Stichting Pensioenfonds Thales Nederland. Jaarverslag 2013

Transcriptie

1 Stichting Pensioenfonds Thales Nederland Jaarverslag 2013

2 Inhoud Profiel... 3 Kerncijfers... 6 Verslag van het bestuur... 7 Jaarrekening 23 Balans per 31 december Staat van baten en lasten over Kasstroomoverzicht over Toelichting behorende tot de jaarrekening 26 Overige gegevens 56 Statutaire regeling omtrent de bestemming van het saldo van baten en lasten Gebeurtenissen na balansdatum Actuariële verklaring Opdracht Werkzaamheden Oordeel Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Verklaring betreffende de jaarrekening Verantwoordelijkheid van het bestuur Verantwoordelijkheid van de accountant Oordeel Verklaring betreffende overige bij of krachtens de wet gestelde eisen Verslag verantwoordingsorgaan 60 Reactie van het Bestuur op het verslag van het verantwoordingsorgaan 61 Jaarverslag 2013 Stichting Pensioenfonds Thales Nederland

3 Profiel Stichting Pensioenfonds Thales Nederland (hierna: het Fonds ), statutair gevestigd te Hengelo (Overijssel) is opgericht op 29 juli De laatste statutenwijziging was op 21 mei De stichting is ingeschreven bij de Kamer van Koophandel onder nummer Het Fonds is een ondernemingspensioenfonds en is aangesloten bij de koepelorganisaties de Pensioenfederatie (de overkoepelende organisatie van ondernemingspensioenfondsen, bedrijfstakpensioenfondsen en beroepspensioenfondsen) en de OPF (Stichting voor Ondernemingspensioenfondsen). Het Fonds is verantwoordelijk voor het zorgdragen voor de pensioenaanspraken die in het kader van de collectieve pensioenregeling van Thales Nederland B.V. zijn toegezegd. De collectieve pensioenregeling is bestemd voor medewerkers van Thales Nederland B.V. en gelieerde ondernemingen. Hiertoe wordt voor actieve deelnemers, gewezen deelnemers en pensioengerechtigden, 959 miljoen euro pensioenvermogen belegd. Het pensioenvermogen bestaat uit de beleggingen van 1.034,4 miljoen euro, overige vorderingen van 6,3 miljoen euro, de liquide middelen van 8,9 miljoen euro verminderd met de kortlopende schulden van 90,6 miljoen euro. De pensioenverplichtingen van het Fonds zijn eind miljoen euro. Het Fonds heeft ten doel het uitkeren van pensioenen aan het personeel van Thales Nederland B.V. en aan de nagelaten betrekkingen van het personeel, conform de voorwaarden zoals nader aangegeven in het pensioenreglement en de uitvoeringsovereenkomst. Het streven hierbij is de ingegane pensioenen en premievrije pensioenaanspraken waardevast en opgebouwde pensioenen welvaartsvast te houden, hoewel er geen recht is op indexatie. Het bestuur beslist jaarlijks of en in hoeverre indexatie van pensioenrechten en -aanspraken kan worden toegekend. Alleen als en voor zover de middelen van het Fonds toereikend zijn voor indexatie, wordt deze toegekend. Voor deze voorwaardelijke indexatie wordt geen bestemmingsreserve gevormd en wordt geen premie betaald. Het Fonds streeft naar transparante communicatie met gepensioneerden en (ex-) deelnemers. Organisatie Bestuur De samenstelling van het bestuur per 31 december 2013 is als volgt: Naam Functie Vertegenwoordiging Lid sinds Einde zittingsduur Dhr. D.J.H. de Bruijn Voorzitter Werkgever 16 februari 2012 juni 2018 Dhr. J.H.E. Soepenberg Vice-voorzitter Werkgever 1 maart 2008 juni 2016 Dhr. G.J. Mulders Penningmeester Werkgever 18 maart 1992 juni 2014 Dhr. P.M. Dekker Secretaris Deelnemers 22 juni 2004 juni 2016 Dhr. E.R. Stolp Lid Deelnemers 13 juni 2006 juni 2014 Dhr. J.G.E. Visser Lid Pensioengerechtigden 1 juli 2012 juni 2018 Tabel 1; Bestuurssamenstelling Het bestuur van het Fonds heeft de eindverantwoordelijkheid voor de pensioenuitvoering en een solide beleggingsbeleid. Dit houdt in dat het bestuur onder andere het beleid ten aanzien van de uitbesteding en -communicatie moet bepalen, evenals het beleggingsbeleid. Ook is zij betrokken bij het vaststellen en eventueel wijzigen van het pensioenreglement. Daarnaast dient zij controle te houden op een correcte en stipte uitvoering van de pensioenuitkeringen. Ook dient zij de beleggingsstrategie af te stemmen op de korte en lange termijn pensioenverplichtingen van het Fonds. Het bestuur van het Fonds bestaat uit 6 leden; 3 vertegenwoordigers van de werkgevers, 2 vertegenwoordigers van de deelnemers en 1 vertegenwoordiger van de pensioengerechtigden. De leden van werkgeverszijde worden benoemd door de directie van Thales Nederland B.V. Ten minste één lid is lid van de directie van Thales Nederland B.V. 2 leden van deelnemerszijde worden op voordracht van de Centrale Ondernemingsraad benoemd. Een lid van deelnemerszijde wordt op voordracht van de pensioengerechtigden van Stichting Pensioenfonds Thales Nederland benoemd. De leden zijn afkomstig uit de (gewezen) deelnemers. De leden van het bestuur worden benoemd voor een periode van 6 jaar. Volgens een door het bestuur op te stellen rooster treden om de twee jaar af een werkgeverslid als mede een werknemerslid. De aftredende leden zijn terstond herbenoembaar. 3

4 Pensioenbureau De beleidsvoorbereiding en de beleidsuitvoering worden verzorgd door het Pensioenbureau. De medewerkers van het Pensioenbureau zijn in dienst bij Thales Nederland B.V. De besluitvorming omtrent het door de Stichting te voeren beleid inzake de dagelijkse uitvoering van haar werkzaamheden, wordt bepaald door tenminste twee bestuursleden tezamen. Projectgroepen en commissies BeleggingsAdvies Commissie G.J. Mulders, voorzitter P.M. Dekker S.G.B. Heemskerk F.J. Ballendux (extern adviseur) Communicatie Commissie J.H.E. Soepenberg, voorzitter E.R. Stolp J.G.E. Visser Pension Fund Governance Commissie J.H.E. Soepenberg, voorzitter J.G.E. Visser S.G.B. Heemskerk Pensioenbureau S.G.B. Heemskerk, manager D.A.B. Buijnsters L. Katalanc-Bulut M.A.A. Timmers-Bossink Adres: adres: Website: Postbus GD Hengelo Actuaris Certificerend actuaris: Towers Watson Netherlands B.V. Adviserend actuaris: Towers Watson Netherlands B.V. Accountant KPMG Accountants N.V. 4

5 Uitvoeringsorganen Pensioenregeling Aon Consulting c.v. handelend onder de naam Aon Hewitt Beukenlaan VD Eindhoven Telefoonnummer: adres: Vermogensbeheer BlackRock (Netherlands) B.V. ING Investment Management B.V. Custodian / Performance meting Kas Bank N.V. Vergadering van deelnemers Ten minste éénmaal per jaar, en wel binnen zes maanden na afloop van het boekjaar, zal door het bestuur een vergadering van deelnemers worden gehouden. Voor deze vergadering zijn alle deelnemers en pensioengerechtigden uitgenodigd. Vereniging van(vroeg-) gepensioneerden Stichting Pensioenfonds Thales Nederland (V.V.S.P.T.N.) In de vereniging van (vroeg-) gepensioneerden zijn de pensioengerechtigden van het Fonds verenigd. De vereniging benoemt een bestuurslid van het Fonds. Tevens benoemt de vereniging de afvaardiging van pensioengerechtigden in het Verantwoordingsorgaan. Verantwoordingsorgaan A.T. Gomes-Bouwer; lid van het verantwoordingsorgaan namens de werkgever A.A. Hamelink; lid van het verantwoordingsorgaan namens de werknemers/(in)actieve deelnemers O. van der Zeeuw; lid van het verantwoordingsorgaan namens de pensioengerechtigden Visitatiecommissie Drs. J. Groenewoud H.J.P. Strang RA D. Wenting AAG RBA Compliance officer Mw. S. Hazebroek 5

