbaar eerbetoon binnen de gemeente Hardenberg (Bergentheim), maar het betere is de vijand van het goede. Het vermelden van beide (voor)namen 15 Vader Meijler als slager.

16 tezamen in het onderschrift is een aanvaardbaar compromis waar de veldwachter, zoals ik hem gekend heb, zelf vrede mee gehad zou hebben. Dit geldt temeer daar Kees en zijn ouders ook een gezamenlijk graf delen. Eind 2007 heb ik me tot de burgemeester van Hardenberg, de heer mr. B. Meulman, gewend met het verzoek veldwachter De Jong de plaats binnen zijn gemeente te gunnen die hij verdient, bijvoorbeeld in de vorm van een straatnaam in Bergentheim, zoals voor verzetsstrijders uit die regio al eerder was geschied. Hij heeft me daarover welwillend te woord gestaan. Enige maanden later ontving ik van hem een brief met het bericht dat uitsluitend in de oorlog omgekomen verzetsmensen voor een dergelijk eerbewijs in aanmerking komen. Dit betekent dat zoon Kees wel binnen de termen valt. Zowel om principiële als om feitelijke redenen heb ik wel enige moeite met dit standpunt gehad. De principiële reden is dat de kwaliteit en kwantiteit van verzetsdaden moeilijk kunnen worden afgemeten aan het feit dat men daarvoor tijdens de oorlog de dood moet hebben gevonden. En een feitelijke reden is, dat reeds vele verzetsstrijders die de oorlog hebben overleefd, zowel landelijk als in de gemeente Hardenberg, publieke erkenning hebben gekregen. Ik wijs op het ds. Boumanplein en de Frits de Zwerverlaan in Hardenberg zelf en op het Albertus Weertsplantsoen - inclusief gedenksteen - in Kloosterhaar. Inmiddels is definitief besloten een gedeelte van de Slotweg in Bergentheim te vernoemen naar de zoon Cornelis Lucas de Jong; een eerbetoon dat vader De Jong als eerste zou hebben toegejuicht. Ook ik ben daar Graven van Kees de Jong en zijn ouders op de begraafplaats in Bergentheim. 16 dankbaar voor en sluit me er graag bij aan. Ik hoop hiermee voor na ons komende generaties een kleine bijdrage te hebben geleverd aan de nagedachtenis van deze grote man en moedige verzetsstrijder, veldwachter Anne de Jong. Verder hoop ik voldoende redenen te hebben aangevoerd dat ook voor vader de Jong, een waardig, passend en blijvend zichtbaar monument in de gemeente, die hij zoveel jaren heeft gediend, niet zou misstaan. Met dank aan dr. H. Smit, oud-burgemeester van Hardenberg, mevrouw Riek-Schonewille- de Jong, dochter van veldwachter De Jong en mevrouw prof. dr. Frida Balk-Smit Duyzentkunst, emeritus hoogleraar Nederlandse Taalkunde aan de Universiteit van Amsterdam, voor hun onmisbare bijdragen aan dit artikel.

17 Terug van weggeweest A. de Roo Het komt tegenwoordig nogal eens voor dat er documenten, muziekstukken en schilderijen boven water komen waarvan men meende dat ze verloren waren gegaan. Ook door op zoek te gaan op het internet komen heel wat dingen boven water. Een zoektocht naar het oudst bekende kerkenboekje van de Witte of Lambertuskerk had ook succes. De Witte of Lambertuskerk. Een blik in de geschiedenis van Heemse Als we de geschiedenis van Heemse ten tijde van de 16de eeuw overzien, hebben we te maken met een agrarisch dorp, voor het grootste deel in handen van de adel die haar grond had uitgegeven aan pachtboeren. Heemse telde in het begin van de 16de eeuw twaalf erven, waarvan er slechts één een vrije boer was. Dat hij zich staande wist te houden in de roerige tijden van deze eeuw, mag een wonder heten, want zonder bescherming van een heer was men overgeleverd aan plunderende benden. Ook oorlogen brachten veel ellende. 17 Behalve de boerenerven waren er ook de katersteden. Hier woonden de keuterboeren op stukjes - meestal niet de beste - markegrond. Zij hadden geen eigen bezit. Keuterboeren moesten ook wel belasting betalen maar waren meestal te arm (pauper). Zo woonde bijvoorbeeld in 1520 Barthe op den Doirn op een stuk grond een gaarde die toebehoorde aan Sunct Lambert te Heemse, dus aan de kerk en zij betaalde 3 1/2 horn gulden. Verder behoorden tot de gemeenschap o.a. de heer van Heemse, de pastoor en de koster. De laatste twee woonden uiteraard naast de kerk, waarvan we het een en ander weten uit het oudste kerkenboekje. Het oude kerkenboekje Het oude boekje heeft voor het ontdekken van het economisch leven in Heemse grote waarde. Het is een verzameling van inkomsten en uitgaven van de kerk gedurende de periode Veel geldzaken passeren de revue waarin de pastoors ook vaak een rol speelden. Over pastorale zorg gesproken. Verder regelden de kerkmeesters de zaken. Er waren er vier van wie de Heer van Heemse, Blanckvoort, de belangrijkste was. De kerk was in deze tijd eigenlijk de enige geldschieter. Zelfs hypotheken werden door de kerk verstrekt.

