nieuwsbrief Jaargang 6 - nummer 1 - januari 2012 Contact loket:

Transcriptie

1 Jaargang 6 - nummer 1 - januari 2012 Contact loket: iter-nl@differ.nl Namens de Executive Board Onderzoeksnieuws Groen licht voor ITER! (en een beetje blauw...) nanowatts tegen een achtergrond van megawatts Nieuwe gezichten bij ITER-NL Rijnhuizen wordt Dutch Institute for Fundamental Energy Research SOFT 2012 in Luik ITER Business Forum 2011 ILO-nieuws Intellectual Property Nieuw netwerk van Nederlandse ILO s opgericht ITER-NL en de topsectoren Eerste fase PALLAS van start

2 Namens de Executive Board (Tony Donné) Op de allereerste plaats wil ik iedereen een zeer gezond en succesvol 2012 toewensen. In de eerste nieuwsbrief van het jaar kijken we kort terug op de prestaties van het afgelopen jaar. Er zijn vele zaken waar we trots op kunnen zijn. Allereerst hebben we in 2011 het ITER-NL1 project dat liep van officiëel afgesloten. Het eindrapport is eind 2011 aangeboden aan het Ministerie van OCW. Binnen werkpakket 1 is het hoogtepunt de verwezenlijking van de prototype spectrometer, ontwikkeld door TNO in samenwerking met verschillende Nederlandse bedrijven (Nedinsco en Dutch Space). FOM en TU/e gaan de spectrometer nu gezamenlijk exploiteren op de Duitse Asdex-Upgrade tokamak. Dat moet niet alleen wetenschappelijke resultaten opleveren, maar is ook een visitekaartje voor de Nederlandse industrie. ITER heeft uiteindelijk spectrometers nodig en het zou fantastisch zijn als er voor het superieure Nederlandse model wordt gekozen. Binnen werkpakket 2 is het in-line ECE systeem eind 2011 gereed gekomen. Het systeem werd ontwikkeld in nauwe samenwerking van FOM, TNO, TU/e en Heeze Mechanics en is een zeer directe manier om plasma-instabiliteiten te op te sporen. Het gekoppelde verhittingssysteem kan deze instabiliteiten direct onderdrukken met hoogvermogen microgolven. Binnen werkpakket 2 is ook de eerste grant vanuit Fusion for Energy (F4E) binnengekomen. FOM en Heemskerk Innovative Technologies werken gezamenlijk aan de remote handling aspecten van de ITER Upper Port Launcher voor Elektronen Cyclotron Verhitting. In werkpakket 3 wordt hard gewerkt en gelobbyd om te zorgen dat Nederlandse bedrijven succesvol opdrachten vanuit ITER en F4E verwerven. Aan het eind van 2011 zien we een aantal bewegingen in de goede richting. Een aantal Nederlandse bedrijven is vrij ver gekomen in het tenderingproces. In een van de volgende nieuwsbrieven hopen we dan ook successen te gaan melden. In 2011 heeft ITER-NL actief meegedaan aan o.a. het ITER Business Forum in Manosque, waarover in deze nieuwsbrief een bericht. Voor ITER-NL wordt 2012 een heel belangrijk jaar. Allereerst verwachten we binnen de werkpakketten 1 en 2 belangrijke wetenschappelijke resultaten. Werkpakket 3 hoopt dit jaar bij te dragen aan een aantal grote orders voor de Nederlandse industrie. Vanuit F4E worden in maart de calls voor Framework Partnership Agreements voor de CXRS en LIDAR diagnostieken verwacht. De internationale consortia voor CXRS en LIDAR, waar ITER-NL ook in participeert, gaan hier op inzetten. Als dat lukt dan neemt ITER-NL de komende vier jaar deel aan het R&D-werk voor deze twee diagnostieken. De Nederlandse Industrial Liaison Officers van vele verschillende Big Science projecten (ITER, CERN, ESRF, ASTRON, LOFAR, ESO, etc.) hebben de handen ineen geslagen en zijn druk bezig met de oprichting van een ILO-ket. Eén enkel toegangspunt voor de Nederlandse industrie voor Big Science projecten. Omdat vaak dezelfde bedrijven zeer actief meedoen aan de diverse Big Science projecten denken we dat we veel kunnen winnen door ons werk te stroomlijnen. In 2012 moet dit ILO-ket een feit worden. Verder denkt ITER-NL hard na over aansluiting bij de topsectoren, omdat de financiering van ITER-NL eind 2013 afloopt. We willen daarna doorgaan, omdat er nog steeds vele opdrachten vanuit ITER gaan komen in de daaropvolgende jaren. Kortom, het wordt een belangrijk en dynamisch jaar voor ITER-NL. Hopelijk geldt dat ook voor vele Nederlandse bedrijven, zodat we eind van het jaar kunnen terugblikken op een 2012 vol positieve resultaten.