6 Kerncijfers (bedragen zijn in duizenden euro s) Aantal deelnemers Actieve deelnemers (incl. Arbeidsongeschikten) (55) (58) (60) (65) (66) Pensioentrekkenden Gewezen deelnemers Totaal aantal deelnemers Reglementvariabelen Indexatie actieven per (1 januari) Middelloon (in %) 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% Indexatie inactieven per (1 januari) Middelloon (in %) 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% Indexatie inactieven per (1 april) Eindloon (in %) 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% 0,00% Pensioenuitvoering Feitelijke premie 1) Premie volgens dekkingsgraadeis nvt nvt nvt Zuivere kostendekkende premie Kostendekkende / gedempte premie (ABTN) Pensioenuitvoeringskosten Pensioenuitkeringen Vermogenssituatie Pensioenvermogen Pensioenverplichtingen Aanwezige dekkingsgraad 104,6% 99,5% 92,8% 100,0% 102,3% Vereiste dekkingsgraad o.b.v. werkelijke beleggingsmix 115,7% 114,1% 113,1% 115,6% 113,4% Vereiste dekkingsgraad o.b.v. strategische beleggingsmix 117,0% 116,2% 116,1% 116,6% 116,0% Beleggingsportefeuille Vastgoedbeleggingen Aandelen Vastrentende waarden Derivaten Overige beleggingen 2) Liquide middelen Totaal beleggingen Beleggingsopbrengsten Directe beleggingsopbrengsten Indirecte beleggingsopbrengsten Vermogensbeheerkosten nvt nvt nvt Totaal inclusief waardewijzigingen Totaal beleggingsrendement (in %) 3) 2,8% 15,6% 8,3% 11,6% 12,1% Totaal beleggingsrendement (in %) (unhedged) 6,5% 12,4% -0,9% 9,1% 16,9% Benchmark (in %) (unhedged) 5,2% 12,6% -0,5% 8,2% 13,9% Tabel 2; Kerncijfers 1) De feitelijke premie 2013 is exclusief de inkoopsom VXOP 1953 van duizend euro, de feitelijke premie 2012 exclusief inkoopsommen VXOP 1952 (6.544 duizend euro.), en de feitelijke premie 2011 is exclusief inkoopsommen VXOP 1950 en 1951 ( duizend euro). 2) De beleggingen zijn exclusief de derivaten met een negatief saldo van duizend euro (2012: duizend euro) 3) Totaal beleggingsrendement betreft het rendement inclusief het effect van valuta afdekking en swap overlay. 6

7 Verslag van het bestuur Hoofdlijnen In 2013 is wederom veel tijd en energie geïnvesteerd in de financiële positie van het Fonds en het volgen van het herstel. Het bestuur heeft een ALM studie (Asset Liability Management) uit laten voeren om zo te toetsen of de strategische beleggingsmix van het Fonds optimaal is. Optimaal betekent in dit kader een beleggingsmix met een optimaal risico-rendement profiel gegeven de verplichtingen van het Fonds. De verplichtingen van het Fonds zijn de uitkeringen die het Fonds nu en in de toekomst moet doen. Een ALM studie dient derhalve als startpunt dan wel als toetsinstrument voor het beleggingsbeleid. In de ALM studie zijn verschillende beleggingsmixen en verschillende niveaus van renteafdekking onderzocht. Tevens zijn verschillende economische scenario s doorgerekend. De ALM studie heeft geen aanleiding gegeven om het strategische beleggingsbeleid aan te passen. Eind 2012 is besloten om binnen het mandaat bij ING Investment Management de vastrentende- en aandelenportefeuilles wat anders op te zetten. Binnen de vastrentende portefeuille is de exposure naar perifere eurolanden afgebouwd. Binnen de aandelenportefeuille is de exposure naar Europa verminderd en de exposure naar Emerging Markets vergroot. Tevens is een deel van het aandelenmandaat passief ingevuld en is er een grotere exposure naar dividend aandelen. Deze wijzigingen zijn begin 2013 geïmplementeerd. Gezien de financiële positie van het Fonds heeft het bestuur in december 2013 besloten om niet te indexeren in Het niet verhogen van de pensioenuitkeringen en opgebouwde pensioenen raakt zowel pensioengerechtigden als actieve en gewezen deelnemers. In februari 2014 is de evaluatie van het herstelplan ingediend bij De Nederlandsche Bank (DNB) met de stand per 31 december Het feitelijk herstel loopt met een dekkingsgraad van 104,6% iets voor op het geraamde herstelpad uit de evaluatie van het herstelplan van eind 2012, dat uitging van een dekkingsgraad van 104,2% per eind december Het bestuur kan hierdoor vaststellen en besluiten dat een verdere verlaging (korting) op de uitkeringen en opgebouwde pensioenaanspraken niet noodzakelijk is. Het fonds is daarmee per eind 2013 uit korte termijn herstel. Een jaar eerder, in februari 2013, heeft het bestuur nog moeten besluiten tot een verlaging van 3,5% per 1 april 2013 op de uitkeringen en opgebouwde pensioenaanspraken omdat het feitelijk herstel teveel achter bleef bij het geraamde herstelpad uit het herstelplan. In de besluitvorming over de verlaging heeft het bestuur belangen evenwichtig afgewogen conform haar wettelijke taak. De evaluatie van het herstelplan en de hoogte van de verlaging van pensioenaanspraken is goedgekeurd door de toezichthouder DNB. Helaas heeft het bestuur moeten besluiten tot deze pijnlijke en ingrijpende maatregel. Deze verlaging is per 14 februari 2013 door middel van een brief bekendgemaakt aan deelnemers, ex deelnemers en pensioengerechtigden, nadat de vooraankondiging reeds begin 2012 is gedaan. Tevens wordt op de website van het Fonds de maandelijkse dekkingsgraad gepubliceerd en is in januari 2013 een korte update gegeven aan de deelnemers van de situatie. Daarnaast is een uitgebreide toelichting door het bestuur gegeven tijdens de deelnemersvergadering. Eind december 2013 bedroeg de dekkingsgraad 104,6%. Het rendement over 2013 bedraagt 2,8%, inclusief het effect van de swap-overlay en valuta afdekking (bijdrage respectievelijk -4,2% en +0,4%). De beleggingsopbrengsten van het Fonds over 2013 bedroegen ongeveer 22,6 miljoen euro. Exclusief swap-overlay en valuta afdekking bedraagt het rendement 6,5%. Door een stijging van de rentetermijnstructuur die het fonds moet gebruiken om de verplichtingen te waarderen is de waarde van de verplichtingen in het boekjaar 2013 afgenomen. De hiervoor genoemde ontwikkelingen, positieve beleggingsrendementen en afnemende waarde van de verplichtingen, zorgen er voor dat de dekkingsgraad zich in het boekjaar positief heeft ontwikkeld. Het pensioenvermogen van het Fonds is in het boekjaar toegenomen naar 959 miljoen euro. De pensioenverplichtingen zijn in het boekjaar afgenomen naar 917 miljoen euro. In navolging van aanpassingen binnen de bedrijfstak Metalektro en aanpassingen in fiscale wetgeving is het opbouwpercentage binnen de pensioenregeling verlaagd. In 2012 is het opbouwpercentage verlaagd naar 2,0 procent. In 2013 is het opbouwpercentage verlaagd naar 1,98 procent. Vanaf 2014 geldt een opbouwpercentage van 1,90%. Tegelijkertijd is de franchise in 2014 verlaagd zodat de grondslag waarover pensioen wordt opgebouwd vergroot wordt. Doordat de wetgever verdere veranderingen in het fiscale kader voor pensioenen heeft aangekondigd per 1 januari 2015 zal de regeling naar verwachting in 2015 wederom aangepast worden. Uit het bovenstaande moge duidelijk worden dat in 2013 de financiële positie van het Fonds bovenaan de agenda van het bestuur heeft gestaan. Eind 2013 kan geconstateerd worden dat het daadwerkelijke herstel van het Fonds voorloopt op het vooruit berekende herstelpad dat in het, door De Nederlandsche Bank goedgekeurde, herstelplan is opgenomen. Naast het opstellen van het herstelplan heeft het bestuur na afloop van het derde kwartaal in 2008 besloten om de automatische rebalancing na afloop van ieder kwartaal on hold te zetten. Deze maatregel is genomen vanwege de op dat moment sterk neerwaartse trend op aandelenmarkten. Met deze maatregel is de schade ten aanzien van de financiële positie van het Fonds beperkt. In de jaren na 2008 is het nog aanwezige aandelenbelang door autonome stijging van koersen en enkele éénmalige aanpassingen in de allocatie weer naar de strategische omvang van rond de 36% gestegen. Daarnaast heeft het gedeeltelijk afdekken van het renterisico van de verplichtingen de neerwaartse ontwikkeling en fluctuatie van de dekkingsgraad beperkt. In april 2013 hebben alle deelnemers, ex-deelnemers en gepensioneerden een (uniform) Pensioenoverzicht ontvangen met daarop weergegeven de verlaging van het pensioen met 3,5% per 1 april Alle pensioenfondsen en verzekeraars gebruiken dit vastgestelde uniforme format zodat de vergelijkbaarheid en optelbaarheid van jaarlijkse pensioenoverzichten gewaarborgd is. Alle bestuursleden en mensen werkzaam bij het pensioenbureau hebben over 2013 een verklaring afgegeven over het naleven van de gedragscode die door het Fonds is vastgesteld. 7

