CPB Document. Concurrentie, innovatie en intellectuele eigendomsrechten in softwaremarkten. No 181 Juli 2009

Transcriptie

1 CPB Document No 181 Juli 2009 Concurrentie, innovatie en intellectuele eigendomsrechten in softwaremarkten Michiel Bijlsma, Paul de Bijl en Viktória Kocsis

2 Centraal Planbureau Van Stolkweg 14 Postbus GM Den Haag, Nederland Telefoon Telefax Internet ISBN

3 English summary This study analyzes under which circumstances it may be desirable for the government to stimulate open source software as a response to market failures in software markets. To consider whether policy intervention can increase dynamic efficiency, we discuss the differences between proprietary software and open source software with respect to the incentives to innovate and market failures that may occur. The document proposes guidelines to determine which types of policy intervention may be suitable. Our most important finding is that directly stimulating open source software, e.g. by acting as a lead customer, can improve dynamic efficiency if (i) there is a serious customer lock-in problem, while (ii) to develop the software, there is no need to purchase specific, complementary inputs at a substantial cost, and (iii) follow-on innovations are socially valuable but there are impediments to contractual agreements between developers that aim at realizing such innovations. Key words: Software markets, Intellectual property rights, Open source software, Public policy JEL code: L17, L52, L86, O34 Nederlandse samenvatting Deze studie analyseert wanneer het wenselijk is dat de overheid open source software stimuleert in reactie op marktfalen in softwaremarkten. Om te beoordelen of beleidsinterventie de dynamische efficiëntie kan verhogen, bespreken we de verschillen tussen propriëtaire en open source software met betrekking tot de prikkels om te innoveren en marktfalen dat kan optreden. Deze studie stelt richtlijnen voor om te bepalen welke vormen van ingrijpen geschikt kunnen zijn. De belangrijkste bevinding is dat het direct stimuleren van open source software, bijvoorbeeld door als aanjagende klant op te treden, de dynamische efficiëntie kan vergroten als (i) de leveranciersafhankelijkheid groot is, terwijl (ii) er in de ontwikkelingsfase geen specifieke, complementaire input tegen substantiële kosten ingekocht hoeft te worden, en (ii) vervolginnovaties sociaal wenselijk zijn maar er beperkingen zijn om die door middel van contracteren tussen ontwikkelaars tot stand te laten komen. Steekwoorden: Softwaremarkten, Intellectuele eigendomsrechten, Open source software, Overheidsbeleid 3

4

5 Inhoud Voorwoord 7 Samenvatting 9 Voorwoord 6 Summary (Engelse samenvatting) 7 Nederlandse samenvatting 10 1 Inleiding 13 2 Definities en beschrijvingen 17 3 Kenmerken van open source en propriëtaire software Prikkels om deel te nemen in de ontwikkeling van open source software Marktfalen met betrekking tot software Effecten van innovatieprikkels marktfalen op software 33 4 De mogelijke rol van de overheid Beleidsimplicaties Overheidsfalen Samenvatting 49 5 Conclusies en discussie 51 Literatuur 53 5