3 Groen licht voor ITER! (en een beetje blauw...) (Roger Jaspers) Deze titel slaat niet (alleen) op het feit dat de EU-budgetproblemen voor ITER onlangs binnen de Europese commissie zijn opgelost, maar kan ook letterlijk genomen worden: door het groene licht (529 nm) dat ITER uitzendt te analyseren, kunnen wij erachter komen hoe heet het in het binnenste van het plasma is, hoe snel het plasma ronddraait en hoeveel deeltjes nu daadwerkelijk opgesloten zitten in deze fusiereactor. Deze techniek is vrij triviaal: met een spectrometer meet je lijnstraling die ionen uitzenden: de breedte van die lijn is een maat voor de temperatuur, de positie van die lijn een maat voor de snelheid (denk in beide gevallen aan de Dopplerverschuiving) en de intensiteit van die lijn geeft de dichtheid of hoeveelheid van ionen aan die dit licht uitzenden. Maar...ITER zendt niet spontaan zichtbare lijnstraling uit! Reden hiervoor is dat het zo ontzettend heet in het plasma is, dat alle ionen zich van hun elektronen ontdaan hebben, en volledig geïoniseerd zijn. Llijnstraling is nu net gebaseerd op de energieovergangen van gebonden elektronen. Maar...met een trucje kunnen we er wel actief voor zorgen dat er toch licht uit ITER komt. Dat doen we door een bundel hoogenergetische waterstofatomen (100 kev) het plasma in te schieten. De hete ionen in het plasma pikken dan elektronen uit deze bundel op en gaan licht uitzenden. Zo n diagnostiek komt op ITER, waarbij India de energetische bundel levert en een Europees consortium onder aanvoering van ITER-NL en Forschungszentrum Jülich (FZJ) het optische meetsysteem. Het meest kostbare en cruciale onderdeel hierbij zijn de spectrometers: het signaal is namelijk zo zwak in een hele hoge achtergrond, dat off-the-shelf spectrometers minstens 2 ordes in lichtcollectie te kort schieten. Binnen ITER-NL hebben we daartoe een geavanceerde spectrometer ontwikkeld, die nu een jaar lang proefgedraaid heeft op TEXTOR, in Jülich, Duitsland. Inmiddels zijn alle kinderziektes er uitgehaald, waardoor de wetenschappelijke exploitatie kan beginnen. Daarvoor verhuizen we dit prototype spectrometer naar de grotere machine Asdex-Upgrade bij München. Hierbij meten we naast het groene licht ook het blauwe licht (468 nm) dat door helium uitgezonden wordt. Helium is het reactieproduct van de fusiereactie, dus naast de temperatuur kunnen we dan ook zichtbaar maken hoe het transport van de gefuseerde deeltjes plaatsvindt. Voldoende uitdagingen om nu al aan te pakken en te trachten de wetenschappelijke doelstelling van het ITER-NL2 programma (Nederland te profileren in het fusie-onderzoek en de wetenschappelijke exploitatie van ITER), te verwezenlijken.