8 Tevens is de communicatiecommissie in het boekjaar diverse keren bij elkaar geweest om het communicatiebeleid en de ambities rond communicatie met (in)actieve deelnemers en pensioengerechtigden verder concreet vorm te geven. Met deze besluiten en acties is invulling gegeven aan diverse principes van Pension Fund Governance die verankerd zijn in de Pensioenwet (PW). Goed pensioenfondsbestuur In 2007 heeft de Pension Fund Governance (PFG) Commissie van Stichting Pensioenfonds Thales Nederland geïnventariseerd hoe de principes voor goed pensioenfondsbestuur kunnen worden geïmplementeerd binnen het Fonds. Hiertoe is de commissie een aantal keren bijeengekomen. Een en ander heeft geresulteerd in de vaststelling van reglementen voor het verantwoordingsorgaan en voor de visitatiecommissie. Eind 2007 hebben de verschillende betrokken partijen bij het Fonds de mensen voor het verantwoordingsorgaan benoemd. Over de jaren 2007 tot en met 2012 heeft het verantwoordingsorgaan haar oordeel afgegeven. Deze oordelen zijn tezamen met de reactie van het bestuur op deze oordelen aan de respectievelijke jaarverslagen gehecht. Een visitatie dient minimaal één keer per drie jaar plaats te vinden. In het najaar van 2009 heeft het bestuur een onafhankelijke visitatiecommissie, bestaande uit 3 externe deskundigen, benoemd. Deze commissie is in het vierde kwartaal van 2009 begonnen met haar werkzaamheden ten behoeve van een volledige visitatie van het Fonds. De commissie heeft alle belangrijke documenten van het Fonds bestudeerd en een aantal interviews gehouden. Onder andere met het bestuur, met delegaties van het bestuur en met de manager van het Fonds. Aan de hand hiervan heeft de visitatiecommissie begin 2010 een rapport opgesteld met haar oordeel en een aantal aanbevelingen. Het onderzoek van de commissie heeft zich, in lijn met de wettelijke vereisten, gericht op: Het beoordelen van beleids- en bestuursprocedures en -processen en de checks en balances binnen het Fonds. Het beoordelen van de wijze waarop het Fonds wordt aangestuurd. Het beoordelen van de wijze waarop door het bestuur wordt omgegaan met de risico s op de korte en langere termijn. De visitatie heeft een breed karakter en dekt alle relevante beleidsgebieden af. Daarmee is sprake van een volledige visitatie. In 2013 heeft de visitatiecommissie wederom een visitatie afgerond en daarbij geconstateerd dat de aanbevelingen van de voorgaande visitatie zijn uitgevoerd. Een aantal nieuwe aanbevelingen zijn gedaan op basis van de 2013 visitatie. Deze aanbevelingen hadden onder meer betrekking op het expliciet toetsen van de besluitvorming op strategische doelen en risicobeheersing, de uitvoering van zelfevaluaties en het monitoren van balansrisico. De aanbevelingen zullen door het bestuur opgepakt worden. Andere thema s binnen de PFG-principes zijn deskundigheidsbevordering, communicatie met actieve deelnemers, gewezen deelnemers en pensioengerechtigden en zelfevaluatie van het bestuur. Code pensioenfondsen De Code Pensioenfondsen is opgesteld door de Pensioenfederatie en de Stichting van de Arbeid, die hiermee normen formuleren voor goed pensioenfondsbestuur. De Code Pensioenfondsen komt voor pensioenfondsen in de plaats van de Principes voor goed pensioenfondsbestuur, die de Stichting van de Arbeid in 2005 heeft gepubliceerd en is van toepassing verklaard in de Pensioenwet. De pensioenfondsen gaan de Code Pensioenfondsen naleven volgens het pas-toe-of-leg-uit - beginsel. Het bestuur onderschrijft de Code Pensioenfondsen en geeft nadere invulling aan de normen uit de Code Pensioenfondsen. De Code is 1 januari 2014 in werking getreden. Het bestuur gaat vanaf dat moment in het jaarverslag rapporteren over de naleving van de Code Pensioenfondsen. Wet versterking bestuur pensioenfondsen Per juli 2014 wordt de Wet versterking bestuur pensioenfondsen van kracht. Deze wet zorgt voor aanpassingen in de verantwoordelijkheden van het verantwoordingsorgaan. Tevens heeft deze wet implicaties voor visitatie. Zo gaat onder andere de frequentie van visitatie gaat omhoog. Fondsen kunnen ook kiezen voor het installeren van een raad van toezicht in plaats van een visitatiecommissie. Daarnaast biedt deze wet pensioenfondsen de mogelijkheid om te kiezen tussen verschillende bestuursmodellen. Het bestuur is in 2013 begonnen met de voorbereidingen om de Wet versterking bestuur pensioenfondsen tijdig te implementeren. Integere bedrijfsvoering Wettelijk is geregeld dat een pensioenfonds maatregelen dient te treffen die goed pensioenfondsbestuur waarborgen. Met de invoering van de PW per 1 januari 2007 zijn de STAR principes voor pension fund governance (PFG) verankerd in het wettelijke kader. Deze 32 principes betreffen de onderdelen zorgvuldig bestuur; transparantie, openheid en communicatie; deskundigheid; verantwoording en intern toezicht. De organisatie van een pensioenfonds dient zodanig ingericht te zijn, dat hiermee een beheerste en integere bedrijfsvoering wordt gewaarborgd. Deze verantwoordelijkheid is vastgelegd in artikel 143 van de PW. Dit houdt onder meer in: Adequate administratieve organisatie en interne controle (AO/IC) en risicobeheersing; Analyse en beheersing van integriteitsrisico s; Voorkomen van belangenverstrengeling; Duurzame beheersing van (financiële) risico s; Eenmaal per 3 jaar een continuïteitsanalyse. Het bestuur heeft haar analyse van risico s vastgelegd in de notitie Risicoanalyse en risicomanagement van Stichting Pensioenfonds Thales Nederland. In deze notitie is een integrale analyse gemaakt van de financiële en niet-financiële risico s waarmee het Fonds zich geconfronteerd ziet. De notitie gaat uit van de risico-analyse systematiek FIRM die tevens door DNB gebruikt wordt. Het bestuur heeft continue aandacht voor risicomanagement en bespreekt het risicomanagementbeleid periodiek in haar vergaderingen. Periodiek bespreekt het bestuur de financiële en niet-financiële risico s waarmee het Fonds zich geconfronteerd ziet opnieuw. Indien er aanleiding voor is worden maatregelen genomen om de financiële en niet-financiële risico s verder in te perken. Door de Beleggingsadviescommissie worden besluiten voorbereid ten aanzien van het vermogensbeheer in het licht van de ontwikkeling van de verplichtingen enerzijds en de financieel 8

9 economische verwachtingen anderzijds. Zo is in de loop van 2012 een deel van de middelen binnen de aandelenportefeuille gealloceerd naar minimum volatility aandelen strategieën. Ook is de inrichting van de obligatie portefeuille zorgvuldig opnieuw bekeken met de vermogensbeheerders en zijn ook op dat vlak aanpassingen geïmplementeerd ter borging van de risico en rendementsverwachtingen. In 2013 is een ALM studie uitgevoerd om het strategisch beleggingsbeleid en verschillende niveau s van rentehedging te toetsten, in verschillende economische scenario s. Het bestuur heeft een externe accountant aangesteld. Deze accountant controleert jaarlijks het jaarverslag en de Staten voor de DNB en vervolgens doet de accountant verslag van zijn werkzaamheden in de vorm van een controleverklaring en een verslag aan het bestuur. Het bestuur heeft een externe certificerend actuaris aangesteld. De certificerend actuaris zal de financiële positie van het Fonds beoordelen volgens de eisen van de pensioenwet en De Nederlandsche Bank N.V. De certificerend actuaris rapporteert éénmaal per jaar aan het fondsbestuur door middel van een actuarieel rapport en een actuariële verklaring. Rapportage van de jaarcijfers aan de toezichthouder door het Fonds vindt plaats uiterlijk 30 juni van het jaar volgend op het kalenderjaar waarop de rapportage betrekking heeft. Het bestuur is eindverantwoordelijk voor het uitvoeren van interne controle maatregelen gericht op de juiste en volledige registratie van de gegevens van het Fonds. Ter controle op de uitbestede werkzaamheden zijn met Aon Hewitt de volgende afspraken gemaakt: Aon Hewitt levert periodiek (een keer per kwartaal in een kwartaalverslag) de resultaten op de belangrijkste performance indicatoren over het functioneren van haar uitvoeringsorganisatie. Daarnaast levert Aon Hewitt jaarlijks een intern actuarieel rapport. Jaarlijks zal de accountant van het Fonds zich in het kader van de controle van de jaarrekening een oordeel vormen over de aanwezigheid en naleving van de administratieve organisatie en de interne controle procedures. Indien daartoe aanleiding is, zal het bestuur samen met Aon Hewitt een vergadering beleggen waarin zal worden gesproken over het functioneren van de uitvoeringsorganisatie. Daarnaast laat het bestuur zich ter vervulling van deze taak bijstaan door de manager Pensioenfonds. Het bestuur geeft instructies van algemene strekking aan de manager Pensioenfonds. Aon Hewitt verstrekt een Service Organisation Control I rapportage type 2 voor de periode van 1 oktober 2012 tot en met 30 september Over het laatste kwartaal van 2013 heeft het management van Aon Hewitt een Comfort Letter afgegeven, waarin is aangegeven dat de werkwijze van de pensioenadministratie inclusief de controle activiteiten in dat laatste kwartaal niet zijn gewijzigd en dat het management van Aon Hewitt geen uitzonderingen hierop kent. Renterisico Het Fonds heeft het renterisico op de pensioenverplichtingen in belangrijke mate afgedekt voor 70 % van de pensioenverplichtingen. Het Fonds ziet deze renteafdekking als een instrument voor balansmanagement. Sinds maart 2008 wordt dit gedaan met behulp van vastrentende beleggingen in combinatie met een Swap overlay portefeuille (rente swaps). Voor een kwantitatieve beschrijving van de risico s wordt verwezen naar de toelichting op de jaarrekening op pagina 40 en verder in dit verslag. Periodiek monitort het bestuur of de renteafdekkingsconstructie ook daadwerkelijk 70% van de verplichtingen gewaardeerd tegen marktwaarde afdekt. Het bestuur maakt hiervoor gebruik van rapportages die opgeleverd worden door Kasbank en Blackrock. In 2013 zijn nieuwe afspraken gemaakt over een uitbreiding van rapportages. Hiermee geeft het bestuur verder invulling aan monitoring en risicomanagement. De rapportages laten zien dat de afdekking zich in 2013 binnen de afgesproken bandbreedte van + of 3% heeft bevonden. Naleving wet- en regelgeving Het bestuur is niet bekend met overtredingen op voor het Fonds relevante wet - en regelgeving. Klachten en geschillen Het Fonds hanteert een klachten- en geschillenprocedure. In 2013 zijn geen klachten ontvangen of geschillen gemeld. Gedragscode en compliance officer De Autoriteit Financiële Markten (AFM) is verantwoordelijk voor het effectentypisch gedragstoezicht. Fondsen moeten beschikken over een adequate AO/IC, moeten maatregelen nemen die nodig zijn voor een onafhankelijk marktoptreden en zich onthouden van handelen met voorwetenschap (koersgevoelige informatie). Tevens vereist de wetgever een algemene gedragscode, die op andere terreinen gedragsregels oplegt, zoals de relatiegeschenken en nevenfuncties. DNB is verantwoordelijk voor dit bedrijfseconomisch gedragstoezicht. De Vereniging van Bedrijfstakpensioenfondsen (VB), Unie van Beroepspensioenfondsen (UvB) en Stichting voor Ondernemingspensioenfondsen (OPF) hebben een nieuwe modelgedragscode ontwikkeld waarin beide vormen van gedragstoezicht zijn verwerkt. Het bestuur heeft een gedragscode vastgesteld voor het Fonds aan de hand van de modelgedragscode van de koepelorganisaties. Tevens is door het bestuur een compliance officer benoemd. Jaarlijks wordt toegezien op de naleving van de code en jaarlijks wordt door de bestuursleden en de overige verbonden personen een verklaring omtrent het naleven van de gedragscode van het Fonds getekend. In maart 9