6

7 Voorwoord Het Nederlandse parlement en de Nederlandse regering hebben de intentie efficiënte elektronische informatie-uitwisseling te stimuleren en zien daarbij een belangrijke rol weggelegd voor innovaties, met name gericht op interoperabiliteit en concurrentie in softwaremarkten. Er zijn daarom diverse maatregelen voorgesteld om de toepassing van open standaarden en open source software te stimuleren in de publieke en de semipublieke sector. Op verzoek van het parlement in 2007 heeft het ministerie van Economische Zaken het actieplan Nederland Open in Verbinding gepubliceerd over de manier waarop deze ideeën moeten worden voorbereid en geïmplementeerd. Het ministerie van Economische Zaken heeft het CPB gevraagd de economische effecten op concurrentie en innovatie te analyseren van het stimuleren van open source software. Gebaseerd op bestaande inzichten uit de economieliteratuur analyseert deze studie beleidsopties in het licht van de kenmerken van de softwaremarkt, zoals stimuleringsmaatregelen voor innovaties onder verschillende typen softwarelicenties en soorten marktfalen die in deze markten kunnen optreden. Deze studie stelt richtlijnen voor om te bepalen onder welke omstandigheden de diverse soorten beleidsinterventies wenselijk kunnen zijn om de dynamische efficiëntie te verhogen. Dit document is geschreven door Michiel Bijlsma, Paul de Bijl en Viktória Kocsis. Viktória Kocsis was hierbij de projectleider. De auteurs zijn zeer erkentelijk voor de uitgebreide opmerkingen van en de discussies met de adviescommissie van het ministerie van Economische Zaken. Deze commissie bestond uit Jan Julianus, die het initiatief nam voor het contact met het CPB dat aanleiding was tot dit project en die de bijeenkomsten voorzat, Margreet Groenenboom, Yvonne van Santen, Hendrik Brandwijk en Tjade Stroband. De auteurs willen ook hun dank betuigen aan Rob Aalbers (CPB), Jan Boone (UvT), Madeleine de Cock Buning (CIER/UU), Casper van Ewijk (CPB), Marco Haan (RUG), Berend Hasselman (CPB), Pierre Larouche (TILEC), Hans Lunsing (CPB), Bas Straathof (CPB), Erwin Zijleman (CPB) en deelnemers aan onze interne seminars voor nuttige suggesties en discussies. De verantwoordelijkheid voor de inhoud en de conclusies van dit rapport ligt volledig bij het CPB. Coen Teulings Directeur CPB 7

8

9 Samenvatting Met het Actieplan Nederland Open in Verbinding beoogt het ministerie van Economische Zaken het gebruik van open source software (OSS) te stimuleren, ten behoeve van interoperabiliteit, innovatie en terugdringen van afhankelijkheid van softwareleveranciers. Het ministerie heeft het CPB verzocht onderzoek te doen naar de relatie tussen het stimuleren van OSS en innovatie en concurrentie in de softwaremarkten. Dit document gaat daarom in op de volgende vragen: 1. Hoe beïnvloeden verschillende licentiemodellen de prikkels om software te ontwikkelen? 2. Wat zijn de soorten marktfalen in softwaremarkten? 3. Hoe wordt welvaart beïnvloed door innovatieprikkels en marktfalen? 4. Wat kunnen beleidsmakers doen om softwaremarkten beter te laten werken? Op software rusten in Europa intellectuele eigendomsrechten in de vorm van auteursrechten. Verschillende softwarevormen gebruiken auteursrechten op een verschillende manier. Ten eerste is er propriëtaire software (PS). Bij PS maken auteursrechten een tijdelijk monopolie mogelijk ten aanzien van reproductie, distributie en ontwikkeling van afgeleide werken. Dit beschermt ontwikkelaars tegen directe imitatie en stelt hen daardoor in staat consumenten of bedrijven te laten betalen voor gebruik van het product. Ten tweede is er OSS, dat veelal gratis beschikbaar is en biedt de licentie toegang tot de broncode, zodanig dat anderen deze mogen wijzigen, verbeteren en distribueren zonder daarvoor te hoeven betalen aan de houder van het auteursrecht. De licentievoorwaarden van PS creëren vooruitzichten op winst uit directe verkopen vanwege de mogelijkheid om een mark-up in de prijs op te nemen. Dit waarborgt, vooral bij forse ontwikkelkosten, de ex ante prikkels om te innoveren. De licentievoorwaarden van OSS beperken de mogelijkheid marktmacht uit te oefenen, omdat iedereen op basis van de broncode zijn eigen variant kan ontwikkelen en verspreiden. Innovatieprikkels komen dus uit een andere hoek, zoals de winst door verkoop van complementaire producten (bijvoorbeeld ondersteunende diensten, advies, en complementaire PS) en prikkels van individuele ontwikkelaars. Dat kunnen zowel intrinsieke prikkels zijn (motief uit eigen beweging) als extrinsieke (bijvoorbeeld kwaliteiten demonstreren op de arbeidsmarkt, leereffecten, eigen gebruik). Zowel PS als OSS heeft voor- en nadelen die gerelateerd zijn aan soorten marktfalen die kunnen optreden in softwaremarkten. De belangrijkste zijn marktmacht en kennisspillovers. Marktmacht kan ten eerste ontstaan door netwerkexternaliteiten (gebruikers ontlenen meer nut naarmate er een groter gebruikersnetwerk is) en overstapkosten (materiële of immateriële kosten van overschakelen op andere software). In beide gevallen kan leveranciersafhankelijkheid (customer lock-in) ontstaan. Een tweede oorzaak betreft schaaleffecten die vooral belangrijk worden wanneer er specifieke, complementaire expertise 9

