Methodiekhandboek Ongekend Talent. De woorden Ongekend Talent zijn begonnen om een verhaal te vertellen

Transcriptie

1 Methodiekhandboek Ongekend Talent De woorden Ongekend Talent zijn begonnen om een verhaal te vertellen

2 Dit handboek is een uitgave van EcoSol BV Volhardingstraat SX Haarlem Tel info@ecosol.nl Haarlem, 26 november

3 Voorwoord Voor u ligt het resultaat van 2,5 jaar werken met Ongekend Talent. Ongekend Talent is een nieuwe methode van werven, voorlichten en begeleiden van allochtone vrouwen naar werk, school of sociaal maatschappelijke activiteiten. Ongekend Talent heeft vanwege haar vernieuwende aanpak Equal subsidie gekregen. EcoSol en ACB Kenniscentrum hebben met de vrouwen deze methodiek kunnen ontwikkelen en toepassen, die aansluit bij de wensen en behoeften van de vrouwen, doordat we steeds zijn blijven uitgaan van de vrouwen zelf. Hoe we dat deden en met welk resultaat, leest u hier. Wij danken alle begeleiders voor hun inzet: Simone de Jong, Nelly Monchen, Heleen Smit, Renske Bosma en Marina Berendsen van EcoSol, Imi Nijholt van St. Welzijnswerk Centrum Zuid en niet te vergeten de vrijwilligers van t Gilde Haarlem. Dankzij hun bijdragen zijn ruim 80 vrouwen in staat geweest om hun talenten te ontdekken. Wij danken ook de financiers van Ongekend Talent: het Agentschap SZW voor de Equal subsidie, de gemeente Purmerend, de gemeente Amsterdam (DWI), de gemeente Haarlem, de provincie Noord- Holland en het Coelombiefonds. Zonder deze bijdragen was Ongekend Talent niet mogelijk geweest, of slechts in een beperkte opzet. Onze speciale dank gaat uit naar Marina Berendsen en Nelly Monchen voor hun bijdragen aan dit methodiekhandboek. Ronnie Allebrandi EcoSol BV Thea van Neerbos ACB Kenniscentrum 3

4 Inhoudsopgave Inleiding pag Toelichting Ongekend Talent pag Algemeen pag Beginsituatie pag Doelstelling pag Huidige en toekomstige opdrachtgevers pag Ontstaansgeschiedenis methodiek pag Aanleiding pag Lessen pag Talent pag Werving van deelneemsters pag Wervingskanalen pag Intakefase pag Intakeformulier pag Herkenning en erkenning pag Selectie van deelneemsters pag Voorwaarden EcoSol pag Voorwaarden opdrachtgever(s) en/of cofinancier(s) pag Groepen pag Niveaus pag Klassikaal werken pag In kleine groepjes werken pag Voordelen en nadelen niveauverschillen binnen een groep pag Voordelen pag Nadelen pag Individuele begeleiding pag Begeleiding pag Werkzaamheden pag Thema s van de lessen pag Vrouwen bepalen de lessen pag Inhoud lessen pag NT2 pag Inzet van vrijwilligers voor extra ondersteuning pag Voor aanvang van het traject pag Buiten de lessen om pag In de lessen pag Individueel vervolgplan pag Niveaubepaling pag MBO opleiding pag Taaltraject pag Klantmanager pag. 18 4

5 12. Uitstroomfase pag Stap verder pag Uitstroom mogelijkheden pag Werken aan kwaliteiten pag Competentiemodel pag Kwaliteiten benadrukken pag. 20 5

6 Inleiding Algemeen Dit methodisch handboek is bedoeld voor alle personen en instanties, die met allochtone vrouwen werken. De waarde van het project is de manier waarop het wordt uitgevoerd. Het unieke van Ongekend Talent is dat het niet alleen een mooi programma is, maar dat het een methode is, die uitgaat de vrouwen. Er wordt voortdurend gedacht en gewerkt vanuit de vrouwen, zodat zij hun positie kunnen verbeteren. Vaak werken subsidies en contracten met de specifieke regels beperkend. In Ongekend Talent wordt gekeken naar wat de beste manier is de vrouwen een stap verder te helpen. Aan de hand van deze methodiek wordt in dit handboek beschreven wat de meest effectieve en efficiënte manier is om met deze doelgroep te werken. De beschrijving wordt ondersteund door voorbeelden. Behoefte deelneemster Inburgeringcursussen zoeken de oplossing bij allochtone medeburgers, in een simpel weg overgieten van zogenaamde algemene kennis die Nederlanders hebben, of althans behoren te hebben. Ongekend Talent beperkt zich enerzijds, en anderzijds gaat zij een paar fundamentele stappen verder waardoor de vrouwen beter gereedschap hebben om uit hun isolement te komen en maatschappelijk te participeren. Eenmaal geactiveerd komt er een sneeuwbaleffect op gang. De gereedschapskist bevat de volgende zaken: Oriëntatie op de Nederlandse samenleving, daar waar de vrouwen direct behoefte aan hebben en meteen mee aan de slag kunnen. Dit zijn onderwerpen waar tevens de Nederlandse samenleving baat bij heeft. Voorbeelden hiervan zijn het Nederlandse onderwijssysteem (inclusief samenwerking tussen ouders en school en volwassen onderwijs voor henzelf), gezondheid c.q. levensstijl, verkiezingen & stemmen, enz. Reflectie op de grootste verschillen en overeenkomsten tussen de cultuur van herkomst en de heersende in Nederland waaronder familie georiënteerde cultuur versus individualisme en de daarbij behorende rollen, rechten en plichten. Maar ook kleinere verschillen die verantwoordelijkheid zijn voor onnodige misverstanden in de samenleving. Voor deze vrouwen is het makkelijker om hierover in de groep na te denken. Zij zijn al lang bezig zijn zich in een andere cultuur in te leven en proberen delen daarvan in te passen in hun eigen leven. Dit in tegenstelling tot veel autochtonen die eigen normen en waarden als natuurlijk en als de modernste zien. Grondrechten (gelijke rechten en plichten), persoonlijke verantwoordelijkheid en de implicaties hiervan voor het individu (maakbaarheid van het eigen leven tegenover verplichtingen naar de samenleving toe, nieuwe rollen). Dit is echt een emotionele eye-opener voor de vrouwen. Vergroting zelfinzicht gericht op nieuwe rollen en persoonlijke ontwikkeling. Allochtone vrouwen die hun persoonlijkheid en behoefte altijd hebben moeten en willen aanpassen aan vaststaande rollen en taken of aan beperkte mogelijkheden, hebben hier grote moeite mee. Vergroting zelfredzaamheid. Dit is een cruciaal punt voor vrouwen, die zelfstandig aan de slag willen gaan in de samenleving. Informatie zoeken (telefoongids hanteren, zoekmachines internet), kaartlezen, effectief omgaan met bureaucratie zijn allemaal zaken die onontbeerlijk zijn. Vergroting persoonlijke effectiviteit: op komen voor jezelf, timemanagement, betogen en argumenteren, studievaardigheden enz. Oriëntatie op arbeidsmarkt en opleiding. Dit zijn de onderwerpen waar de taalvaardige zeer geïnteresseerd in is. Doelgroep en missie De doelgroep van Ongekend Talent wordt gemakshalve allochtone vrouwen genoemd. Gemeenschappelijk kenmerk is min of meer gebrekkige Nederlandse taal beheersing en onbekendheid met Nederlandse samenleving. Daar komt bij dat zij van een WWB uitkering leven of een mager inkomen hebben. De vrouwen ervaren hun leven veelal als moeilijk, vol met problemen en soms zelfs uitzichtloosheid. Omgekeerd ziet de samenleving hen als problematisch gezien alle maatschappelijke problemen in de grote steden met de diverse allochtone groepen. Kortom er is werk aan de winkel; vrouwen een stap dichter bij werk/scholing te krijgen en/ of maatschappelijke participatie. 6