4 De ITER prototype spectrometer, vervaardigd in opdracht van ITER-NL in samenwerking tussen TNO, Nedinsco en Dutch Space. Dit instrument gaat nu geëxploiteerd worden in het Max Planck Institut für Plasmaphysik Garching, Duitsland op de tokamak Asdex-Upgrade. nanowatts in een achtergrond van Megawatts (Marco de Baar) Een nieuw, ITER-relevant, systeem voor beheersing van plasma-instabiliteiten is geïnstalleerd in Asdex- Upgrade. Het systeem is een ultra-gevoelige microgolfsensor waarmee instabiliteiten in het plasma kunnen worden gedetecteerd. Instabiliteiten zorgen voor kleine meestal periodieke oscillaties in het signaal dat elektronen uitzenden die om de magnetische veldlijnen heencirkelen (dit proces heet Elektronen Cyclotron Emissie - ECE). Zodra zo n instabiliteit wordt waargenomen kan de instabiliteit met krachtige microgolfstraling onderdrukt worden, of onder controle worden gehouden. Het bijzondere van het systeem op Asdex-Upgrade is dat het meetsysteem is geïntegreerd met het verhittingssysteem. Er worden letterlijk signalen van nanowatt gemeten in een achtergrond van vele Megawatts. Het microgolfsysteem voor elektronen verhitting en stroomaandrijving op Asdex-Upgrade bestaat uit multifrequente gyrotrons, die in 4 stappen afstembaar zijn over het gebied van 105 tot 140 GHz. In vaktermen noemen we dit een ECRH/CD systeem, hetgeen staat voor Electron Cyclotron Resonant Heating and Current Drive). Het ECRH/CD systeem op Asdex-Upgrade beschikt over de fast directional switch FADIS. Naast de standaard functionaliteit van FADIS (Power or Beam Combiner en de FAst Directional Switch) wordt FADIS nu ingezet voor het mogelijk maken van ECE metingen via de ECRH/CD transmissielijn. Een speciaal FADIS systeem voor in-line ECE metingen (FADIS MKIII) is ontwikkeld door het Institut für Plasma Forschung in Stuttgart. FADIS is de eerste trap van het in-line ECE systeem. Een door FOM ontwikkeld sensorsysteem meet de power-leakage en fase aan de FADIS uitgangen. Closed-

5 loop experimenten met een door TNO ontwikkelde mover coil en controlesysteem tonen aan dat FADIS afgestemd kan blijven. De FADIS notch wordt binnen 5 ms gelocked op de - door thermische effecten - variërende gyrotron frequentie. Hiermee is het issue van golfpijpcompatibiliteit en steady-state bedrijf van een in-line ECE systeem opgelost. Begin januari is de controle van de FADIS trilholte getest in Stuttgart. De tweede trap van het Asdex-Upgrade systeem is een Mach-Zehnder interferentiefilter. Het Mach-Zehnder interferentiefilter werkt in tandem met FADIS en neemt de strooistraling van het gyrotron en cross talk tussen de twee uitgangen voor zijn rekening. De Mach-Zehnder is gebouwd door Heeze Mechanics. De acceptatietests van het systeem toonden een perfecte overeenkomst met de faseafhankelijke berekeningen. In de derde week van januari werd de Mach-Zehnder met een low power notch filter op een supportframe gemonteerd. Daarna werd het supportframe in de Asdex-Upgrade hal getakeld, en boven op FADIS gemonteerd. Op 19 januari werd het golfpijpsysteem gesloten. De installatie van dit systeem is een mijlpaal voor alle onderzoekslijnen binnen de fusiefysica afdeling van DIFFER. Het systeem maakt de controle van plasma-instabiliteiten mogelijk. Een verscheidenheid aan controllers en real-time detectietechnieken (o.a. ontwikkeld door de TU/e) zullen in de komende twee jaar geïmplementeerd worden. Met het nieuwe in-line ECE systeem zijn de Nederlandse fusie-onderzoekers klaar om in de komende jaren belangrijke bijdragen te leveren aan een beter begrip en betere beheersing van instabiliteiten in hete gemagnetiseerde plasma s.