10 ingekocht dient te worden ten behoeve van de ontwikkeling van software, aanvullend op de expertise van programmeurs. Denk bijvoorbeeld aan grafische expertise bij games. Kennisspillovers zijn vooral problematisch wanneer het vooruitzicht op free riding het minder aantrekkelijk maakt om R&D te verrichten. PS-licenties corrigeren daar in beginsel voor, omdat zij free riding tegengaan. Een nadeel echter is dat zij daarmee (te) beperkend kunnen zijn voor innovaties die voortbouwen op bestaande kennis. Beide softwaretypen hebben in dit opzicht dus voor- en nadelen: OSS kan sneller vervolginnovaties aanwakkeren, maar PS voorkomt dat anderen gratis meeliften op bestaande innovaties (wat gunstig is voor ex ante prikkels). Deze studie doet een concreet voorstel om de verschillende vormen van mogelijk marktfalen in softwaremarkten te beoordelen, met als doel te bepalen of een beleidsinterventie wenselijk is. De volgende figuur illustreert het centrale idee. Figuur 1 Beslissingsboom voor beleidsmakers Nee Vormt customer lock-in een serieus probleem? Ja Generiek mededingingstoezicht Nee Zijn er redenen om aan te nemen dat PS business modellen tot hogere dynamische efficiëntie leiden? Ja Aanwakkeren van concurrentie => Specifieke beleidsinstrumenten (bovenop generieke): - Overheid als aanjagende klant - Voorkeur geven aan OSS bij aankoop van software Aanwakkeren van concurrentie => Generieke beleidsinstrumenten: - Opleggen van compatibiliteit - Vergroten van transparantie van softwareaanbod NB hogere concurrentie-intensiteit mag innovatieprikkels niet ondergraven NB hogere concurrentie-intensiteit mag innovatieprikkels niet ondergraven Het schema werkt als volgt: 1. De eerste stap geeft aan dat wanneer customer lock-in geen serieus probleem vormt en er dus geen grote toetredingsbarrières zijn generiek mededingingstoezicht volstaat om softwaremarkten goed te laten functioneren. 2. Wanneer de leveranciersafhankelijkheid in een bepaalde softwaremarkt groot is, is het belangrijk om eerst te bepalen of het wenselijk is om beleid specifiek te richten op OSS of om het generiek te richten op alle software. Ten eerste, wanneer in de ontwikkelingsfase dure expertise ingekocht moet worden, biedt PS betere mogelijkheden om de vooraf gemaakte kosten terug te verdienen. Ten tweede kan 10