7 De verschillen tussen deze vrouwen onderling zijn vaak net zo groot als die tussen allochtone vrouwen en autochtone. Zo zijn er: Culturele verschillen. De meest in het oog springende is het verschil tussen de culturen uit het Caraïbisch gebied en die van het Midden-Oosten en Noord Afrika; Taalniveau verschillen; Ontwikkelingsniveaus; Sociaal maatschappelijke verschillen uit het land van herkomst; Verschillen in persoonlijke eigenschappen zoals intelligentie of zelfvertrouwen; Eerste en tweede generatie allochtoon; Economische migranten en oorlogsvluchtelingen. De gevolgen van deze verschillen voor de opzet van de trainingen voor Ongekend Talent zijn groot. De genoemde verschillen worden hierbij gebruikt in positieve zin. Men leert van andermans inzichten en oplossingen. De koplopers zijn daarbij voorbeeld voor de anderen, die ook zo weer koploper worden enz. Uitgangspunt is dat allen vrouwen zijn in een samenleving die zich steeds verandert. Of je nu lang, kort of altijd in Nederland gewoond hebt. Voor de trajectbegeleidster en de taaldocente betekent dit voortdurend afstemmen van het programma op de vrouwen in de groep. Immers iedereen moet tegelijkertijd bediend worden en dient ook aan zijn individuele trekken te komen. Onderwerpen methodiek De volgende onderwerpen komen in deze methodiekomschrijving aan bod: 1. Toelichting Ongekend Talent 2. Ontstaansgeschiedenis methodiek 3. Werving van deelneemsters 4. Intakefase 5. Selectie van deelneemsters 6. Groepen 7. Voordelen en nadelen niveauverschillen binnen een groep 8. Individuele begeleiding 9. Thema s van de lessen 10. Inzet van vrijwilligers voor extra ondersteuning 11. Individueel vervolgplan inclusief taaltoetsen 12. Uitstroomfase 13. Werken aan kwaliteiten Stapje voor stapje wordt op een natuurlijke manier de leefwereld van de vrouwen verruimd en komen zij toe aan een actievere en meer adequate maatschappelijke participatie, in welke vorm dan ook. 7

8 1. Toelichting Ongekend Talent 1.1 Algemeen In 2004 startten Ronnie Allebrandi van EcoSol BV (bureau voor reïntegratie en sociale activering) en Thea van Neerbos van het ACB Kenniscentrum (kenniscentrum voor emancipatie en participatie) het project Ongekend Talent. Ongekend Talent is een project voor allochtone vrouwen die aan hun toekomst willen werken. Ze leren samen met andere vrouwen hoe dat moet. Ze krijgen daarbij begeleiding vanuit EcoSol en ACB Kenniscentrum via een groepsgewijze en individuele aanpak, en NT2 (Nederlands als tweede taal) lessen op verschillende niveaus. Gestart werd in Purmerend, waarna Amsterdam Noord, Amsterdam Slotervaart en Haarlem volgden. 1.2 Beginsituatie Veel allochtone vrouwen van vooral Turkse en Marokkaanse afkomst (maar ook uit Irak, Afghanistan, Somalië e.d.) participeren niet of nauwelijks op de arbeidsmarkt. Ook zijn ze over het algemeen niet maatschappelijk actief (in wijk of buurt, op school e.d.). Veelal is er sprake van een geïsoleerd bestaan en een gebrekkige zelfredzaamheid. Zeker in de Nederlandse samenleving. Veel van hen hebben wel de wens om te werken en/of maatschappelijk actief te zijn, maar kunnen niet op eigen kracht de stappen zetten die daarvoor nodig zijn. Voor veel vrouwen is de drempel te hoog door weinig kennis van de arbeidsmarkt, taalproblemen en het moeilijk kunnen combineren van arbeid en zorg. 1.3 Doelstelling Het project Ongekend Talent richt zich op het oplossen van de drie bovenstaande problemen en op een combinatie ervan. Naast veel individuele begeleiding, groepsgerichte activiteiten en trainingen is er veel aandacht voor taalscholing. Ook is er een continue ondersteuning vanuit een ambulante helpdesk/faciliteitencentrum. Ongekend Talent wil haar deelneemsters een (flinke) stap verder brengen op de reïntegratieladder. Ze begeleiden naar minstens maatschappelijke participatie. En voor vrouwen die dat kunnen, ze begeleiden naar scholing en/of werk. 1.4 Huidige en toekomstige opdrachtgevers Ongekend Talent heeft vanwege haar vernieuwende aanpak Equal subsidie gekregen. Dit is een Europese subsidieregeling. Hierdoor is het mogelijk geworden te werken met een nieuwe methode van werven, voorlichten en begeleiden van allochtone vrouwen. Ongekend Talent wil met haar methode van werven en voorlichten juist die vrouwen bereiken, die door anderen niet of nauwelijks bereikt worden. Voor opdrachtgevers is het belangrijk om juist ook deze vrouwen te bereiken, ze uit hun isolement te halen, en nog belangrijker ze uit hun isolement te houden. 8