6 Nieuwe gezichten bij ITER-NL (Tony Donné) In de loop van 2011 zijn er de nodige mutaties geweest binnen ITER-NL. Allereerst is Noud Oomens tot 1 juli 2011 programmadirecteur van ITER-NL met vervroegd pensioen gegaan. Tony Donné heeft de rol van Noud overgenomen. De Executive Board van ITER-NL bestaat nu uit (in alfabetische volgorde): Tony Donné (FOM; voorzitter), Roger Jaspers (TU/e), Lida Magielsen (NRG) en Peter Verhoeff (TNO). Tini Hooymans (TNO) heeft haar rol als voorzitter van de ITER-NL Council in november overgedragen aan Paul te Riele (VNO-NCW) vanwege andere werkzaamheden. We bedanken Tini van harte voor haar enthousiaste inzet vanaf de oprichting van ITER-NL. Tony Donné heeft de Council verlaten, hetgeen noodzakelijk is vanwege zijn rol als programmadirecteur. Vanaf november 2011 bestaat de ITER-NL Council nu uit (wederom alfabetisch): Klaas Kopinga (TU/e), Niek Lopes Cardozo (TU/e), Paul te Riele (VNO-NCW; voorzitter), Richard van de Sanden (FOM), Ronald Schram (NRG), Egbert Jan Sol (TNO), Rob Stol (NRG), Hendrik van Vuren (FOM) en Henri Werij (TNO). Nu we toch namen aan het noemen zijn: ook in de verschillende gremia van Fusion for Energy (F4E) zijn Nederlanders actief: Henk ten Kate (Universiteit Twente) zit sinds kort in het Executive Committee van F4E; Noud Oomens (FOM) is ondanks zijn vroegtijdig pensioen toegetreden als lid van het Technical Advisory Panel (TAP). Tony Donné heeft de stoel van Niek Lopes Cardozo overgenomen in de Governing Board van F4E. Naast Tony zit ook Cor Katerberg (Ministerie van OCW) als vice-voorzitter in de Governing Board. Cor is tevens voorzitter van de Administration and Finance Committee van F4E. Kortom, Nederland is momenteel goed vertegenwoordigd in de bestuursorganen van F4E. Dutch Institute for Fundamental Energy Research (DIFFER) (Tony Donné) 31 december 2011 was de laatste dag van het FOM-Instituut voor Plasmafysica Rijnhuizen. Met ingang van 1 januari dit jaar is het instituut omgedoopt in Dutch Institute for Fundamental Energy Research (DIFFER). Het instituut zal zich in de toekomst min of meer volledig gaan richten op fundamenteel onderzoek. Tot nu was ongeveer 60% van de research gericht op fusieonderzoek, met enerzijds een sterke focus op het begrijpen en regelen van allerlei processen die plaatsvinden in een superheet plasma van pakweg 100 miljoen graden, en anderzijds met veel aandacht op het onderzoek aan plasma-wand wisselwerking. In de loop van 2012 gaat er het een en ander gebeuren: De GUTHz afdeling met als centrale faciliteit de FELIX en FELICE lasers zal verhuizen naar de Radboud Universiteit Nijmegen. FELIX produceert op 1 maart a.s. voor het laatst licht op zijn huidige locatie. Daarna worft de machine voorzichtig uit elkaar gehaald en in Nijmegen weer geassembleer. In Nijmegen zal de FELIX/FELICE combinatie worden gekoppeld met de Nijmeegse vrije-elektronen laser FLARE en het High Field Magnet Laboratory en zal naar verwachting nog zeker een decennium interessante wetenschappelijke resultaten produceren. Het gat dat GUTHz in het instituut achterlaat zal worden opgevuld door een nieuw op te zetten

7 wetenschappelijke afdeling die werk gaat doen op het gebied van Solar Fuels. Er wordt momenteel bestudeerd of ook een deel van de nsi afdeling, die onderzoek doet aan multilaagsspiegels voor de röntgenlithografie, over kan gaan naar de Universiteit Twente. Als dat gebeurd, zal naar verwachting min of meer alle onderzoek dat op het instituut wordt gedaan fundamenteel energieonderzoek zijn. Officieel wordt DIFFER op 16 april a.s. geopend door Staatssecretaris Halbe Zijlstra. Ook Steve Koonin, tot voor kort rechterhand van de Amerikaanse Minister van Energie Steve Chu, zal