10 2014 heeft het bestuur de rapportage van de compliance officer over 2013 ontvangen. Er zijn geen specifieke bevindingen gerapporteerd door de compliance officer. Deskundigheidsbevordering Het deskundigheidsplan van het bestuur is opgesteld op basis van het Plan van Aanpak Deskundigheidsbevordering van de pensioenkoepels. In het plan wordt onderscheid gemaakt naar de 2 verschillende deskundigheidsniveaus. Verder zijn in het plan de verschillende deskundigheidsgebieden gekoppeld aan bestuursleden. In april 2012 is het bestaande deskundigheidsplan uit 2011 door het bestuur geactualiseerd. Sinds begin 2011 is de Beleidsregel deskundigheid 2011 van DNB en de AFM van kracht. Hiermee willen de toezichthouders verduidelijken wat zij verstaan onder deskundigheid en welke aspecten zij bij de toetsing van een beleidsbepaler in aanmerking nemen. In april 2011 heeft de Pensioenfederatie Aanbevelingen deskundig en competent pensioenfondsbestuur uitgebracht. Deze aanbevelingen zijn reeds verwerkt in het deskundigheidsplan van Stichting Pensioenfonds Thales Nederland. Deskundigheid, vaardigheden en gedrag (competenties) van de bestuursleden krijgen steeds meer aandacht. De belangrijkste wijziging is dat er nu ook wordt gekeken naar de gedragskenmerken (competenties) van de bestuursleden. In 2013 heeft elk bestuurslid één of meerdere cursussen of seminars gevolgd over actuele onderwerpen en thema s uit de pensioenwereld. Tevens vindt periodiek externe toetsing van de deskundigheid en competenties plaats. In 2013 heeft het bestuur een zelfevaluatie uitgevoerd in samenwerking met het SPO (Stichting Pensioen Opleidingen) daarnaast zijn individueel competenties getoetst door middel van de competentiereflector van het SPO. De uitkomsten en gemiddelde score uit de competentiereflector zijn besproken. De bestuursleden herkenden zich over het algemeen in de uitkomsten van de competentiereflector en bevestigden de conclusie dat de gekozen competenties (voor het gehele bestuur) meer dan voldoende ontwikkeld zijn en de dagelijkse gang van zaken in het pensioenfonds niet belemmeren. Communicatie Het Fonds heeft een communicatiecommissie ingesteld om de communicatieambities nader vorm te geven. De commissie bestaat uit drie bestuursleden en wordt ondersteund door een medewerker van het pensioenbureau. In 2010 heeft de commissie het communicatiebeleidsplan herzien en uitgewerkt met een actieplan voor de korte en langere termijn. De herziening heeft betrekking op het meer pensioenbewust maken van deelnemers. De wettelijk vereiste communicatie was al opgenomen in de eerste versie van het communicatiebeleidsplan. In 2013 is een start gemaakt met de update van het beleidsplan, naar verwachting is dit halverwege 2014 gereed. De communicatiecommissie heeft zich in 2013 onder andere bezig gehouden met de communicatie rondom de verlaging van de pensioenaanspraken, en het volgen van de ontwikkelingen rondom de verwachte aangepaste communicatiewetgeving. De Uniforme Pensioen Overzichten (UPO) voor deelnemers zijn in april 2013 verstuurd. In het personeelsblad Reflector is in mei door middel van een interview met de bestuursvoorzitter de heer De Bruijn aandacht besteed aan de noodzaak van de verlaging en aan de mogelijkheid om tijdens de deelnemersvergadering in juni vragen hierover te kunnen stellen. Iedere maand wordt de actuele dekkingsgraad, zo nodig met korte toelichtingen op de wijzigingen, op de website van het Fonds geplaatst. Tijdens de deelnemersvergadering in 2013 zijn deelnemers gevraagd naar hun mening ten aanzien van de communicatie uitingen van het fonds (o.a. correspondentie, UPO, website, artikelen en deelnemersvergadering). Uit deze enquête kwam naar voren dat deelnemers en gepensioneerden over het algemeen tevreden zijn over de communicatie van het fonds per brief en de informatie op de website. Wat er gemist wordt is de pensioenplanner-functionaliteit. Deze is in 2013 buiten gebruik omdat de leverancier gestopt is en er een andere leverancier gezocht moest worden, maar zal naar verwachting in het eerste kwartaal van 2014 weer operationeel zijn. Het Uniform Pensioen Overzicht (UPO) scoort niet zo hoog. Wellicht heeft de onzekerheid van de situatie ten aanzien van de pensioenregelgeving hier mee te maken, het UPO geeft een momentopname uitgaande van het feit dat alle parameters ook in de toekomst blijven zoals het nu is. Verder is duidelijk geworden dat de informatie die gegeven wordt op de deelnemersvergadering goed is, maar dat de vorm en de lengte aanpassing behoeven. Het feit dat er dit jaar een externe spreker was om ontwikkelingen in pensioenland toe te lichten werd gewaardeerd. Maatschappelijk Verantwoord Beleggen Stichting Pensioenfonds Thales Nederland geeft via de door haar ingeschakelde vermogensbeheerders, ING Investment Management en BlackRock, invulling aan principes voor Maatschappelijk Verantwoord Beleggen. Beide vermogensbeheerders zijn van mening dat goed ondernemingsbestuur, waarbij rekening wordt gehouden met sociale, ethische en milieufactoren, op de lange termijn de aandeelhouderswaarde in stand kan houden en verhogen. De beheerders zien het als een fiduciaire plicht om de economische waarde van de ondernemingen waarin namens klanten wordt belegd, in stand te houden en te verhogen. Daarom hebben deze beheerders gespecialiseerde teams die zich bezighouden met verantwoord ondernemen en verantwoord beleggen. Ze zetten zich in voor goede corporate governance-praktijken door engagement met ondernemingen en hebben mogelijkheid tot het uitoefenen van het stemrecht in aandeelhoudersvergaderingen. Door de schaalgrootte behoort BlackRock bijvoorbeeld tot de tien grootste aandeelhouders van een aanzienlijk aantal ondernemingen. De meeste aandelenbeleggingen zijn gebaseerd op traditionele long-only strategieën wat een impuls geeft aan verantwoord aandeelhouderschap. Bestuursvergaderingen Het bestuur van het Fonds heeft het afgelopen jaar tien maal vergaderd. De financiële positie van het Fonds, de ontwikkelingen op de financiële markten, de ontwikkeling en allocatie van de beleggingsportefeuille en het herstelplan zijn een belangrijk onderwerp in de vergaderingen geweest. Andere onderwerpen waren de uitvoering en inkoop van de voorwaardelijke rechten regeling, de mogelijke aanpassingen in het Financiële Toetsingskader (FTK), de uitvoering van een continuïteitsanalyse, de uitvoering van een ALM studie, compliance, het deskundigheidsplan, de ontwikkeling van een nieuwe pensioenplanner, verlenging van het contract met AonHewitt, de Wet 10