11 OSS kan sneller vervolginnovaties aanwakkeren, maar PS voorkomt dat anderen gratis meeliften op bestaande innovaties. Afhankelijk van deze factoren kan bepaald worden welk type beleid het meest geschikt is om afhankelijkheid van leveranciers terug te dringen. Het is belangrijk om na te gaan of het aanwakkeren van concurrentie via OSS innovatieprikkels zou kunnen schaden, wat in theorie zou kunnen optreden wanneer er al een hoge mate van concurrentie is om mee te beginnen. Echter, wanneer de markt op slot zit door customer lock-in en de gevestigde aanbieder daardoor weinig concurrentiedruk ervaart, is het waarschijnlijk dat meer concurrentie innovatie juist aanwakkert in plaats van verder afzwakt. De beslissingsboom geeft aan wanneer beleid specifiek gericht op OSS, dan wel generiek beleid, wenselijk kan zijn om toetredingsbarrières te slechten en daarmee de welvaart op lange termijn te vergroten. Voorbeelden van specifiek beleid zijn dat de overheid lead customer (aanjagende klant) wordt of dat de overheid oplegt dat voor eigen inkoop voorkeur gegeven dient te worden aan OSS boven PS. Een voorbeeld van generiek beleid is het opleggen van volledige compatibiliteit, zodat bestanden naadloos uitgewisseld kunnen worden tussen applicaties van verschillende leveranciers. Vanwege het risico van overheidsfalen is bij dergelijk beleid zorgvuldigheid geboden. De overheid heeft immers een informatieachterstand ten opzichte van marktpartijen, waardoor het in de regel verstandig is om geen beleid in gang te zetten dat bij voorbaat een winnaar selecteert. Ook geeft specifiek beleid vaak aanleiding tot lobbyen om het beleid in een vroeg stadium te beïnvloeden. Vanwege de informatieachterstand van de overheid kan het beleidsontwerpproces verstoord worden, nog los van de inefficiënties van het lobbyproces zelf. Dat speelt overigens minder naarmate beleid generieker is, dus minder gericht op een bepaald type software. 11

12

13 1 Inleiding Op software rusten in Europa eigendomsrechten in de vorm van auteursrechten. 1 Auteursrechten, en meer algemeen intellectuele eigendomsrechten (IER), kennen ontwikkelaars tijdelijke, exclusieve rechten toe voor het reproduceren en distribueren van de onderliggende code, alsmede voor het ontwikkelen van afgeleide werken. Er zijn twee hoofdvormen voor het uitgeven van licenties voor software: licenties voor propriëtaire software en voor open source. 2 Bij traditionele propriëtaire software (PS) wordt de onderliggende code niet openbaar gemaakt zodat er niet door anderen aan de software gesleuteld kan worden, wat de bedoeling ook niet is. 3 Consumenten of bedrijven kunnen een bepaald programma alleen gebruiken met toestemming van de licentiehouder. Om toestemming te krijgen moeten gebruikers de licentievoorwaarden accepteren en in veel gevallen betalen voor het gebruik van de software. 4 Als de software wordt gedistribueerd of gebruikt zonder toestemming van de auteursrechtenhouder is dit een overtreding van de wet op de auteursrechten. Het laatste decennium is ook een andere vorm van het uitgeven van licenties ontstaan in softwaremarkten, die in het algemeen open-source licenties worden genoemd. In het geval van open source software (OSS) wordt de broncode beschikbaar gesteld aan andere ontwikkelaars onder voorwaarden zoals gespecificeerd in de licentie. OSS-licenties staan in het algemeen toe dat anderen de broncode wijzigen en verbeteren en de software distribueren zonder betaling aan de licentiehouder. Klanten kunnen de broncode vervolgens aanpassen, verbeteren of distribueren en ook het uiteindelijke (aangepaste) programma distribueren, onder de voorwaarden zoals vastgelegd in de oorspronkelijke open-source licentie. Met andere woorden, OSS-licenties zijn uitgeklede versies van auteursrechten, in die zin dat de uitgever van de licentie minder rechten claimt dan hij mogelijk als eigenaar van de auteursrechten zou kunnen doen gelden. Net als bij PS, worden open-source licenties afgedwongen. Niet naleven van de voorwaarden ervan is een schending van de wet op de auteursrechten. Het Nederlandse parlement en de Nederlandse regering hebben de intentie efficiënte elektronische informatie-uitwisseling te stimuleren. De regering ziet een belangrijke rol weggelegd voor innovaties, met name gericht op interoperabiliteit en concurrentie in softwaremarkten en heeft daarom diverse maatregelen voorgesteld om de toepassing van open standaarden en open-source software te stimuleren in de publieke en de semi-publieke sector. Op verzoek van het parlement in 2007 heeft het ministerie van Economische Zaken het actieplan Nederland Open in Verbinding gepubliceerd over de manier waarop deze ideeën 1 In de VS worden patenten gebruikt om bedrijfsprocessen te beschermen die zijn vertaald naar software. Denk bijvoorbeeld aan een vertaald proces zoals het one-click -inkoopformat. 2 Merk op dat beide soorten licenties zijn gebaseerd op IER. 3 Als alternatief kan de broncode privé worden vrijgegeven, onder zeer strenge geheimhoudingsverplichtingen (de licentievoorwaarden kunnen in dat geval ook vertrouwelijk zijn). 4 Een voorbeeld van wanneer consumenten niet hoeven te betalen voor gebruik is freeware. 13