18 Op deze pagina inventariseren de kerkmeesters de aan de kerk behorende landerijen en de te betalen tienden. Item Amsijnck varwijnckel stucke over de heelfte van der heeghen den tenden. Item over Wiggerinck busstucke den tenden. Item over Amsinck mulacker den tenden. Item over Hennijnck krucke den tenden over dat heele stucke. Item over Waterinck ene stucke op den olden camp den tenden. Item over hock van Hennijnck goeden den tenden. Op een andere pagina krijgen we een voorbeeld van de verpachting en betaling van pacht. Voorpagina Kerkenboekje Item dit iss dat lant ende renthe de dar hort totter kercken Sunte Lambertss toe Hemse. Item to Hemse eijn stucke lantss geheten de Koldenborch dat gegheven hebben juffer Wichmot en Mechtelt van Diffelen tot ewighen tijden an der kercken to blijven. Item dit hort tot dat Heemken to Brucht. Item over Ulrekinxss stucke bij Amsingss hoff 1 gast, dee salmen nemen van dat eijn eende bij dat zide. Item Richterijngss stucke van Amsingss hoff op de Vechte van dat eijn eende den tenden Sunte Lambert. Item Ulreckijnck stucke opter Veltberch den tenden over dat heele stucke. 18 Item wij kerckmeijsters als Arent Blanckevoert ende Hermen de Veer, Henderick Oijnck ende Evert Weelinck hebben voer daen Gheert Ratmerdinck dat lanth thoe Reese int jaer 1526: 6 jaer lanck des jaers 7 sceppel roghe. Item Inden jaer uns Heren 1526 des Passchen hebben wij kerckmeijsters verpachtet de hoijmaete gheleghen tusschen Reese ende Diffelen 6 jaer lanck des jaers voer 2 golden gulden ende 5 schreckenborghes jaerlixs toe betalen toe Suncte Marten in den wijnter ofte veertijn daeghe daer nae onbehalt ende weert dat desse bethalinghe des jaerlixs al soe nijet en scheghe soe sal de maete alle jaer los weesen sonder weer seghen in bij weesen desse verpachtinghe sijnt ghewest desse kerckmeijsters als naementlick Arent Blanckevoert, Hermen de Veer, Evert Welijnck ende Henrick Oeijnck ende Johan Weelijn de dat ghepachtet heft. Item Boldewijn Blanckevort 1 sceppel roghe jaerlixs renthe. Item wij kerckmeijsters als Arent Blanckevoert, Hermen de Veer, Henrick Oijnck, Johan Gherts ten Velschet? hebben ontfanghen van Lambert ten Hulsbus ses golden gulden daer op jaerlixs toe gheven een half mudde roghe thoe Sunte Marten ende de gulden weder moghen betalen mijt enkelde golden gulden ofte paijment dat goet voor is, dijt gheseth int In de kantlijn staat: Nota Item Johan Welijnck sijn jaere verlanget noch 6 jaer nae datten ende verweerd hijr voer bescreven.

19 Pagina 6 uit het Kerkenboekje Met een beetje moeite valt het Middelnederlands wel te lezen. Archiefvorming in Heemse De archiefvorming begint in Heemse een veertigtal jaren na de Reformatie. In 1662 wordt een aanvang gemaakt met de inschrijving van geboorten en huwelijken. De oudste notulen die van de kerkenraadsvergaderingen gemaakt zijn, dateren van Van de diaconie zijn uit die tijd geen notulen bekend. De notulering van dit college begint pas na de Tweede Wereldoorlog. De diaconie houdt wel aantekening bij van de inkomsten en uitgaven voor de bedeling van de armlastigen. In het doop- en trouwboek van 1662 vinden we al een enkele aantekening hierover. Sinds 1747 worden deze regelmatig bijgehouden. Tevens vinden we er mededelingen in over begravenen. 19 De archiefvorming van de kerkvoogdij begint in de twintiger jaren van de vorige eeuw, wanneer we gegevens vinden over de financiën. De notulering van de vergaderingen begint, voor zover we kunnen nagaan, in Vermoedelijk werd het archief indertijd bewaard in kisten. Of deze opgeslagen stonden in de kerk of in de pastorie is niet bekend. In het boekje van Veldsink, Rond de Heemser toren, wordt vermeld dat het archief werd bewaard in een kast in de pastorie. Sinds de restauratie van 1977 wordt het archief bewaard in de onder de consistorie gebouwde kluis. Omdat het klimaat in de kluis niet goed was voor de bewaring, is het gedeelte van voor 1950 naar het Rijksarchief in Zwolle gebracht. In het verleden is er wel iets aan inventarisatie gedaan, gezien het bestaan van oude lijsten. In 1982 werd ik door de Kerkvoogdij van de toenmalige Hervormde Gemeente te Heemse aangezocht om het archief van deze kerk te ordenen. Ik heb daarin toegestemd en ben aan het werk gegaan om de stukken te verzamelen en te ordenen. Dat was en is een heel werk vooral als blijkt dat lang niet alle stukken die er volgens oude inventarissen zouden moeten zijn, aanwezig zijn. Om een voorbeeld te noemen. Het oudste notulenboek van 1817 ontbrak in de verzameling. Ik las echter in het boekje van Veldsink, dat hij dikwijls op de kamer van ds. Loor de archiefstukken had mogen inzien. Toen ik op een gegeven moment in het Rijksarchief in Zwolle de Collectie Veldsink, waarin al zijn documentatie na zijn overlijden is ondergebracht, bestudeerde, vond ik daarin onder andere het bewuste notulenboek terug. Op die manier is het oude notulenboek weer in het archief van de Witte of Lambertuskerk teruggekomen. En zo is het met verschillende stukken gegaan die in andere archieven waren terecht gekomen. Alleen het oudste kerkenboekje bleef onvindbaar. Het moest er zijn, want Veldsink heeft het indertijd in handen gehad. Zo lezen wij in zijn boek: Er zou in Zwolle bij de Vereeniging tot beoefening van Overijssels Regt en Geschiedenis een oud geschrift liggen, dat handelde over de inkomsten en uitgaven van de kerk tussen 1516 en 1603.