9 2. Ontstaansgeschiedenis methodiek De woorden Ongekend Talent zijn begonnen om een verhaal te vertellen. 2.1 Aanleiding Veel allochtone vrouwen namen de laatste jaren deel aan verschillende trajecten en (taal)cursussen. Dit waren steeds korte trajecten of voorlichtingsbijeenkomsten. Hierbij kregen ze steeds op een andere manier les en werden ze door iemand anders begeleid. Het aanbod was vaak versnipperd, waardoor de aansluiting tussen de ene les en de andere cursus ontbrak, wat de integratie niet bevorderde. Dit was de aanleiding voor het starten van het project Ongekend Talent. 2.2 Lessen Het project wordt laagdrempelig aangeboden. Het is een traject met een duur van één jaar, waarbij er met verschillende denk- en taalniveaus wordt gewerkt. Door in de lessen een combinatie te maken van taal, algemene ontwikkeling, sociale vaardigheden, actuele zaken en problemen waar de vrouwen zelf mee komen, kunnen we aan de behoeften van de vrouwen voldoen. Tevens kunnen de vrouwen ook met persoonlijke problemen bij de trajectbegeleidsters terecht. De continue ambulante helpdesk heeft daarbij een belangrijke rol gespeeld. 2.3 Talent De vrouwen besteden vaak al hun tijd aan de verzorging van man en kinderen. Ze cijferen zichzelf weg, hebben vaak geen goed zelfbeeld en zijn onzeker over hun eigen kunnen. Vanaf de intakefase (zie hoofdstuk 4) worden de kwaliteiten, talenten, benoemd en benadrukt. Tijdens de lessen blijft de aandacht hierop gevestigd, zodat ieder haar eigen kwaliteiten kan ontplooien. Voor de vrouwen is dit onbekend terrein. Het zijn voor de vrouwen verborgen kwaliteiten. In onze ogen is dat Ongekend Talent. 9

10 3. Werving van deelneemsters 3.1 Wervingskanalen Voor de werving van deelnemers zijn verschillende wervingskanalen gebruikt: Ten eerste informatie verstrekken bij verschillende vindplaatsen, zoals vrouwenorganisaties, moedercentra, buurtcentra, basisscholen, consultatiebureaus en opstap(je) projecten. Dit gebeurt via presentaties, folders en individuele contacten. De informatie wordt op een niveau verstrekt dat iedereen het begrijpt, dus ook vrouwen met een laag taal- en denkniveau. Het is van belang het project zo laagdrempelig mogelijk aan te bieden, zodat de vrouwen durven te komen. Ten tweede is er het eigen netwerk met contactpersonen waar de ideeën worden verspreid. Dat zijn naast zelforganisaties en wijkcontact vrouwen ook professionele organisaties. Hierbij moet worden gedacht aan klantmanagers van het DWI, de gemeente en andere samenwerkingspartners. Vaak zijn de klantmanagers niet op de hoogte van wat het project precies inhoudt, waardoor ze geen vrouwen doorverwijzen naar het project. Daarom is het belangrijk de inhoud van het project Ongekend Talent persoonlijk uit te leggen met voorbeelden uit de praktijk. Zodra één klantmanager de inhoud van het project kent, wordt deze informatie verspreid naar collega s. Het enthousiasme van de projectleiders slaat over op de klantmanagers. Wanneer deze enthousiast zijn door een goed beeld te hebben van de inhoud, melden ze nieuwe deelneemsters aan. Voorbeeld: Begin december 2006 heeft EcoSol toestemming van de gemeente gekregen Ongekend Talent in Haarlem uit te voeren. Op 31 december 2006 moesten de getekende contracten van de deelneemsters bij de gemeente binnen zijn. Vijfentwintig deelneemsters zijn geworven in drie weken. De wervingscampagne is in gang gezet door contact te nemen met het moedercentrum, consultatiebureaus, basisscholen en opstap(je) projecten. Bij moedercentrum Noor in Haarlem Noord (een buurt waar veel allochtonen wonen) is voorlichting gegeven. Bij dit moedercentrum komen veel allochtone vrouwen die hulp of advies nodig hebben, in contact willen komen met andere vrouwen, of een cursus willen volgen. Via moedercentrum Noor zijn de vrouwen uitgenodigd voor de voorlichting. In de voorlichting is verteld wat het project inhoudt. Door eenvoudige taal te gebruiken, hebben veel vrouwen de uitleg kunnen begrijpen. Daarnaast is er geworven op basisscholen waar veel allochtone kinderen zijn en allochtone ouders ook zelf activiteiten doen. De directrice motiveerde een aantal vrouwen,waarvan zij wist dat zij de Nederlandse taal niet goed beheersen. Deze zijn ook naar de voorlichting gekomen. Veel van deze vrouwen hebben zich ingeschreven voor een intakegesprek en ook onderling aan elkaar doorgegeven om mee te gaan doen. Deze groep komt vaak niet verder dan de school van hun kinderen en de supermarkt. Verder durven ze soms niet, omdat ze de weg niet weten. Daarom is het van belang naar de vrouwen toe te gaan. Als de voorlichting aan de andere kant van de stad was geweest, waren er van deze vrouwen in Noord waarschijnlijk maar een paar gekomen. Om de drempel zo laag mogelijk te maken, is het van belang in een vertrouwde omgeving contact met ze te leggen en van daaruit te motiveren mee te doen. 10