14 moeten worden voorbereid en geïmplementeerd. Het ministerie van Economische Zaken heeft het CPB gevraagd de economische effecten op concurrentie en innovatie te analyseren van het stimuleren van open-source-software: Onderzoek naar de economische effecten van open-source software Het Centraal Planbureau (CPB) heeft de opdracht gekregen een economisch onderzoek uit te voeren naar de relaties tussen de promotie van open-source software en de effecten ervan op innovatie en concurrentie in de ICT-sector. De wetenschappelijke belangstelling voor de economische effecten van de introductie van open-source software is groeiende. Het is verstandig te onderzoeken wat deze effecten zijn, met name op het functioneren van softwaremarkten (bijvoorbeeld in welke mate klanten ervan profiteren). In reactie hierop hebben we in deze studie de volgende vragen geformuleerd: 1. Welke prikkels zijn er om software te ontwikkelen onder de verschillende licentiemodellen? 2. Wat zijn de soorten marktfalen in softwaremarkten? 3. Hoe beïnvloeden innovatieprikkels en marktfalen de welvaart? 4. Wat kunnen beleidsmakers doen om marktfalen te verzachten en de welvaart op softwaremarkten te verhogen? De laatste drie vragen spreken voor zich; de eerste vraag vereist echter enige uitleg. Innovatieprikkels krijgen speciale aandacht omdat zij belangrijk zijn voor softwaremarkten. Bovendien zijn IER s sterk gerelateerd aan innovatieprikkels, hetgeen ook de bedoeling is. Met betrekking tot de overige vragen nemen we bij het analyseren van de rol van de overheid aan dat zij in het algemeen belang handelt, dat wil zeggen dat zij de welvaart stimuleert. We onderzoeken hoe het stimuleren van OSS de welvaart op de korte termijn (statische efficiëntie) en op de lange termijn (dynamische efficiëntie) beïnvloedt. Er zijn diverse andere verhandelingen en publicaties die een hieraan gerelateerde of aanvullende beleidsanalyse bevatten over de relatieve waarden van OSS en PS. Enkele referenties zijn Knubben (2001), Schmidt en Schnitzer (2003) en Lee (2006). Zoals de laatste auteur aangeeft, zijn beleidsoverwegingen die aanleiding zijn tot overheidsbesluiten, extreem gecompliceerd en soms onderling afhankelijk van elkaar (p. 112). Deze complexiteit komt voort uit de technologische aspecten in relatie tot diverse vormen en combinaties van marktfalen die zich kunnen voordoen in specifieke softwaremarkten; ze zijn niet uniform voor de softwaremarkt als geheel. Een andere studie, Mendys-Kamphorst (2002), analyseert de effecten van open source-projecten op concurrentie in softwaremarkten. Ten behoeve van de beknoptheid ervan concentreert deze studie zich uitsluitend op open source- versus propriëtaire licenties in softwaremarkten en behandelt ze niet de problemen en 5 Ministerie van Economische Zaken (2007), p