bij de opening aanwezig zijn. Uiteindelijk zal het gehele instituut naar de campus van de Technische Universiteit Eindhoven verhuizen; maar dat zal pas in de loop van 2015 gebeuren. Eerst zal in de loop van 2012 het ontwerp voor het nieuwe gebouw worden gemaakt, waarna het in 2013 en 2014 zal worden gerealiseerd. SOFT2012 in Luik (Toon Verhoeven) Van 24 tot 28 september 2012 wordt in Luik het 27ste Symposium on Fusion Technology (SOFT) gehouden. Zoals gebruikelijk wordt daar weer een industriële tentoonstelling bij georganiseerd. Een gouden kans voor Nederlandse bedrijven nu deze conferentie zo dicht in de buurt wordt georganiseerd. Meer informatie: De deadline voor abstracts van wetenschappelijke bijdragen is op 2 april 2012, zie ook: soft2012.eu/ ITER Business Forum 2011, Manosque 7-8 December 2011 (Adelbert Goede en Toon Verhoeven) Het ITER Business Forum (IBF/11) is een Europese gebeurtenis, voor de tweede keer georganiseerd door het Comité Industriel ITER (C2I), voor de Europese industrie, om deze te betrekken bij de bouw van ITER. Het eerste IBF was georganiseerd in Nice in november Het is de bedoeling om IBF vanaf nu elke 2 jaar te organiseren. De status van het project, de technisch inhoudelijke eisen, het procurement proces en toekomstige calls for tender ( ) werden gepresenteerd door ITER-IO en F4E medewerkers, terwijl R&D door EURATOM Associatie medewerkers werd gepresenteerd. Omgekeerd werd kennis over de mogelijkheden van de Europese industrie gepresenteerd door industrie medewerkers. Vorming van consortia werd bevorderd door business-to-business (B2B) meetings die van te voren via de IBF website geregeld konden worden. Naast de B2B meetings was er veel communicatie over en weer tussen deelnemers in de pauzes en tijdens het diner. Ook was er een bezoek aan de ITER site mogelijk.

8 Er waren ruim 600 deelnemers waarvan ongeveer de helft Frans. Het was een goed georganiseerd congres, gehouden in een mooi congrescentrum in Manosque en in het naastgelegen auditorium van de bijzonder ontworpen Internationale School. Nederland scoorde een redelijke opkomst met 12 deelnemers, waaronder vertegenwoordigers van de bedrijven Imtech, van Halteren, 3D Metal Forming, Aoes, HIT en Dutch Space. Verder was de NL technisch-wetenschappelijk attaché uit Parijs aanwezig. De meeste presentaties werden in twee parallelsessies gegeven en ze waren over het algemeen van hoog gehalte. De presentaties zijn beschikbaar via de IBF website. Hier zijn ook (onder After event ) de lijst van deelnemers en informatie over alle deelnemende bedrijven te vinden. Login: templogin2 Password: TPL2FF. De ITER Directeur-Generaal Motojima opende met de mededeling dat het Europese budget was goedgekeurd, evenals het Japanse budget. Het ITER tijdschema loopt door de Japanse aardbeving een jaar vertraging op zodat de datum voor het eerste plasma in november 2020 komt. Verder lichtte hij de nieuwe organisatiestructuur toe. Directeur Agence ITER France Jerôme Paméla benadrukte de grote Franse bijdrage aan het ITER project, de gebouwen en de investeringen van de lokale overheid (zoals de Internationale School) en de regionale overheid PACA (Provence, Alpes, Cote d Azur) (M 467). ITER Director of Administration Rich Hawryluk gaf twee goede presentaties over de voortgang in de bouw van ITER en over het procurement proces, de rol van IO, de DA s (Domestic Agencies) en de industrie, de Procurement Arrangements en calls for tender die er aan komen. Het nieuwe F4E Hoofd van het ITER Departement Jean-Marc Filhol presenteerde al de informatie die zijn medewerkers in de komende dagen zouden geven. Voor diagnostiek staan volgens hem 9 FPAs klaar om voor februari 2012 getekend te worden.