11 versterking bestuur pensioenfondsen en de competentie toets en zelfevaluatie binnen het bestuur. De premie en indexatie voor het jaar 2014 zijn in december vastgesteld. Deelnemersvergadering Op 20 juni 2013 is de deelnemersvergadering gehouden. Deze deelnemersvergadering mocht zich verheugen op een grote belangstelling vanuit de actieve deelnemers en gepensioneerden. In deze vergadering is gesproken over het indexatiebesluit, de financiële positie en de verlaging van pensioenen en het herstelplan van het Fonds. Deze zaken zijn uitgebreid toegelicht en de notulen van de vorige deelnemersvergadering zijn vastgesteld. Naast bovengenoemde onderwerpen is gesproken over actualiteiten en het jaarverslag Het bestuur van het Fonds besteedt conform de Pensioenwet en de daarin opgenomen eisen voor goed pensioenfondsbestuur veel aandacht aan de opzet en inrichting van de organisatie, inclusief de interne beheersing. Onder andere in de statuten is bepaald hoe het bestuur invulling geeft aan begrippen als verantwoording en intern toezicht. Vanuit TowersWatson heeft een externe spreker pensioenactualiteiten en veranderingen in Wet- en regelgeving toegelicht tijdens de deelnemersvergadering. Verantwoordingsorgaan Vanaf eind 2007 is het verantwoordingsorgaan (VO) actief. Het VO bestaat uit een vertegenwoordiging namens actieve deelnemers, pensioengerechtigden en de werkgever. De verantwoording die het bestuur aflegt is onderdeel van de jaarverslagcyclus en in dat kader wordt ook het formele overleg gevoerd tussen bestuur en VO. Volgens de Pensioenwet dient het VO een oordeel te geven over: Het handelen van het Bestuur van de Stichting Pensioenfonds Thales Nederland. Het door het Bestuur uitgevoerde beleid in het verslagjaar. Beleidskeuzes van het Bestuur die op de toekomst betrekking hebben. Om tot een oordeel te kunnen komen heeft het VO in de maand mei 2013 gesprekken gevoerd met de externe accountant, de certificerend actuaris en met het Bestuur van de Stichting Pensioenfonds Thales Nederland. Het Bestuur heeft het VO inzicht verschaft in het jaarverslag 2012, de ABTN en andere relevante documenten en besluiten. In mei 2013 heeft het VO een verklaring afgelegd over het handelen van het bestuur, het door het bestuur uitgevoerde beleid in het kalenderjaar 2012 en de beleidskeuzes van het bestuur die op de toekomst betrekking hebben. De betreffende verklaring en aanbevelingen van het VO en de reactie van het bestuur zijn opgenomen in het jaarverslag Intern Toezicht Voor het Intern Toezicht is gekozen voor de variant van een visitatiecommissie, die eens in de drie jaar de beleids- en bestuursprocedures en processen beoordeelt. Hierbij wordt onder meer gekeken naar de checks and balances, de wijze waarop de uitvoering van de regeling wordt bestuurd en aangestuurd en de wijze waarop wordt omgegaan met de risico's op de langere termijn voor (de dekkingsgraad van) het Fonds. In april 2013 heeft de visitatiecommissie haar rapport over de visitatie 2012 opgeleverd. De visitatie is een vervolg op de visitatie van 2009, heeft een breed karakter en bestrijkt alle relevante beleidsgebieden. Daarmee is sprake van een volledige visitatie. Het visitatierapport is gebaseerd op analyse van geleverde documentatie en op gesprekken met het bestuur, het verantwoordingsorgaan en de manager pensioenfonds. De waarnemingsperiode is 2010 tot en met De uitkomsten zijn besproken met het bestuur. Op basis van de uitgevoerde visitatie is de commissie van oordeel dat de beleids- en bestuursprocedures en de checks en balances voldoende zijn ontwikkeld, dat het fonds adequaat wordt aangestuurd en dat het bestuur verantwoord omgaat met de risico s op zowel korte als langere termijn. 11

12 Financiële paragraaf Samenvatting van de financiële positie van het Fonds en ontwikkelingen gedurende het jaar: (In duizenden euro s) Pensioenvermogen Technische voorzieningen Dekkingsgraad % Stand per 31 december ,8% Premiebijdragen / koopsomopbouw Beleggingsresultaten / rentetoevoeging Uitkeringen Wijziging marktrente gedurende Impact UFR Overgedragen pensioen Korting Overige: toeslag langleven Overige Stand per 31 december ,5% Premiebijdragen / koopsomopbouw Beleggingsresultaten / rentetoevoeging Uitkeringen Wijziging marktrente gedurende Overgedragen pensioen Overige Stand per 31 december ,6% Tabel 3; Stand financiële positie Het saldo van baten en lasten over de afgelopen jaren kan als volgt worden geanalyseerd: (In duizenden euro s) Premieresultaat incl. kosten Interestresultaat Overig resultaat Totaal resultaat Tabel 4; Resultaat De premie in 2013 is 33,1% van de som van pensioengrondslagen van alle deelnemers, waarvan in 3,1% éénmalig additioneel door de werkgever is bijgedragen in 2013 (hier mogen geen rechten aan ontleend worden voor de toekomst), in 2012 en in 2011 was de premie 28,3% van de som van pensioengrondslagen. Het interestresultaat (45,7 miljoen euro) bestaat uit het saldo uit hoofde van wijziging rentetermijnstructuur (28,1 miljoen euro), het saldo uit hoofde van beleggingsopbrengsten (20,9 miljoen euro) en de benodigde intresttoevoeging (-3,3 miljoen euro). Het overige resultaat (-0,6 miljoen euro) bestaat hoofdzakelijk uit de negatieve overige resultaten (-1,4 miljoen euro), een positief effect op de inkoop van VXOP rechten (0,6 miljoen euro) en een positief effect op kanssystemen (0,2 miljoen euro). Het overig resultaat van -1,4 miljoen euro wordt verklaard door met name de uitwerking van de korting van 3,5% per april 2013 (-0,6 miljoen euro). In 2012 is een positief resultaat van 33.8 miljoen euro opgenomen, terwijl in werkelijkheid in 2013 het positieve resultaat van de korting 33,2 miljoen euro was. Oorzaken van het verschil van -0,6 miljoen euro zijn: Geen korting op coming service deel arbeidsongeschikte deelnemers vanwege premievrijstelling bij arbeidsongeschiktheid; Geen korting op uitkeringen in de eerste drie maanden van 2013; Geen korting op vrijval uit de technische voorziening vanwege sterfte in de eerste drie maanden van 2013; Overige administratieve verschillen tussen korting in actuariële rapportage 2012 en doorgevoerde korting in administratie per 1 april Waaronder geen korting op de voorziening voor zieken en op de voorziening AOW-Garantie. Daarnaast wordt de 1,4 miljoen verklaard door correcties op oude eindloon aanspraken van 0,3 miljoen euro en het opvoeren van ongehuwdengarantie. Indien bij pensionering blijkt dat de deelnemer niet gehuwd is, wordt voor opbouw van vóór 2002 een 12

13 ongehuwdengarantie opgevoerd. Deze ongehuwdengarantie bedraagt 0,3 miljoen euro. Tenslotte hebben andere in de administratie doorgevoerde mutaties geleid tot een stijging van de voorziening van 0,2 miljoen euro. Ultimo 2013 bedraagt de gehanteerde gemiddelde rekenrente voor de technische voorziening 2,7% (2012; 2,38%). De dekkingsgraad ultimo jaar (op basis van de jaarrekening) heeft zich de afgelopen jaren als volgt ontwikkeld: Dekkingsgraad vlgs FTK ultimo exclusief korting 104,6% 96,0% 92,8% 100,0% 102,3% Dekkingsgraad vlgs FTK ultimo inclusief korting nvt 99,5% nvt nvt nvt Tabel 5; Dekkingsgraad Het Fonds heeft in haar toeslagbeleid vastgelegd dat jaarlijks pensioenaanspraken worden verhoogd, indien de financiële middelen van het Fonds dit toelaten. Hiermee wordt rekening gehouden met de ontwikkeling van het prijspeil en de loonontwikkeling binnen de CAO- Metalektro. Voor het toeslagbeleid wordt verwezen naar pagina 41 van dit verslag. Herstelplan Dekkingsgraad Eind 2013 bedraagt de dekkingsgraad van het Fonds 104,6%, deze dekkingsgraad ligt boven het vereiste niveau van 104,2% (grens van dekkingstekort). Solvabiliteitseisen Ultimo 2013 bedraagt het vermogen 959,0 miljoen euro, de voorziening pensioenverplichtingen 916,8 miljoen euro en de dekkingsgraad 104,6%. Het minimaal vereist eigen vermogen bedraagt 38,5 miljoen euro, hetgeen overeenkomt met de minimaal vereiste dekkingsgraad voor het Fonds van 104,2%. Het vereist eigen vermogen bedraagt eind ,9 miljoen euro en de vereiste dekkingsgraad 117,0% op basis van de strategische beleggingsmix (op basis van de werkelijke mix is de vereiste dekkingsgraad 115,7%). Ultimo 2013 is het eigen vermogen van het Fonds lager dan het vereist eigen vermogen en er is daarom sprake van een reservetekort. Het dekkingstekort is beëindigd ultimo 2013 omdat het eigen vermogen boven het minimaal vereist eigen vermogen ligt. Belangrijkste uitgangspunten van het herstelplan Het Fonds maakt gebruik van de eenmalige mogelijkheid die de Minister heeft geboden om binnen 5 jaar (in plaats van de eerder vereiste 3 jaar; dus uiterlijk 31 december 2013) het minimaal vereist eigen vermogen te bereiken. Bij het opstellen van het herstelplan heeft het bestuur zich laten ondersteunen door externe adviseurs en is het voorgenomen beleggingsbeleid afgestemd met de beleggingsadviescommissie. Het herstelplan is opgesteld met inachtneming van de uitgangspunten zoals die door DNB zijn voorgeschreven. De belangrijkste uitkomsten van het in maart 2009 ingediende herstelplan zijn: In de vijfjaarsperiode zal er geen sprake zijn van toeslagverlening. Dit geldt naar verwachting ook nog voor het jaar Het beleggingsbeleid wordt niet aangepast. Herstelkracht op korte termijn Het korte termijn herstelplan is per 31 december 2013 beëindigd, en is daarmee binnen 5 jaren gehaald, zonder de noodzaak van een additionele korting bovenop de 3,5% die per april 2013 doorgevoerd is. Herstelkracht op lange termijn Uit het herstelplan blijkt dat het Fonds binnen 15 jaar voldoet aan de wettelijke eisen ten aanzien van het vereist eigen vermogen (VEV). Bij het herstelplan is uitgegaan van een gemiddeld lange termijn rendement; dit verwachte rendement moet in belangrijke mate bijdragen aan het herstel. Op basis van de ontwikkeling van de dekkingsgraad in 2013 is de verwachte einddatum van het langetermijn herstelplan 31 oktober