15 kwesties die betrekking hebben op open versus gesloten standaarden. Gezien het belang en de complexiteit van de aspecten die te maken hebben met het opstellen van standaarden is een afzonderlijke studie die gericht is op standaarden gerechtvaardigd. Niettemin is het van belang op te merken (tevens benadrukt door Lee, 2006) dat beleid dat specifiek OSS ondersteunt, effecten kan hebben waarvoor open standaarden tekortschieten. Het resterende deel van dit document is als volgt samengesteld: In hoofdstuk 2 bespreken we de concepten die betrekking hebben op de bescherming van intellectuele eigendomsrechten in softwaremarkten. Hoofdstuk 3 presenteert de stimuleringsmaatregelen van deelnemers, de vormen van marktfalen en hun effecten op marktuitkomsten en welvaart. De rol van de overheid wordt besproken in hoofdstuk 4. Hoofdstuk 5 toont de conclusie van het rapport. 15

16

17 2 Definities en afbakening De rol van intellectuele eigendomsrechten in het innovatieproces Gesteld kan worden dat de bescherming van intellectuele eigendomsrechten (IER) het exclusieve recht garandeert om een product gedurende een bepaalde periode op de markt te brengen. 6 Deze exclusieve rechten creëren in feite de mogelijkheid tot een monopolypositie met betrekking tot het betreffende product, waardoor achteraf de investeringskosten dus (deels) kunnen worden terugverdiend door de opbrengsten die hieruit voortvloeien. Twee bekende vormen van IER zijn patenten en auteursrechten. Patenten hebben betrekking op ideeën en komen tot stand na toewijzing van een ingediende aanvraag bij het Octrooibureau. Auteursrechten zijn gericht op het beschermen van de verwezenlijking van ideeën en zijn automatisch van toepassing. Vanuit economisch oogpunt moet een IER-model werken als een mechanisme dat prikkels voor innovaties biedt en beschermt. Een dergelijk prikkelmechanisme kan diverse vormen hebben. Daarom heeft een fundamentele kwestie betrekking op de optimale vorm van IER, in die zin dat deze het verlies in welvaart als gevolg van monopolieprijsstelling minimaliseert, onder de voorwaarde dat de prikkels voor innovatie niet worden ondermijnd. 7 In Europa valt software onder auteursrechten, daarom concentreert deze studie zich meer op auteursrechten dan op patenten. 8 Aangevoerd kan worden dat auteursrechten niet de perfecte manier zijn of software te beschermen, omdat het de software beschermt als een kunstwerk of literair werk en derhalve niet voldoende bescherming biedt tegen omzetting van de broncode naar modellen (reverse engineering). Dit omvat het onderzoeken van een product (meestal een stuk software of een communicatieprotocol) om daaruit af te leiden wat de eisen zijn waaraan het product probeert te voldoen, of om de precieze interne werking ervan te achterhalen. Dit doet men mogelijk (maar zeker niet uitsluitend) met het doel een concurrerend product te ontwerpen. 9 Softwareontwikkelaars kunnen ook gebruik maken van een andere optie om de vruchten van hun intellectuele inspanningen te beschermen, namelijk handelsgeheimen. 10 Verschillende soorten licenties voor software Software is een algemene term voor diverse programma s die reeksen instructies bevatten die door het logische circuit in computers en andere apparaten worden gevolgd. Belangrijke soorten software zijn applicatiesoftware voor computergebruikers (bijvoorbeeld computerspelletjes en 6 Deze sectie is voor het overgrote deel gebaseerd op Gallini en Scotchmer (2002) en Guibault en Van Daalen (2005). Zie ook Stiglitz (verschijnt binnenkort). 7 Een meer algemene vraag is of er mechanismen zijn naast IER, die gericht zijn op het maximaliseren van de meerwaarde die door innovatie wordt gecreëerd. Voorbeelden van dergelijke mechanismes zijn prijzen en inkoop. 8 Hoewel we ons hier concentreren op auteursrechten, heeft de richting van ons economisch betoog met betrekking tot innovatieprikkels en de markt mutatis mutandis ook betrekking op patenten. 9 De Auteurswet staat geen nabouw toe, met uitzondering van bijzondere omstandigheden (art. 45m). Voor meer informatie over nabouwen, zie bijvoorbeeld De Cock Buning (1993). 10 Handelsgeheimen bestaan uit het niet vrijgeven van de onderliggende broncode, behalve onder zeer strikte voorwaarden in combinatie met zware straffen in geval van overtreding van de geheimhoudingsovereenkomst. Ze worden niet (bijvoorbeeld in internationale verdragen) niet in dezelfde mate als patenten of auteursrechten.erkend als IER 17