11 4. Intakefase 4.1 Intakeformulier Alle allochtone vrouwen die graag deel willen nemen aan Ongekend Talent mogen zich inschrijven voor een intakegesprek. Het intakegesprek wordt gevoerd aan de hand van een intakeformulier. Op dit intakeformulier staan informatieve vragen, die als leidraad dienen voor het gesprek om genoeg kennis en inzicht te krijgen van de potentiële deelneemster. Wanneer het formulier is besproken en ingevuld, is er voldoende informatie om te bepalen of de desbetreffende persoon kan deelnemen aan het traject. En is er een eerste beeld ontstaan van de wensen en de talenten van de vrouwen. 4.2 Herkenning en erkenning In deze fase is het belangrijk om herkenning en erkenning van de vrouwen te krijgen. Hiervoor is betrokkenheid belangrijk. Intakegesprekken kunnen op verschillende locaties worden gevoerd, zoals op kantoor, bij de vrouwen in de buurt (school/buurthuis), of bij de vrouwen thuis. Vanuit Ongekend Talent wordt de voorkeur gegeven aan intakegesprekken bij de vrouwen thuis. Dit is voor de vrouwen een vertrouwde omgeving, wat maakt dat ze zich meer op hun gemak voelen en meer over zichzelf vertellen. Daarnaast krijgt de intaker een beeld van de woon- en leefsituatie. Het is mogelijk dat de vrouwen zich wel hebben ingeschreven voor een intakegesprek, maar niet komen opdagen of niet thuis zijn op het tijdstip van de afspraak. Wanneer dit gebeurt, geven we niet op. Om de potentiële deelneemster niet te verliezen doen we er alles aan om ze te bereiken. Dit doen we door te bellen, op een ander moment nogmaals thuis langs te gaan of via contact personen weer in contact met ze te komen. Iedereen moet de mogelijkheid krijgen mee te doen. Tijdens het gesprek wordt het uitgangspunt van Ongekend Talent duidelijk gemaakt, namelijk dat je het project samen maakt en dat de vrouwen zullen worden aangesproken op hun kwaliteiten. Vaak hebben de vrouwen in deze doelgroep een negatief zelfbeeld en zijn ze onzeker van zichzelf. Daarom worden de kwaliteiten van de vrouwen al tijdens de intake benadrukt. Tijdens de lessen komt dit regelmatig terug om zo ook de vrouwen blijvend te motiveren. De trajectbegeleidsters en docenten hebben de taak hier aandacht aan te blijven besteden. Voorbeeld: Voor een telefonisch afgesproken intakegesprek is Thea van Neerbos naar het huisadres van een potentiële deelneemster gegaan. Op het afgesproken tijdstip was mevrouw niet aanwezig. Thea probeerde haar telefonisch te bereiken, wat niet lukte. Ze heeft bij de buren geïnformeerd of zij wisten waar mevrouw op dat moment was, maar ook zij wisten het niet. Uiteindelijk heeft Thea haar later op de dag toch nog telefonisch kunnen bereiken. Mevrouw was boodschappen gaan doen en de afspraak vergeten. Thea gebruikt dit voorbeeld dan om duidelijk te maken, dat meedoen aan het project ook betekent dat je je aan gemaakte afspraken houdt. Vervolgens is de nieuwe afspraak gemaakt en in het intakegesprek wordt dan al gepraat over het belang van afspraken bijhouden op papier, evt. agenda bijhouden. Mevrouw is sindsdien altijd haar afspraken bij Ongekend Talent nagekomen of vertelt, bij verhindering, waarom ze niet kan komen. Ook dat wordt dan weer in de les besproken, zodat ook de andere deelneemsters hiervan leren. Als Thea het bij één keer aanbellen had laten zitten, had mevrouw niet deelgenomen aan het traject. Het is belangrijk meerdere wegen te bewandelen. De moeite die je daarvoor doet, betaalt zich uit in binding met het project en geeft de vrouw vertrouwen. Veel deelneemsters hebben een mediterrane achtergrond en komen veelal uit Marokko of Turkije. Tijd speelt dan een andere rol dan in Nederland. Wanneer er een afspraak wordt gemaakt staan ze er niet altijd bij stil dat ze die afspraak moeten nakomen. Ze gaan gerust boodschappen doen of op de koffie bij de buurvrouw. Terwijl als het een afspraak bij de dokter is of een afspraak voor de kinderen, ze die niet vergeten. Vanuit het rollenpatroon heeft de dokter meer aanzien en heeft voorrang op een activiteit voor jezelf. 11

12 5. Selectie van deelneemsters 5.1 Voorwaarden vanuit Ongekend Talent De voorwaarde om aan Ongekend Talent mee te doen is zodanig Nederlands spreken, dat de docente, de trajectbegeleidster en de vrouwen elkaar enigszins kunnen verstaan en begrijpen. Meestal hebben de vrouwen een gezin met kinderen, die naar school gebracht en gehaald moeten worden, waardoor het belangrijk is een leslocatie in de buurt te zoeken. De vrouwen hebben een druk leven, waarin zorg voor kinderen een belangrijke rol speelt. Om juist ook de vrouwen met kinderen tot 4 jaar deel te laten nemen is in dit project voor deze kinderen opvang geregeld. Bij aanvang van een groep of bij de start van een nieuwe deelneemster is steeds gekeken of er kinderopvang nodig is. Vrouwen bleken vooral gemotiveerd voor deelname als ze er verder mee kwamen in de Nederlandse samenleving. De bereidheid om met elkaar voor elkaars kinderen te zorgen was veel geringer, dan de wens om verder te komen in de Nederlandse samenleving. Steeds is daarom een oplossing op maat gezocht voor kinderopvang: een laagdrempelige opvang in de nabijheid van de leslocatie of een opvangvoorziening geïntegreerd in de lesvoorziening. Zo krijgen de vrouwen met kleine kinderen ook de mogelijkheid deel te nemen aan het traject. De eigen buurt is een vertrouwde omgeving voor de vrouwen, waardoor ze zich meer op hun gemak voelen. In de intakefase blijkt of de potentiële deelneemster gemotiveerd genoeg is tijd vrij te (kunnen) maken voor de lessen. Wanneer de leslocatie niet in de buurt ligt van het adres, is het aan de vrouw zelf te beslissen of ze wel of niet gaat deelnemen. Vanuit de continue ambulante helpdesk wordt soms geregeld, dat de vrouw eerst samen met iemand (vrijwilligster) naar de locatie gaat om de weg te leren kennen en gebruik van het openbaar vervoer, zones en strippenkaart afstempelen te leren. Wel wordt er verwacht dat iedereen op tijd aanwezig is bij de les. Andere voorwaarden zijn er vanuit het project niet. 5.2 Voorwaarden opdrachtgever(s) en/of co-financier(s) Vanuit de opdrachtgever en/of co-financiers zijn er vaak wel eisen die de mogelijkheid tot instroom van vrouwen beperken. Voorbeelden zijn: Het moeten oudkomers zijn Ze mogen niet een hoger niveau dan NT2 niveau 2 hebben Ze moeten een uitkering hebben Minimum en/of maximum inschrijving van 25 deelneemsters Werven, selecteren en contracteren in een korte periode. Voorbeeld: Een nieuwe groep Ongekend Talent van 25 oudkomers starten, vraagt zorgvuldigheid en tijd. Bij toezegging van subsidie voor het starten van een groep is het belangrijk voor voorlichting/werving/selectie en contractondertekening door deelneemsters drie maanden tijd te reserveren, waarbij ook rekening wordt gehouden met vakanties en feestdagen van de deelneemsters. De voorlichting, werving, selectie en ondertekening vond noodgedwongen binnen 5 weken plaats. Gezien de lengte van het traject van Ongekend Talent (1 tot 1,5 jaar) is het traject minder geschikt voor analfabeten. Er kwamen veel vrouwen naar de voorlichting die niet of nauwelijks konden schrijven. Van alle geïnteresseerde vrouwen hadden er zich ongeveer vijftig vrouwen ingeschreven voor een intakegesprek. Hiervan viel meer dan de helft af op grond van de criteria van de gemeente. Via de geselecteerde vrouwen werden er uiteindelijk nog een aantal vrouwen voorgedragen die deel wilden nemen en ook aan de voorwaarden voldeden. Zo werd de vijfentwintig toch gehaald. 12