9 De sessie over de ITER Machine Assembly werd (onder voorzitterschap van Toon Verhoeven) ingeleid door Ken Blackler, hoofd van de afdeling Assembly and Operations Division van ITER-IO. Interessant was vooral zijn uitleg over de gefaseerde assemblage strategie, waarbij in de eerste fase (tot eerste plasma in 2020) er maar een paar diagnostieken nodig zijn en een bescheiden hoeveelheid additioneel vermogen, vooral ECRH. Pas in de tweede fase komen dan de blanket en de divertor, veel diagnostieken en de overige verhittingssystemen, neutrale bundels en ICRH. Dit moet dan klaar zijn in 2022 en daarna wordt de tritium plant opgebouwd. Rond 2017 zal er een piek zijn in het aantal mensen dat via externe bedrijven op het ITER terrein werkzaam zal zijn, namelijk bijna 2000! Er was veel belangstelling van bedrijven om mee te werken aan de assemblage. De volgende bedrijven lieten zien dat ze een belangrijke rol hierin willen spelen: Assystem samen met Doosan Babcock, Simic en Walter Tosto. Zij presenteerden zich als mogelijke prime contractors en riepen bedrijven op om zich als potentiële sub-contractor kenbaar te maken. Daarnaast wilden Apave en het Institut de Soudure hun specialistische kennis op het gebied van respectievelijk veiligheidsaspecten en lastechnische oplossingen beschikbaar stellen. De presentatie over de interne componenten van Mario Merola van ITER-IO meldde dat de beslissing voor een volledige W-divertor in feite al genomen is, vanwege het tijdschema en de kosten en omdat deze onlangs na een public enquiry licentie heeft verworven, terwijl een deels CFC-divertor een nieuwe public enquiry zou vergen. De blankets, die 80% van het plasma vermogen moeten absorberen, berusten op hoge warmteflux technologie van een Be en W tegelverbinding met CuCrZr hyper vapotron koeling en Cu-SS pijpwerk. Dit wordt als een kritische technologie beschouwd waarvoor alternatieve leveranciers in stand gehouden moeten worden. Patrick Lorenzetto F4E stelde dat deze eerste ITER wand zich nu in de prekwalificatie periode bevindt bij Plansee en Smecna en dat procurement in 2013 zal starten. Het Divertor Cassette contract zal lopen van 2014 tot 2016 met Integratie in 2019 gevolgd door de Cassette body in Hierna volgden presentaties van het EURATOM R&D werk. André Grossmann (CEA, Cadarache) deed verslag van de ITER First Wall-ontwikkeling bij Tore Supra onder lange pulsduur belasting en Klaus Hesch (KIT, Karlsruhe) gaf het werk van het TBM consortium weer. Overigens zit NRG in geen van de twee TBM (Test Blanket Modules) consortia. Potentiële industrieën zoals AMEC, Areva, Ansaldo/ENEA presenteerden hun ervaring en capaciteit. AMEC ging ervan uit dat de TBM regelmatig vervangen moet worden, Areva vermeldde haar Be handling capaciteit en Ansaldo noemde haar vacuümvat contract en de TBM test

10 faciliteit in Brasimone waar 2000 cycles CFC en W onderdelen getest zijn onder 20 MW/m2 en 15 MW/m2 warmte belasting respectievelijk. Diagnostiek presentaties begonnen met het ontwerp en het procurement proces. Mike Walsh IO opende met een uitleg over nut en noodzaak van diagnostiek. Hij meldde dat de Port Plugs op een generiek ontwerp berusten, gebruikmakend van gun drilling (dit in tegenstelling tot het ECRH PP ontwerp) en dat Engineering en Manufacture bij een en dezelfde contractor worden ondergebracht (volgens hem dus geen conflict of interest). De Associaties gaven presentaties van diagnostiekontwikkeling bij CEA (Travere), ENEA (Eposito) en IPP (Meister). Remote Handling werd