18 tekstverwerkers), systeemsoftware voor de interfaces van hardware die de applicatiesoftware ondersteunen (bijvoorbeeld besturingssystemen) en middleware die de verbinding vormt tussen softwarecomponenten die samen moeten functioneren en misschien op verschillende besturingssystemen werken. Software die geïntegreerd is in hardware en wordt aangestuurd door die software wordt ingebedde (embedded) software genoemd. Dit type software wordt vaak gebruikt in elektronische apparatuur anders dan computers, zoals telefoons of autoonderdelen. We onderscheiden open source software (OSS) en propriëtaire software (PS). OSS is software die een vrij beschikbare broncode heeft die de licentienemer in staat stelt de broncode te bekijken, te gebruiken, te verbeteren, uit te breiden en te distribueren (ministerie van Economische Zaken, 2007, p. 6). 11 Deze omschrijving behoeft enige toelichting. Softwareprogramma s kunnen worden gedistribueerd als broncode of als objectcode. De broncode hebben gebruikers nodig als ze het programma willen wijzigen. Een programma in broncode moet worden gecompileerd naar objectcode voordat het kan worden uitgevoerd. In het geval van OSS is de onderliggende kennis van een programma zoals besloten in de broncode publiekelijk beschikbaar voor imitatie, verbeteringen en aanpassingen, zij het onder bepaalde voorwaarden zoals gespecificeerd in de bijbehorende licentie. Dit is meestal niet het geval voor PS, omdat bijvoorbeeld de broncode is achtergehouden of exclusieve juridische rechten de imitatie en het sleutelen aan de code uitsluiten. Niets belet een ontwikkelaar van software met een propriëtaire licentie echter om de broncode openbaar te maken, waarvan akte. Een auteursrechtenmodel kent ontwikkelaars een exclusief recht toe de onderliggende code te reproduceren en te distribueren, alsmede afgeleide werken te ontwikkelen. 12 OSS-licenties kennen bepaalde voorwaardelijke goedkeuringen toe. OSS-licenties gebruiken het auteursrechtenmodel om ervoor te zorgen dat de broncode of de software gratis beschikbaar is en dat de gebruiker van de software bepaalde rechten heeft om het oorspronkelijke programma te distribueren en wijzigingen en verbeteringen aan te brengen. Vergeet echter niet dat ongeacht of de software een propriëtaire of open-source licentie heeft, het niet naleven van de licentie een overtreding van de wet op de auteursrechten inhoudt. Recente inzichten uit de economieliteratuur Kort samengevat is het traditionele idee achter IER, vanuit economisch oogpunt, het beschermen van de prikkels voor innovatie door kopiëren en imitatie uit te sluiten. Dit kan leiden tot de indruk dat OSS ervoor kan zorgen dat innovatieprocessen vastlopen. Zoals we hier zullen beargumenteren, kan dat in sommige situaties het geval zijn. Het plaatje kan er echter ook volledig anders uitzien. Wij wijzen u in dit verband op het feit dat economen, onder wie Nobelprijswinnaars Joseph Stiglitz en Eric Maskin, nieuwe inzichten toevoegen aan de 11 Voor een meer formele definitie, zie de definitie zoals voorgesteld door Bruce Perens op Zie ook Groenenboom (2002). 12 McGowan (2005). 18