13 6. Groepen 6.1 Niveaus Aan Ongekend Talent nemen vrouwen met verschillende denk- en taalniveaus deel. Aan alle niveaus wordt aandacht besteed. Er zijn vier verschillende niveaus te onderscheiden: 1. Laag denk- en laag taalniveau 2. Laag denk- en hoog taalniveau 3. Hoog denk- en laag taalniveau 4. Hoog denk- en hoog taalniveau 6.2 Klassikaal werken Klassikaal lesgeven vereist van de trajectbegeleidsters en NT2 docenten veel flexibiliteit. Door de niveauverschillen moet de aandacht worden verdeeld. De vrouwen met een hoger denk- en taalniveau ontwikkelen zich sneller en kunnen meer stof tot zich nemen. Vrouwen met een lager denk- en taalniveau hebben meer tijd nodig een stap verder te komen in hun ontwikkeling en stof tot zich te nemen. In de groep kunnen ze elkaar wel helpen en voor elkaar een voorbeeld zijn. Dit geeft ook zelfvertrouwen. 6.3 In kleine groepjes werken In kleine groepjes werken (± 5 vrouwen per groepje) komt meer tegemoet aan de niveauverschillen tussen de vrouwen, dan klassikale lessen. Vrouwen die ongeveer op hetzelfde niveau zitten, komen bij elkaar in een groepje. Elke groep krijgt een opdracht op het eigen niveau. Hierbij is samenwerken een belangrijk onderdeel. De vrouwen leren overleggen, taken verdelen, plannen en de opdracht tot een geheel te laten komen. De vrouwen krijgen tevens inzicht in eigen kwaliteiten, bijvoorbeeld leidinggeven of observeren. Het is mogelijk dat de één een hoger denk- en taalniveau heeft dan de ander. Degene met het lagere niveau kan zich optrekken aan degene met het hogere niveau. Andersom zal degene met het hogere niveau moeten leren geduld te hebben en de ander proberen te helpen. Voorbeeld: Één van de opdrachten die in kleine groepjes is uitgevoerd was het maken van een multicultureel kookboek. De vrouwen kregen de opdracht recepten uit verschillende landen over de hele wereld te verzamelen, deze op de computer netjes uit te werken, plaatjes erbij te plakken en vervolgens tot een echt werkstuk te maken. De vrouwen, die minder taalvaardig waren en niet met de computer konden werken, maakten een collage over dit onderwerp. Vervolgens hield elk groepje een presentatie. In de nabespreking zijn houding, spreken en de manier van presenteren uitgebreid besproken. De vrouwen werkten erg goed samen en verdeelden de taken goed. Wel hadden ze moeite met plannen. Daar is door de begeleidsters dan ook veel aandacht aan besteed. Het is uiteindelijk een heel leuk multicultureel kookboek geworden. Iedereen uit de groep wilde er één 13

14 7. Voordelen en nadelen van niveauverschillen binnen een groep 7.1 Voordelen Deelneemsters met een hoger denk- en/of taalniveau kunnen de deelneemsters met een lager denk- en/of taalniveau helpen. Dit draagt bij aan een betere begripsvorming. Degenen met een lager denk- en taalniveau kunnen zich optrekken aan degene met een hoger denk- en taalniveau. Degenen met een hoger denk- en taalniveau participeren al meer in de maatschappij en kunnen als voorbeeld dienen. Door anderen te helpen komen de vaardigheden van deelneemsters met een hoger denk- en taalniveau meer in beeld en worden verbeterd. Hierdoor groeit het zelfvertrouwen in eigen kunnen. Vrouwen leren samen te werken en ervaren dat een hoog of laag denk- en taalniveau daarvoor geen belemmering is. De vrouwen leren geduld te hebben en respect naar elkaar te tonen. Vrouwen gaan zich mede verantwoordelijk voelen voor het succes van de totale groep. 7.2 Nadelen, maar ook een uitdaging De verschillende niveaus vragen veel van de trajectbegeleidsters en NT2 docenten. Het vraagt flexibiliteit en improvisatie om in te kunnen spelen op de verschillende niveaus om alle deelneemsters zo goed mogelijk een stap verder te laten komen. De opdrachten moeten op de niveaus worden aangepast. Zo krijgen deelneemsters met een laag denk- en taalniveau een andere opdracht dan iemand met een hoog denk- en hoog taalniveau. De vrouwen met een hoger denk- en taalniveau zullen geduld moeten hebben. Dit geldt zowel voor de klassikale lessen, als voor de kleinere groepjes. In beide gevallen is er niveauverschil. Als deze vrouwen de stof begrijpen en dit tot zich hebben genomen, hebben de andere vrouwen nog veel aandacht nodig. Gebleken is, dat bij deze werkwijze twee trajectbegeleidsters nodig zijn, zodat het traject tegelijkertijd op verschillende niveaus kan worden aangeboden. Voorbeeld: Voordeel Op de locatie Amsterdam Slotervaart namen 20 vrouwen deel aan Ongekend Talent. Ook hier met veel niveauverschillen. Dit was van bijna alfabetisme tot MBO denk- en taalniveau. De groep bestond in het begin voornamelijk uit Marokkaanse vrouwen, later meer gemengd (doorlopende instroom). Vaak werd de uitleg van een opdracht of oefening niet begrepen door degene met een laag denk- en taalniveau. Door de vrouwen met een hoog denk- en taalniveau werd het in hun eigen taal uitgelegd, waarna ze het wel begrepen. Nadeel In Haarlem is de les een keer geëscaleerd doordat er werd gelachen om de fouten van een ander. Dit gebeurt wel vaker, maar dan wordt er om iedereen gelachen. Dit keer reageerde de vrouw, om wie werd gelachen, kwaad. Deze deelneemster heeft een gemiddeld niveau. Ze had de laatste weken in de gaten gehouden wie er om haar gelachen had en hoe vaak. Dit bleek een vrouw te zijn met het hoogste denk- en taalniveau. Ze bedoelde het niet kwaad, maar dit kwam wel zo over op degene die kwaad werd. Vervolgens is er uitvoerig gesproken over respect naar elkaar tonen. Tevens is duidelijk benadrukt, dat iedereen fouten kan en mag maken. Alle vrouwen vonden het fijn dit te bespreken en iedereen zal voortaan meer rekening houden met de ander. Hieruit blijkt dat er rekening gehouden moet worden met, en respect getoond worden aan, anderen ook wanneer er niveauverschillen binnen een groep zijn. En dat het bespreken van incidenten heel leerzaam is. 14