14 Toelichting op realisatie verslagjaar Onderstaande tabel is een specificatie van de werkelijke ontwikkeling van de dekkingsgraad in 2013 ten opzichte van de verwachte ontwikkeling van de dekkingsgraad in 2013 volgens de evaluatie van het herstel per 31 december Realisatie 2013 Plan 2013 Primo stand dekkingsgraad (%) 99,5% 96,0% Mutatie dekkingsgraad (%-punt) 5,1% 8,2% Ultimo dekkingsgraad (%) 104,6% 104,2% Geraamde technische voorzieningen Vereist eigen vermogen Vereiste dekkingsgraad (%) 117,0% 116,1% Minimaal vereiste dekkingsgraad (%) 104,2% 104,2% Oorzaken mutatie dekkingsgraad: Premieverschil op dekkingsgraad (%-punt) 0,2% 0,2% Solvabiliteitsvrijval op dekkingsgraad (%-punt) 0,0% -0,1% Indexering / korting 0,0% 3,5% Rentetermijnstructuur op dekkingsgraad (%-punt) 3,1% 0,0% Rendementsverschil op dekkingsgraad (%-punt) 1,9% 4,4% Overige oorzaken en kruiseffecten op dekkingsgraad (%-punt) -0,1% 0,2% Som van alle mutaties van de dekkingsgraad 5,1% 8,2% Tabel 6; Specificatie ontwikkeling van de dekkingsgraad ten opzichte van herstelplan De belangrijkste reden voor het positieve resultaat op de rentestructuur is de stijging van de nominale rente. Daarnaast draagt het beleggingsrendement positief bij aan de stijging van de dekkingsgraad. Het Fonds loopt voor op het herstelplan. In 2013 is het opbouwpercentage verlaagd van 2,00% naar 1,98%, wat overeen komt met de gewijzigde pensioenopbouw in de bedrijfstak Metalektro. Uitvoeringskosten Het bestuur heeft de ambitie om uitvoeringskosten meer inzichtelijk en transparant te maken. Het bestuur volgt hierbij de aanbevelingen op dit vlak zoals gedaan door de Pensioenfederatie. Stichting Pensioenfonds Thales Nederland benchmarkt de kosten voor zowel vermogensbeheer als pensioenbeheer bij een daartoe gespecialiseerde organisatie CEM. Uit deze voor pensioenfondsen brede benchmark, waarbij rekening wordt gehouden met schaalgrootte, komt naar voren dat het niveau van de kosten in lijn ligt met pensioenfondsen van een vergelijkbare omvang. Gezien het verschillende karakter wordt bij het geven van inzicht afzonderlijk aandacht besteed aan vermogensbeheer- en pensioenbeheerkosten. In onderstaande tabellen zijn de kosten gerelateerd aan het pensioenbeheer en het vermogensbeheer verder gespecificeerd: (bedragen zijn in duizenden euro s) Pensioenbeheer Pensioenuitvoeringskosten 1.250* 1.312** Aantal actieve deelnemers + pensioentrekkenden Gemiddelde kosten per deelnemer 377 euro 399 euro Tabel 7 Uitvoeringskosten pensioenbeheer * Dit zijn de totale uitvoeringskosten van duizend euro gecorrigeerd met de kosten die conform de aanbevelingen van de pensioenfederatie, zijn toegerekend aan de vermogensbeheerkosten. ** Dit zijn de uitvoeringskosten zoals in 2012 gerapporteerd. Toen is er geen rekening gehouden met deels toerekening naar vermogensbeheerkosten. Door de gewijzigde systematiek zijn de cijfers 2012 en 2013 niet (zonder meer) te vergelijken met elkaar. Bij pensioenbeheer bestaat goed inzicht in de totale kosten. Een veel gehanteerde wijze om inzicht te geven is de totale reguliere uitvoeringskosten te relateren aan het totaal aantal actieve en gepensioneerde deelnemers (exclusief gewezen deelnemers). Feitelijk moeten de kosten ook worden bezien in relatie tot de kwaliteit en complexiteit van de geleverde diensten maar vanwege het arbitraire karakter en 14

15 onvoldoende objectief vergelijkingsmateriaal is dit niet goed mogelijk. Daarom wordt uitsluitend inzicht gegeven in de kosten per actieve en gepensioneerde deelnemer. De pensioenbeheerkosten bestaan uit kosten voor de pensioenuitvoerder Aon Hewitt, accountantskosten, kosten voor (actuarieel) advies, kosten bestuursbureau en contributies aan DNB, AFM (deze zijn voor 20% toegerekend aan uitvoeringskosten, 80% van deze kosten is toegerekend aan vermogensbeheerkosten) en Nationaal Pensioenregister. De totale beheerkosten zijn in 2013 gestegen ten opzichte van een jaar eerder. Deze stijging wordt grotendeels veroorzaakt door wijzigende wet- en regelgeving. Ook de toezichtkosten van DNB zijn substantieel gestegen ten opzichte van een jaar eerder. Een verdere toelichting op de pensioenbeheerkosten vindt u in de jaarrekening in Tabel 56. Vermogensbeheerkosten In de aanbevelingen van de Pensioenfederatie van eind 2011 staan aanbevelingen om kosten die voorheen in hoofdzaak rechtstreeks van het beleggingsresultaat werden afgetrokken, te identificeren en zichtbaar te presenteren. In 2013 zijn deze aanbevelingen nog verder uitgewerkt. Onderstaande tabel is zoveel mogelijk conform deze aanbevelingen opgesteld. (bedragen zijn in duizenden euro s) Tabel 8 Vermogensbeheerkosten beheer kosten geschatte TER geschatte transactiekosten in bps totale kosten in bps in bps in bps Portefeuillebeheerkosten Vastgoed Aandelen , Vastrentende waarden , , Kosten overlay beleggingen Totaalkosten toe te wijzen aan categorieen incl. overlay 1, , Prestatieafhankelijke vergoedingen Totaal portfeuillebeheer kosten 1, , , Overige vermogensbeheer kosten Kosten pensioenfonds en bestuursbureau Kosten Custodian Advieskosten vermogensbeheer Kosten toezicht Overige kosten fondsen Totaal overige vermogensbeheer kosten Totaal vermogensbeheer kosten 5, Gemiddeld belegd vermogen 937,013 De beheerkosten zijn goed aan de beleggingscategorieën toe te wijzen, aangezien hier met de vermogensbeheerders afspraken over zijn gemaakt. Voor de prestatieafhankelijke vergoedingen geldt, dat er geen categorie specifieke afspraken zijn gemaakt, derhalve zijn deze kosten niet direct toe te wijzen aan de verschillende beleggingscategorieën. De Total Expense Ratio (TER) betreft kosten die binnen beleggingsfondsen direct ten laste van het resultaat gebracht worden en daarom niet gefactureerd worden. Dit betreffen de zogenaamde lopende kosten zoals onder andere accountantskosten fondsen, toezichtkosten fondsen en overige bedrijfskosten fondsen. Deze kosten zijn geschat op basis van de voorlopige TER ratio s van de fondsen en het gemiddeld beheerde vermogen per fonds. De Transactiekosten betreffen kosten die samenhangen met de transacties zoals bijvoorbeeld aan- en verkopen. Een deel van deze kosten is gebaseerd op schattingen. Voor deze schattingen is gebruik gemaakt van de aanbevelingen van de pensioenfederatie. De Overige kosten fondsen die genoemd worden in bovenstaande tabel betreffen onder andere bankkosten, welke niet specifiek aan de fondsen toe te wijzen zijn. De kosten van pensioenfonds en bestuursbureau, en kosten toezicht zijn beide in de Jaarrekening verantwoord onder uitvoeringskosten. Voor de transparantie zijn deze kosten hier nogmaals opgenomen en deels toebedeeld aan vermogensbeheerkosten, teneinde meer inzicht te geven in kosten die samenhangen met vermogensbeheer. In lijn met de aanbevelingen van de pensioenfederatie zijn deze kosten naar rato toegerekend aan kosten pensioenbeheer (uitvoeringskosten) en kosten vermogensbeheer. Dit is gebeurd in de verhouding 1:4 (dus 80% van deze kosten worden hier gerapporteerd). De kosten van het pensioenfonds en bestuursbureau betreffen loonkosten, kosten voor werkplekken, it-middelen, en kosten voor drukwerk. Kosten toezicht betreft de kosten van DNB en AFM. De kosten voor Custodian en advieskosten vermogensbeheer zijn geheel toegerekend aan kosten vermogensbeheer. De totale vermogensbeheerkosten, zoals hierboven vermeld, zitten de facto verwerkt in het gerapporteerde rendement. Met uitzondering van duizend euro aan beheerfee en prestatieafhankelijke fee (welke door BlackRock apart worden gefactureerd) en 239 duizend euro totale kosten pensioenfonds en bestuursbureau en kosten toezicht (welke in de jaarrekening zijn verantwoord onder uitvoeringskosten). 15