19 traditionele opvattingen. Zoals Stiglitz (te verschijnen) beschrijft in een onderzoeksartikel over de economische basis van intellectuele eigendomsrechten: De [...] intentie [van het intellectuele eigendommodel] is het bieden van prikkels voor innovatie door innovatoren in de gelegenheid te stellen het gebruik van de kennis die zij produceren te beperken door het in rekening brengen van kosten voor gebruik van die kennis toe te staan, waardoor zij rendement uit hun investering kunnen behalen (p. 104). Desondanks kan men beargumenteren dat [...] vele van de belangrijkste intellectuele ontwikkelingen in het geheel niet worden gedekt door het patentsysteem (p. 105). Bessen en Maskin (2004) doen een gelijksoortige observatie met betrekking tot de groei van het internet: [...] het economische model dat ten grondslag ligt aan deze traditionele redenering is verrassend beperkt. [Veel] creatieve activiteit is niet het werk van eenzame creatievelingen. Het is eerder interactief en bevat bijdragen van vele verschillende partijen. Innovatie is zelfs vaak sequentieel van aard, waarbij iedere ontwikkelaar voortbouwt op het werk van de voorgaande iteratie (p. 2). Het basisprincipe van deze observatie is dat in het standaardmodel kopiëren en imiteren even slecht zijn. Wanneer het innovatieproces echter interactief en sequentieel is, is imitatie niet hetzelfde als kopiëren, maar helpt het uiteindelijk waarde voor de samenleving te creëren. 19

20 20

21 3 Kenmerken van open source- en propriëtaire software Om te kunnen beoordelen of er een interveniërende rol is weggelegd voor de overheid beschrijven we in dit gedeelte de belangrijkste kenmerken van softwaremarkten die van invloed kunnen zijn op het concurrentie- en innovatieniveau. We vergelijken bedrijfsmodellen voor propriëtaire en open source software om te begrijpen (1) wat de sturende factor is achter softwareontwikkelaars, (2) welke soorten marktfalen er kunnen zijn en (3) hoe deze twee kenmerken van invloed zijn op de welvaart bij afwezigheid van overheidsinterventie. 3.1 Prikkels voor ontwikkeling open source software In deze paragraaf zoeken we naar antwoord op de eerste vraag: welke prikkels bestaan er onder de verschillende licentiemodellen om software te ontwikkelen? We beschrijven eerst de prikkels voor individuele ontwikkelaars om deel te nemen aan het ontwikkelen van OSS zonder daarvoor te worden betaald. Daarna bespreken we waarom op winst georiënteerde bedrijven OSS zouden willen ontwikkelen. 13 Propriëtaire software wordt soms gezien als het gebied waarop particuliere bedrijven proberen winst te maken, terwijl open source software soms wordt gezien als het werk van afzonderlijke programmeurs, of van teams van individuen die vrijwillig deelnemen in open source-communities zonder daarvoor te worden betaald. Voorbeelden van particuliere bedrijven die overbekende propriëtaire programma s ontwikkelen en verkopen zijn: Microsoft, Oracle, Sun Micro Systems en Apple. Een zeer bekende ontwikkelaar van open source software is Linus Torvalds, de initiatiefnemer van het Linux-besturingsplatform. Dit platform is een voorbeeld van een community van softwareontwikkelaars waarin individuen bijdragen aan de ontwikkeling van een bepaald programma (zoals Apache en Linux). 14 Particuliere bedrijven maken de broncode soms door middel van een open source licentie openbaar. 15 Het is zelfs zo dat ongeveer de helft van alle mensen die aan open source software heeft gewerkt, betaald werd en voor hun bijdrage aan deze projecten (Ghosh et al., 2002). Dat impliceert dat bedrijven hen direct of indirect ondersteunen. Soms initiëren bedrijven actief de ontwikkeling van OSS, zoals Sun Microsystems met Open Office. Natuurlijk kan een afzonderlijke softwareontwikkelaar ook primair worden gedreven door winstmotieven (bijvoorbeeld als ondernemer die zich richt op het ontwikkelen en verkopen van software onder de bescherming van propriëtaire auteursrechten). 13 Dit gedeelte is gebaseerd op Lerner en Tirole (2005a en 2005b), Maurer en Scotchmer (2006) en Mendys-Kamphorst (2002). 14 Zie Von Hippel en Von Krogh (2003). 15 Zie Lerner et al. (2006). 21