15 8. Individuele begeleiding 8.1 Begeleiding De deelneemsters worden begeleid door een trajectbegeleidster. Deze heeft als taak, naast het overdragen van kennis passend bij de wensen en mogelijkheden van de onderling zeer verschillende vrouwen, de deelneemster te begeleiden vanaf instroom tot uitstroom. 8.2 Werkzaamheden Tijdens de training wordt er kennis overgedragen op de vrouwen (zie hoofdstuk 9: thema s van de lessen). De trajectbegeleidster let op hoe deelneemsters zich ontwikkelen en welke vorderingen zij ook individueel maken, wie er stagneert of wie er problemen heeft. Hierop wordt actie ondernomen door meer individuele aandacht. Bijvoorbeeld door een persoonlijk gesprek. In het één op één gesprek krijgt de deelneemster extra persoonlijke aandacht. Hierin kan zij haar problemen of juist positieve verhalen kwijt. Het hart kan gelucht worden. Dit is een belangrijk onderdeel om een stap verder te kunnen komen in de maatschappij. Maar ook met lastige formulieren of brieven kan de trajectbegeleidster te hulp schieten. Ook administratieve werkzaamheden behoren tot haar taak. Zomoet worden gedacht aan rapportages ten behoeve van een adequate begeleiding en voor opdrachtgevers, en overleg plegen met de klantmanager. De trajectbegeleidster is een vertrouwenspersoon voor de deelneemster. In de loop van het traject ontstaat tussen beiden een band. Het doel van trajectbegeleiding is de vrouwen te helpen en te ondersteunen om een stap verder te komen in hun maatschappelijke participatie en emancipatie. Het continue ambulante helpdesk ondersteunt de vrouwen buiten de lessen op verzoek van de trajectbegeleidster, taaldocente of de deelneemster zelf m.b.t. organiseren van extra ondersteuning voor taal (oefenen spreken, lezen, luisteren, schrijven), maken van opdrachten, de weg vinden in de stad, leren gebruiken bus/tram en strippenkaarten, ondersteunen bij moeilijke situaties thuis, fungeren als klankbord etc. Hierbij worden ook vrijwilligsters van t Gilde ingezet. 15

16 9. Thema s van de lessen 9.1 Vrouwen bepalen mede de inhoud van de lessen Tijdens de lessen wordt er aan verschillende onderwerpen gewerkt. De thema s zijn tot stand gekomen aan de hand van ervaringen uit de praktijk in het werken met deze vrouwen en onderwerpen ingebracht door de deelneemsters zelf, soms aan de hand van de actualiteit en onderwerpen uit inburgeringcursussen. De trajectbegeleidster is met haar eigen groeiproces binnen een veranderende samenleving als vrouw ook deelneemster. Zij is gangmaker met eventuele voorzetten, de vrouwen vullen het verder in. Verder brengt zij extra informatie in, zet de puntjes op de i en brengt structuur aan in de discussie. De inhoud van de lessen worden hierdoor mede bepaald door de deelneemsters. Bij de start van het traject vullen de deelneemsters een interesse/prioriteitenlijst in. Hierop staan verschillende onderwerpen. De vrouwen geven aan over welke onderwerpen ze het liefst iets willen leren en waar hun prioriteit ligt. Vanuit deze (soms gezamenlijk) ingevulde lijsten wordt geïnventariseerd wat voor de gehele groep het belangrijkst is en wat ze het liefst willen leren. Er wordt vanuit de vrouwen gedacht. 9.2 Inhoud lessen Sociale activering en voorbereiding op opleiding en/of (vrijwilligers)werk is het doel van de lessen. In Haarlem is, naast de hiervoor genoemde punten, het voorbereiden op het inburgeringexamen mede de leidraad van het programma. In de lessen worden de volgende onderwerpen behandeld: Wat speelt er bij de vrouwen? o Persoonlijke, maatschappelijke en actuele problemen worden besproken in de groep (bijvoorbeeld echtscheidingen, opvoeding). Men kan elkaar tips en adviezen geven. Meningen en ideeën worden gedeeld. Iedereen wordt gesteund. Sociale vaardigheden: o Contact met kennissen, buren, familie. o Omgangsvormen in Nederland en in eigen land. o Opkomen voor jezelf Kwaliteiten: o Vergroten van zelfinzicht (wie ben ik, wat kan ik, wat wil ik). o Bewustmaking persoonlijke kwaliteiten, o.a. aan de hand van het kwaliteitenspel. o Jezelf voorstellen met drie positieve kwaliteiten en één uitdaging waaraan je wilt werken. Hierbij is op een eenvoudige wijze gebruik gemaakt van het kernkwadrant om onderlinge samenhang tussen positieve en negatieve kernkwaliteiten duidelijk te maken. Bedoeling is tevens de vrouwen trots te maken op zichzelf ongeacht hun valkuilen (negatieve eigenschappen). o Abstractieniveau verhogen met de betekenissen: feit en mening. Studievaardigheden: o Ruimte creëren om privé met opleiding of (vrijwilligers)werk te kunnen combineren, middels het aanleren van (cultureel adequate) assertiviteitsvaardigheden (b.v. vaardigheid om individuele behoeften te vertalen in de collectieve behoefte van het gezin) en inzicht in timemanagement aspecten. o Prioriteiten lijsten maken en stellen (onderdeel van omgaan met tijd). o Zelfpresentatie (CV maken, zichzelf kunnen beschrijven en gespreksvaardigheden, inclusief het bewust worden van het effect van non-verbale taal). o Informatiebronnen, hoe werkt je geheugen, aantekeningen maken om je geheugen te helpen, verslag brengen, presentatie over een onderwerp houden, hoe is een boek/brochure enz. opgebouwd en daarmee samenhangend begrijpend/effectief lezen, een goede studieplek maken en voorwaarden scheppen tot geconcentreerd leren. o Bewustmaking werkvoorkeuren. o Komen tot een beroeps- en opleidingskeuze (tests, informatie op Internet, CWI en ROC Informatie centrum bezoeken, naar open dagen bij opleidingen gaan, bezoek banenmarkt en contact maken enz.). 16