16 Pensioenparagraaf Pensioenregelingen De pensioenregeling binnen het Fonds heeft het karakter van een uitkeringsovereenkomst. Middelloonregeling 2004 Vanaf 1 januari 2004 kent Thales een middelloonregeling met na-indexatie. Daarnaast wordt het nabestaandenpensioen niet langer opgebouwd, maar verzekerd op risicobasis. De pensioenleeftijd is vanaf dat moment 62 jaar geworden. Voor de degenen die op dat moment gepensioneerd waren en voor diegenen die gedeeltelijk of volledig zijn toegetreden tot de oude SUMregeling, hebben de wijzigingen geen invloed gehad. Zij zijn in de eindloonregeling gebleven. Voor alle deelnemers die zijn overgegaan naar de middelloonregeling, zijn de reeds opgebouwde pensioenaanspraken omgezet in aanspraken in de middelloonregeling. Tevens is voor hen een garantieregeling van kracht. Middelloonregeling 2006 Per 1 januari 2006 is de pensioenregeling opnieuw aangepast. De aanleiding hiervoor was vooral de nieuwe fiscale wetgeving die op dat moment ging gelden. Voor iedereen geboren óp of ná 1 januari 1950 is de pensioenrichtleeftijd weer 65 jaar geworden. De regeling blijft een middelloonregeling met na-indexatie. Het nabestaandenpensioen vindt plaats op opbouwbasis en de franchise is verlaagd. Daarnaast wordt voor iedereen die geboren is vanaf 1950 tot en met 1972, en die voldoet aan de voorwaarden, een voorwaardelijk extra ouderdomspensioen ter compensatie van het vervallen van de TOP/SUM(O)-uitkering bepaald. Het garantiepensioen dat bij de overgang van de eindloonregeling naar de middelloonregeling is toegezegd, is op 31 december 2005 definitief vastgesteld. Voor iedereen geboren vóór 1950 blijft de middelloonregeling 2004 grotendeels gehandhaafd. Het nabestaandenpensioen blijft voor deze groep op risicobasis verzekerd. Per 1 januari 2008 zijn alle pensioenregelingen aangepast aan de nieuwe Pensioenwet. Zo zijn in het reglement bepalingen opgenomen, die bewerkstelligen dat er een bijzonder partnerpensioen ontstaat als ongehuwd samenwonenden uit elkaar gaan. Een ander belangrijk punt is dat het Fonds heeft besloten wettelijke vormen van afkoop te hanteren. In de Middelloonregeling 2004 is opgenomen dat, in geval van ontslag, de partner- en arbeidsongeschiktheidsdekking wordt voortgezet, zolang een uitkering vanuit de Werkloosheidswet wordt ontvangen. De voorwaardelijk extra aanspraken waarop recht bestaat in de Middelloonregeling 2006 vervallen bij einde deelneming in het Fonds. Ook bij overgangen binnen de bedrijfstak na 1 januari 2006 van bijvoorbeeld een gedispenseerde onderneming naar een onderneming die bij het bedrijfstakpensioenfonds is aangesloten of omgekeerd, bestaat er dus geen uitzicht op voorwaardelijke extra aanspraken meer. Dat was niet de bedoeling van cao-partijen. Bedoeld was, dat de 15-jaarsregeling bedrijfstakbreed zou werken. Om te bewerkstelligen dat een overgang binnen de bedrijfstak geen gevolgen voor de overgangsregeling zou hebben is een wederkerigheidsbepaling in de Middelloonregeling 2006 opgenomen. Dit betekent dat de voorwaardelijke rechten, onder bepaalde voorwaarden, overgenomen worden door de uitvoerder van de nieuwe pensioenregeling van een deelnemer. Binnen de bedrijfstak is besloten het voorwaardelijk pensioen per jaarlaag toe te kennen. Ten aanzien van het voorwaardelijk pensioen geldt dat Thales Nederland B.V. zorgdraagt voor de financiering van deze afspraken, waarbij de CAO en de ontwikkelingen in de bedrijfstak worden gevolgd. Stichting pensioenfonds Thales Nederland voert de regeling van voorwaardelijk pensioen uit. In 2011 en 2012 zijn de voorwaardelijke pensioenrechten voor jaarlaag 1950 en 1951 ingekocht. Tevens is in 2012 besloten om jaargang 1952 in te kopen op dezelfde wijze als binnen de bedrijfstak en per 31 december In 2013 is besloten om jaarlaag 1953 in te kopen per 31 december Pensioenopbouw in 2013 en 2014 Onder meer als gevolg van veranderingen in het fiscale kader voor pensioenen is binnen de bedrijfstak Metalektro het opbouwpercentage verlaagd. Thales Nederland B.V. heeft besloten deze wijzigingen te volgen. In 2013 is derhalve de opbouw verlaagd van 2,00 naar 1,98%. Met ingang van 2014 zal het opbouwpercentage 1,90% bedragen, hierbij geldt voor 2014 nog wel een pensioenrichtleeftijd van 65 jaar. De franchise is tevens verlaagd in 2014, hierdoor wordt de basis waarover pensioen wordt opgebouwd vergroot. Met ingang van 2015 wordt het fiscale kader voor pensioenregelingen wederom aangepast, dit zal doorwerken naar de pensioenregelingen. Dispensatie van het Bedrijfstakpensioenfonds voor de Metalektro Thales Nederland B.V. is onder bepaalde voorwaarden vrijgesteld van deelname aan de regeling van het Bedrijfstakpensioenfonds Metalektro (PME). Eén van deze voorwaarden is dat de Thales-regeling minstens gelijkwaardig moet zijn aan de PME-regeling. Dit geldt tevens voor het indexatiebeleid dat bij PME en bij het Fonds mede afhankelijk is van de dekkingsgraad. Toetsing van de dispensatie door PME vindt periodiek plaats. Thales Nederland volgt de bewegingen in de bedrijfstak als het gaat om de inhoud van de pensioenregeling en bijvoorbeeld de hoogte van het opbouwpercentage. De TOP-regeling is wel bij de bedrijfstak ondergebracht en geldt sinds 1 januari 2006 nog voor iedereen die geboren is voor Deze regeling is in 2003 in de plaats gekomen van de SUM, de VUT-regeling van de bedrijfstak. De TOP biedt werknemers die aan de voorwaarden voldoen, de mogelijkheid om uit te treden op 61-jarige leeftijd (de exacte 16

17 richtleeftijd hangt af van het geboortejaar van de werknemer) tegen een uitkering van ongeveer 80% van het netto loon. Eerder stoppen kan echter ook, tegen een lagere uitkering. Reglementaire bedragen / percentages van de Regeling 2013 Middelloon Indexatie Actieven Middelloon per ,0% Inactieven Middelloon per ,0% Actieven Middelloon per ,0% Inactieven Middelloon per ,0% Korting per ,5% Franchise Geboren vóór Geboren vanaf Gehuwd nvt Opbouw % ,98% Overbruggingspensioen Gehuwd Pensioengrondslaggrens nvt nvt Maximum pensioengevend salaris Pensioenbijdrage deelnemers 2013 Gebaseerd op pensioengrondslag 12,0% Eenmalige Pensioenbijdrage werkgever 2013 Gebaseerd op pensioengrondslag 3,1% Pensioenbijdrage werkgever 2013 Gebaseerd op pensioengrondslag 18,0% Tabel 9; Kenmerken regeling Mutatieoverzicht deelnemers Actieven Slapers Gepensioneerden Totaal Aantal deelnemers ultimo Bij Af Aantal deelnemers ultimo Bij Af Aantal deelnemers ultimo Tabel 10; Mutatie-overzicht deelnemers 17

18 Beleggingen paragraaf Beleggingen Stichting Pensioenfonds Thales Nederland behaalde in 2013 op de vastrentende waarde-portefeuille een rendement van 0,2%. Het rendement op de benchmark bedroeg -0,4%. De aandelenportefeuille scoorde 17,2% terwijl het rendement op de benchmark 15,0% bedroeg. Het rendement op de onroerend goed portefeuille was 2,7% tegen 0,1% voor de benchmark. Het totaal rendement exclusief valuta afdekking en swap overlay bedroeg 6,5% terwijl het rendement op de benchmark 5,2% bedroeg. Op de totale beleggingen realiseerde het Fonds een rendement van 2,8%, dit is inclusief de effecten van valuta afdekking en swap overlay. Het Fonds dekt strategisch 50% van het valutarisico van het Britse Pond, de Amerikaanse Dollar en de Japanse Yen af. In 2013 leverde deze afdekking een bijdrage van 0,4% (2012-0,1%). Daarnaast dekt het Fonds 70% van het renterisico van de verplichtingen af. In 2013 bedroeg de bijdrage van de swap overlay aan het totaal rendement - 4,2% (2012; + 3,3%). Totaal Rendement belegd vermogen naar categorie De (totale directe en indirecte) beleggingsresultaten van duizend euro die zijn gerealiseerd in 2013 zijn in onderstaande tabel gespecificeerd en naast de vergelijkende cijfers 2012 gezet: (In duizenden euro s) Ultimo 2013 Ultimo 2012 Absoluut euro Als % gemiddeld belegd vermogen Benchmark Absoluut Als % gemiddeld belegd vermogen euro % Benchmark Vastgoedbeleggingen ,7% 0,1% ,2% 16,5% Aandelen ,2% 15,0% ,2% 15,2% Vastrentende waarden ,2% -0,4% ,2% 10,7% Derivaten Overige beleggingen Totaal rendement ,5% 5,2% ,4% 12,6% Kosten vermogensbeheer Totaal rendement Tabel 11; Totaal rendement belegd vermogen naar categorie 18