20 Onmiddellijk ondernam hij actie om het boekje in handen te krijgen, maar het bleef onvindbaar. Tot op een koude decemberdag er een pakje bij de post kwam waarin het boekje zat. En zo waar, daar kwam een klein, maar fijn werkje uit het pakpapier met al die krabbels van oude letters, soms niet meer te lezen bijna, soms nog heel goed alsof ze een dag tevoren waren neergepend met de ganzeveer. Ik stond verslagen en verwonderend te kijken en las op het ingesloten briefje van de heer Geesink, secretaris van de Vereniging, dat enkele arbeiders bij het opruimen van wat oude rommel het werkje hadden opgediept uit het stof op de zolder van het gemeentehuis. En het mooiste was, dat ik het werkje rustig enkele maanden thuis mocht bestuderen Het is overigens wel erg bedroevend en intreurig, dat het origineel sinds 1937 verloren is geraakt. lk vermoed in de oorlogsdagen toen er veel archieven verhuizen moesten Een zoektocht Zo werd het voor de huidige archivaris zaak om dat boekje koste wat het kost boven water te krijgen, ondanks de opmerking in het boek van Veldsink. Tijdens een van mijn bezoeken aan het Rijksarchief heb ik er naar gevraagd, maar men kon het niet op tafel brengen. Daar was ik toen natuurlijk wel teleurgesteld over Bij een volgend bezoek vroeg ik opnieuw en zowaar kwam het boekje tevoorschijn. Dat is wel even wat, om het oudste boekje van de kerk in je handen te houden. In een gesprek met een van de dienstdoende ambtenaren deed ik de suggestie om het boekje maar in het archief van de Witte of Lambertuskerk op te nemen. Het bleek echter een moeilijke zaak om het van het ene archief naar het andere over te brengen. Om het een en ander te bekijken wilde ik het bij een volgend bezoek opnieuw raadplegen, maar weer was het niet te vinden. Daar zou je toch dol van worden? Toen ik het een paar jaar later opnieuw aanvroeg, bleek het in een groep te zijn ondergebracht van over te brengen archiefstukken. Daaruit bleek dat het boekwerkje dus toch in het archief van de Witte of Lambertuskerk opgenomen kon worden. Om een lang verhaal kort te maken: sinds een paar maanden is het boekje officieel overgedragen en behoort het tot het archief van de kerk. Een hele omzwerving In de 19de eeuw was het boekje in Friesland in bezit van het Friesch Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde. Hoe het daar terecht gekomen is, blijft een raadsel. Wellicht is het door nazaten van de familie van Raesfelt-van Sytzama meegenomen en daar gebleven. Misschien wist men later niet wat men ermee moest en heeft men het in handen gegeven van het Genootschap. In 1884 kwam het boekje in een vergadering op tafel. Men kwam daar tot de conclusie dat het naar Overijssel moest. De Vereeniging tot beoefening van Overijssels Regt en Geschiedenis was in hun ogen kennelijk de beste plaats. In de notulen van de vergadering van 1884 staat de gift beschreven. Zo kwam het in het Overijsselse Rijksarchief terecht. De rest is geschiedenis. Met recht kunnen we na al deze jaren zeggen: terug van weggeweest. Bronnen: - Dit is dat lant ende renthe de dar hort totter kercken Sunte Lamberte toe Hemse, Welgelegen, Des Schrijvers Huize, W. Veldsink, Rondom de Heemser toren, Archief van de Hervormde Gemeente te Heemse - Notulen Vereeniging tot beoefening van Overijssels Regt en Geschiedenis, 1884 Met dank aan: - P. van der Most (HCO Zwolle) - D. Hesselink-Zweers (transcriptie) 20