17 o o o o Omgaan met onzekerheden bij studiekeuze. Telefonisch informatie vragen. Voorbereiden op studiemotivatie test. Wat staat in- en hoe zoek je in Gouden tips voor de smalle beurs. Brief/kaart schrijven: o Waar schrijf je de tekst/boodschap? Waar schrijf je welk adres? Hoeveel postzegels plak je op de kaart/envelop? o Je doet de brief in de oranje brievenbus. Maar door welke gleuf doe je hem, de linker of de rechter? De postbode haalt de post op met de auto en brengt het naar het postkantoor waar het vervolgens wordt gesorteerd. De volgende ochtend wordt het door postbodes bij de mensen thuis bezorgd. Gezondheidszorg: o Kennis over een gezonde levensstijl zowel lichamelijk als geestelijk. Hierbij is vooral veel aandacht besteed aan gezonde eetpatronen, omgaan met piekergedrag, lichamelijke beweging. Ook is besproken de mogelijkheden om van de voedselbank gebruik te maken o Eerste en tweede lijnsgezondheidszorg / second opinion o Benoeming lichaamsdelen o Medicijn gebruik (afgezet tegenover levensverwachtingen in de verschillende culturen), wat kan je verwachten van de apotheker Onderwijs: o Nederlands onderwijsstelsel in kaart gebracht en besproken van peuterschool tot en met volwassen onderwijs en van bijzonder onderwijs tot specifieke leermethodiek, contactpersonen en -momenten op school, intelligentie en leerproblemen (wat is het en wat kun je eraan doen). De vrouwen hebben hierbij elk als huiswerk een deelonderwerp gekregen om te onderzoeken, via interview dan wel schriftelijke informatiebronnen. Zo kregen ze de opdracht om hun eigen kinderen te interviewen over het (voortgezet)onderwijs wat ze volgen. o kinderopvoeding in Nederland o soorten kinderopvang en oriëntatie op een beroep in de kinderopvang Topografie: o Kennis van provincies, hoofdsteden, eilanden en wateren van Nederland. Soorten topografische kaarten en kaartlezen (legenda en coördinaten gebruiken). Openbaar Vervoer: o Hoe werken de tijdschema s in het openbaar vervoer? Waar koop je een treinkaart/buskaart? Welke bus/tram/metro/trein gaat waarheen? Hoe weet ik op welk perron ik moet zijn? o In de les oefenen met tijdschema s. Vervolgens een uitstapje met de bus maken naar het station en daar oefenen met de treinen (tijden en perrons). Actuele onderwerpen: o bewustwording noodzaak stemmen en hoe kom je tot een stemkeuze (landelijke verkiezingen en provinciale staten) o Koninginnedag o 4 en 5 mei o Prinsjesdag Culturen: o Er is soms ook een zeker spanningsveld tussen de deelneemsters onderling. Sommige mediterrane vrouwen staan ver af van de soms zeer zelfstandige en zelfbewuste Surinaamse vrouw. Sommige deelneemsters hebben een zeker moralistisch waardeoordeel t.o.v. elkaar. Het gevolg is dat enkelen zich buitengesloten gaan voelen. Dit speelt vooral als de vrouwen onderling in de eigen taal gaan praten. In de groep leren de vrouwen hiermee om te gaan. o Verschillen en overeenkomsten in culturen, normen & waarden, omgaan met verschillen en gebruik maken van de overeenkomsten. o Grondrechten, gelijke rechten & plichten, kansen, verantwoordelijkheid nemen voor je eigen leven. o Discriminatie (waar komt het vandaan, vormen en wat kun je er tegen doen). 17

18 Uitstapjes: o Excursie Begijnhof en Historisch museum; globale stadsgeschiedenis, begrip Amsterdamse gebouwde omgeving, vrouwen emancipatie in het verre en nabije verleden). o Centrum voor Werk en Inkomen (CWI), o Opendag ROC Computerles: o Computervaardigheden met name benoeming hardware, kennis van bestaan meest populaire software, gebruik van internet (op het net komen en zoekmachines) en Word (openen en sluiten, tekst intikken plus selecteren, spellingcontrole). Portfolio: o Bewijzen verzamelen van praktijksituaties. Deze worden tijdens de les geoefend en voorbereid, zodat de vrouwen dit zelfstandig of in groepjes in de praktijk kunnen brengen. Dit vooral als onderdeel van het inburgeringsexamen, waar we de vrouwen in Haarlem op voorbereiden. Overig: o Zoeken: in telefoonboek, internet enz. o Alfabet gebruiken (na eerste letter doorzoeken op tweede letter) 9.3 NT2 De groepen in Purmerend en Amsterdam kregen één tot twee ochtenden in de week NT2 les van een NT2 docente. De groep in Haarlem krijgt twee tot drie ochtenden in de week NT2 les van een NT2 docente. Deze besteedt aandacht aan de volgende taalgebieden: Spreken (uitspraak) Luisteren (luisteroefeningen) Schrijven (spelling, grammatica, zinsopbouw) Lezen (begrijpend lezen) De taallessen zijn door de taaldocente voortdurend afgestemd op de individuele deelneemsters, die zowel individueel als in groepsverband (soms is de groep nog gesplitst) hebben gewerkt. De onderwerpen uit de lessen bij de trajectbegeleidster zijn door de taaldocente gebruikt als lesmateriaal, als daar aanleiding toe was. Het werken met verschillende taalniveaus in de groep én per deelneemster verschillen in niveau van spreken, begrijpen, lezen en schrijven vraagt veel creativiteit van de docente. 18