19 Terugblik: Macro-economische en financiële marktontwikkelingen in 2013 Stabiel economisch herstel, maar wel onder de trend De staartrisico's die de financiële markten overheersten gedurende in het bijzonder de Europese schuldencrisis - bleven grotendeels uit in Hoewel de crisis in Cyprus in het begin van het jaar tot een toename van spanning leidde, bleek dit slechts van korte duur. De mogelijkheden voor interventie door de ECB ter ondersteuning van tanende perifere markten heeft tijdelijk het risico voor een meer fundamentele verslechtering afgezwakt - hoewel een meer duurzame oplossing voor de crisis nog moet worden gevonden. Het wereldwijde macro-economische beeld is niet sterk veranderd gedurende de eerste helft van het jaar. Wereldwijde economische groei is beperkt gebleven, in lijn met de onderliggende trend. Er was een lichte vertraging in de eerste helft van het jaar en een lichte versnelling van de groei tegen het einde van het jaar, maar de schommelingen bleef zeer beperkt - vooral in het licht van de meer dramatische verschuivingen die in werden waargenomen. De wereldwijde macro-economische achtergrond raakte in een stroomversnelling in de tweede helft van het jaar, waarna deze in het vierde kwartaal stabiliseerde. Wereldwijde economische groei blijft onder de lange termijn trend, maar is recentelijk boven verwachting toegenomen. Op regionaal niveau viel waar te nemen dat de eurozone uit de recessie klom en vertoonde het Verenigd Koninkrijk een bijzonder sterk herstel. Binnen de eurozone vertoonden met name de perifere landen, zoals Italië en Spanje een sterke mate van opwaarts momentum. De economische bedrijvigheid in Amerika hield stand ondanks enige bezorgdheid over de korte shutdown van de regering en discussies omtrent het schuldenplafond. De Japanse economie bleef robuust na een sterke opleving aan het einde van vorig jaar. We beschouwen de versnelling als duurzaam, maar verwachten niet dat het zich zal ontwikkelen tot een breed cyclische herstel in alle regio's. Wij verwachten dat de Amerikaanse en Japanse groei robuuster zal blijken dan die in Europa. Opkomende economieën zijn de uitzondering als gevolg van afzwakkende groeivooruitzichten in belangrijke landen, zoals Brazilië en China, alsook eigen problemen in de regio. Politieke uitdagingen in landen als Turkije en Thailand eisten ook hun tol in de regio. Wereldwijde inflatie was min of meer stabiel, hoewel inflatie in de eurozone uitkwam onder de 2% doelstelling van de ECB. Deze langzame maar stabiele groei omgeving helpt bij het verklaren van enkele van de belangrijkste markt thema's gedurende het jaar, zoals bijvoorbeeld de zwakte in grondstoffenprijzen en die van opkomende ten opzichte van ontwikkelde aandelenmarkten. Monetair beleid Gedurende 2013 bleek het verruimende monetaire beleid de meest bepalende factor voor de waargenomen prijsstijgingen van beleggingen. Speculaties rond de timing van tapering in de VS, welke uiteindelijk culmineerde in de beslissing van de Federal Reserve, tijdens haar laatste vergadering van het jaar in december, om het tempo van het aankopen van obligaties te verlagen, domineerde het nieuws. In het kader van de verbeterde werkgelegenheid was de beslissing gerechtvaardigd. Gedurende het jaar werd ook de volledige omvang van de beleidsversoepeling in Japan duidelijker en geloofwaardiger en in het Verenigd Koninkrijk werd door de nieuwe gouverneur van de Bank of England, Mark Carney, een formeel vooruitkijkend kader geïmplementeerd, waarbij de rente en de verkoop van beleggingen worden gekoppeld aan de werkloosheid, om meer duidelijkheid te verschaffen over het beleid. Als reactie op lagere inflatie heeft de ECB tegen het einde van het jaar haar rente verlaagd. Impact op de financiële markten Soepel monetaire beleid en groeiend economisch momentum in ontwikkelde landen ondersteunen het aanhouden van risicovolle beleggingen in zowel aandelen als vastrentende waarden. De bedrijfswinsten waren robuust in de VS en Japan, terwijl de relatieve stabiliteit in de perifere landen in Europa prijsniveaus van beleggingen versterkt. Rendementen op aandelen en obligatierentes stegen in ontwikkelde landen als gevolg van verbeterde macro-economische omstandigheden. De uitzondering hierop waren de perifere landen waar een grotere stabiliteit het vertrouwen van beleggers versterkte wat resulteerde in een aanzienlijke daling van de obligatierentes. Aandelen Het lage niveau van centrale bank tarieven hield de obligatierentes op historisch lage niveaus en heeft daarmee voor verdere ondersteuning gezorgd van de verschuiving naar hoger renderende vastrentende beleggingen en in zekere mate ook aandelen. Met een rendement van meer dan 50% in lokale valuta termen behoorden de Japanse aandelen tot de best rendeerde aandelen in 2013, profiterende van de inzet van de nieuwe Japanse regering om de economie op gang te krijgen. Tevens met een sterk rendement van 32% in lokale valuta termen, profiteerde de Amerikaanse economie van het soepele monetaire beleid, stabiele economische groei en verbetering van de bedrijfswinsten. Aandelen in de eurozone stegen gemiddeld met 25%, met in de tweede helft van het jaar een sterkere groei dan iedere andere regio, gesteund door een sterk momentum in de perifere landen. Aandelen uit opkomende markten hadden een meer wisselvallig jaar, met een stijging van slechts 3% in lokale valuta en een verlies in Dollar termen. Staatsobligaties Vanaf historisch lage waarden zijn de obligatierendementen voor ontwikkelde landen gestegen in reactie op de aankondiging dat de afbouw van het aankopen van obligaties in de VS dit jaar zou beginnen. In de eurozone, is de rente op Duitse 10-jarige staatsobligaties gestegen van 1,3% naar 1,9%, vanuit historisch perspectief nog steeds laag te noemen. In perifere landen, zoals Ierland en Spanje, zijn obligatierentes vanaf hun hoge niveaus ingekomen als gevolg van verbeterde economische omstandigheden en aanhoudende steun vanuit de ECB. Grondstoffen De langzame maar stabiele economische groei helpt bij het verklaren van de belangrijkste markt thema s gedurende het jaar, zoals de zwakke grondstoffenprijzen en de zwakte van aandelen in opkomende markten ten opzichte van ontwikkelde markten. Als gevolg van de aanstaande tapering in de VS daalde de goudprijs, tezamen met andere edelmetalen, met 30%. Onedele metalen en landbouw hadden ook een moeilijk jaar als gevolg van de vertraging in de opkomende markten. Aardgas en WTI olie stegen wel in prijs, maar vormde hiermee de uitzondering in een algeheel dalende grondstoffensector met een negatief rendement van 10% (DJ UBS Broad). 19

20 Overige beleggingen Bedrijfsobligaties profiteerden sterk van het hernieuwde vertrouwen onder beleggers en de behoefte aan rendement. Europees high yield, dit zijn bedrijfsobligaties met een hoger risicoprofiel, rapporteerde over 2013 een rendement van 10% waarbij spreads daalde met 160 basispunten tot het laagste niveau sinds de wereldwijde financiële crisis. Emerging market debt (hard currency) daarentegen daalde met 5%, als gevolg van de stijgende Amerikaanse obligatierente en de bezorgdheid van investeerders over tekorten op de lopende rekening in landen zoals Brazilië en Zuid-Afrika. Valuta In de ontwikkelde landen daalde de Yen met meer dan 20% ten opzichte van de US Dollar als gevolg van de monetaire verruiming door de Japanse centrale bank. Echter, ten opzichte van de Euro daalde de Dollar daarentegen op haar beurt met 4,5% als gevolg van de verbeterde economische dynamiek in de eurozone en de terughoudendheid van de ECB voor verdere monetaire versoepeling. Valuta s van opkomende markten daalden in reactie op de stijgende Amerikaanse rente en bezorgdheid over tekorten op de lopende rekening. Ter illustratie, de Zuid- Afrikaanse Rand daalde met meer dan 20% en de Braziliaanse real met 15% ten opzichte van de Dollar. De strategische beleggingsmix, realisatie en benchmarks kunnen als volgt worden samengevat: (In duizenden euro s) Strategische allocatie / benchmark Feitelijke allocatie ultimo 2013 Feitelijke allocatie ultimo 2012 % % Vastgoed 8,0% ,4% ,5% Aandelen 35,5% ,5% ,4% Derivaten 688 0,1% ,5% Vastrentende waarden 56,5% ,7% ,0% Cashfunds ,3% ,6% Totaal beleggingen per hoofdcategorie 100,0% ,0% ,0% Swap overlay Totaal beleggingen per hoofdcategorie Opgelopen rente op vastrentende waarden Liquide middelen ivm beleggingstransacties Totaal beleggingsmix Tabel 12; Assetmix In bovenstaande tabel zijn de derivatenposities inclusief de contracten met een negatieve actuele waarde. In de balans en toelichtingen zijn deze negatieve waarden onder overige schulden gerubriceerd. Ultimo 2013 is de negatieve positie duizend euro. Bandbreedtes De bandbreedtes, die binnen het beleggingsbeleid worden gehanteerd zijn in onderstaande tabel weergegeven: 2013 Minimum % Maximum % Vastgoed 18% Aandelen 26% 41% Derivaten Vastrentende waarden 46% 66% Tabel 13; Bandbreedtes beleggingen 20