19 10. Inzet van vrijwilligers voor extra ondersteuning 10.1 Voor aanvang van het traject Uit de intakegesprekken blijkt hoe het denk- en taalniveau van de dan nog potentiële deelneemsters is. Ook wordt nagegaan of het mogelijk is vrijwilligers in te zetten voor extra ondersteuning bij taal en andere zaken. De vrijwilligersorganisatie waarmee in het project wordt samengewerkt is t Gilde. Voor Ongekend Talent zetten alleen vrouwelijke vrijwilligers zich in vanwege de cultuur en religie van de deelnemende vrouwen. De vrijwilligers begeleiden de vrouwen op taalgebied. Ze doen oefeningen als uitspraak, spelling, grammatica, lezen, schrijven en gesprekjes voeren. Dit hangt af van de behoefte van de deelneemster. Ook zijn vrijwilligers ingezet bij vrouwen, die hun huis niet of nauwelijks durven te verlaten. Samen gaan ze met deze vrouwen boodschappen doen of wandelen. Tijdens deze activiteiten wordt er Nederlands gesproken, waardoor dit ook geoefend wordt. Door de deelneemster in het begin van het traject individueel te laten begeleiden door een vrijwilliger, kan ze na een bepaalde periode deelnemen in de groep. De vrijwilliger koppelt informatie over ontwikkeling en problemen terug aan de trajectbegeleidster/continue ambulante helpdesk Buiten de lessen om Naast het inzetten van vrijwilligers in het traject is het mogelijk ze ook buiten de lessen om in te zetten. Dit geldt vooral voor vrouwen die met een specifiek onderdeel van de taal een probleem hebben, zoals uitspraak of lezen. Hierbij maakt het niet uit welk niveau de deelneemster heeft. Het doel is de vrouwen een stap verder te brengen. Als dat lukt door naast de lessen een vrijwilliger in te zetten, dan gebeurt dat. De begeleiding is meestal één á twee uur per week. De vrijwilliger koppelt informatie over ontwikkeling en problemen terug aan de trajectbegeleidster/continue ambulante helpdesk In de lessen Afhankelijk van de groepsgrootte en de niveauverschillen worden er ook wel vrijwilligers op de groep ingezet. Het voordeel is, dat de groep dan opgedeeld kan worden om lesstof (zowel taal als kennis) nog eens extra te oefenen. Hierdoor kan aan de deelneemsters nog meer persoonlijke aandacht besteed worden passend bij het eigen niveau. De vrijwilligers vinden het leuk om met deze doelgroep te werken en zijn heel erg gemotiveerd om ook hun eigen talent en ervaring in te brengen. De lessen moeten daardoor wel zo worden voorbereid, dat de vrijwilliger een duidelijk eigen taak heeft in een les. Dit vraagt extra energie van de trajectbegeleidsters en taaldocenten die de lessen moeten voorbereiden. Voorbeeld: In Amsterdam Noord heeft de groep een tijd een vrijwilligster gehad. In deze groep zaten vrouwen met verschillende niveauverschillen. Door de inzet van een vrijwilligster hoefde de trajectbegeleidster zich niet op te splitsen en kon de aandacht goed worden verdeeld. De vrijwilligster leerde de vrouwen met het lagere denk- en taalniveau de woorden over bijvoorbeeld eten en drinken, terwijl de trajectbegeleidster met de andere vrouwen inhoudelijk in kan gaan op gezond eten en drinken. Zo leren de vrouwen op eigen niveau over de verschillende onderwerpen. In Amsterdam Slotervaart is er een deelneemster met een redelijk hoog denk- en taalniveau. Toch is haar uitspraak niet op hetzelfde niveau. Hiervoor is een vrijwilligster ingezet. Eén á twee uur in de week komt bij haar een vrijwilligster op bezoek om haar uitspraak extra te oefenen. Tijdens de lessen met de groep wordt hier ook aandacht aan besteed. Zo kunnen er ook buiten de lessen om vorderingen op een specifiek onderdeel worden gemaakt. 19

20 11. Individueel vervolgplan 11.1 Niveau bepaling Bij uitstroom van deelneemsters wordt er voor elke deelneemster een uitstroomplan opgesteld. Dit verschilt per niveau. Het niveau wordt bepaald door de Cito-toets die elke deelneemster individueel maakt tegen het eind van het traject. Als blijkt dat de deelneemster door kan stromen naar een MBO opleiding, gaat zij zelf ook intensief mee zoeken naar een vervolgtraject. Als het vervolg een taaltraject is dan vraagt dat extra aandacht van de trajectbegeleidster. Voordat uitstroom plaatsvindt is er een intensief gesprek met elke deelneemster afzonderlijk over wat zij wil en wat de mogelijkheden voor haar zijn MBO opleiding Voor doorstroom naar een MBO opleiding is het belangrijk, dat de deelneemster weet wat ze wil. Zij gaat actief met begeleiding van de trajectbegeleidster zelf aan de slag met het zoeken van informatie. De trajectbegeleidster doet dit ook, maar laat ook de deelneemster zelf zelfstandig ontdekken hoe informatie zoeken in zijn werk gaat. Dit ter voorbereiding en als oefening, omdat op de MBO opleiding een flink beroep wordt gedaan op zelfstandig werken. Vervolgens wordt gekeken naar wat goed past bij de kwaliteiten/talenten van haar. Welke opleiding past daar wel bij? Welke opleiding past daar niet bij? Voor deelneemsters die door DWI op het traject Ongekend Talent zijn geplaatst moet voor het vervolgtraject toestemming van de klantmanager (DWI) gevraagd worden. Bij goedkeuring is de volgende stap de inschrijving bij de opleiding. Van de vrouwen wordt verwacht dat ze dat zelfstandig doen. Als zich hierbij problemen voordoen, biedt de trajectbegeleidster hier ondersteuning in Taaltraject Voor een taaltraject als vervolg van Ongekend Talent zoekt de trajectbegeleidster uit wat het beste bij wie past. Veel taaltrajecten worden op niveau gegeven. Zo kan het zijn dat vanuit één organisatie op verschillende niveaus les wordt gegeven. Als blijkt dat het taaltraject geschikt is voor de deelneemster, kan ze zich inschrijven. Voor deelneemsters vanuit DWI wordt ook hier weer toestemming gevraagd aan de klantmanager Klantmanager De klantmanager krijgt advies over welke opleiding/traject en (vrijwilligers)werk het beste past. Dit wordt schriftelijk, in een eindrapportage, en telefonisch doorgegeven. 20