ingeleid door Alessandro Tessini IO met uitleg over het onderhoud van de ITER machine dat in vier categorieën is geclassificeerd. De functionele specificaties van de Hot Cell worden door IO opgesteld en de procurement start in Er waren zes goede presentaties van potentiële contractors: NNL, CCFE, COMEX Nucleaire, EADS Astrium, Technomare en Babcock Noell, die elk RH vanuit een andere invalshoek benaderden. Duidelijk is in ieder geval dat de concurrentie voor de RH contracten groot is. Het Nat Nucl Lab (voorheen Sellafield, Windscale, Risley, Harwell etc) benaderde RH vanuit hun nucleaire ervaring, CCFE vanuit de JET ervaring, Comex Nucleaire vanuit radiologische bescherming en het werk voor de ITER RH Test Stand, ICRH/ECRH Test Facility en de fabricage vergelijking van twee UPP ontwerpen (gun drilled en hatch/hip technologie). Astrium (Pierre Ruibanys) benaderde RH vanuit de systeem concept hoek en noemde hun lopende RH Grants met EFDA, F4E en IO, Technomare toonde zijn RFX First wall maintenance robot en noemde ook remote maintenance voor olie platforms en de dexterous robot arm voor ASI/NASA en Babcock Noell presenteerde tenslotte hun werk in supergeleidende magneten voor CERN, het Hot Cell concept ontwerp en de waste conditioning voor het nucleaire afval centrum Gorleben. Er vonden vele gesprekken in de wandelgangen plaats, o.a. over de voortgang in de PF coil tender evaluatie met de voorzitter van de Assessment Group en gesprek met de NL handelsattaché over de Nederlandse industrial return. De voorzitter van het Duitse ITER industrie forum (DIIF) Kurt-Dieter Grill sprak zijn zorg uit over het verwachte tegenstemmen van de lidstaten D, F, AT, UK, NL en SE bij de behandeling van de ITER begroting in het Europese Parlement op 13 december Zoals inmiddels bekend is geworden, is het budget net voor de jaarwisseling goedgekeurd. Foto gemaakt tijdens de site tour op 8 december 2011: volop activiteiten in de tokamak pit.

11 Intellectual Property (Toon Verhoeven) Op 28 en 29 november 2011 werd er in Barcelona een informatiedag gehouden over hoe bedrijven hun achtergrondkennis kunnen beschermen. De volledige titel luidde: Managing Intellectual Property, Dispute Prevention and Technology Transfer in Fusion. Namens ITER-NL waren Jaap van der Laan en Toon Verhoeven aanwezig. Zie voor de volledige agenda en alle presentaties de website. Onder voorzitterschap van Victor Saez, de verantwoordelijke bij F4E voor Intellectual Property was er een goed programma opgezet om iedereen er van te overtuigen dat bescherming van achtergrondkennis erg belangrijk is. Zie ook de F4E website betreffende IPR. Het belangrijkste is wellicht dat er een gratis juridische service is bij IPR Helpdesk waar MKB bedrijven gratis kennis kunnen inwinnen over het beschermen van hun kennis, b.v. door aan deze juristen een kladversie van een MoU (Memorandum of Understanding) voor te leggen. Ook was er (georganiseerd door WIPO) een interessante demonstratie van een mediation: een alternatief voor een juridische strijd bij Dispute Prevention and Resolution. Er werd ook uitvoerig stilgestaan bij de nieuwe IPR databases die er aan staan te komen: De Euratom IPR database en de ITER-IO database, helaas niet dezelfde. Het is natuurlijk erg goed om kennis te beschermen maar of alle extra inspanningen opwegen tegen de toch wel erg bureaucratische rompslomp is nog wel de vraag. Maar die vraag werd ook beantwoord door de voorzitter Saez:...er is géén keuze, F4E gaat binnenkort IP management verplicht stellen. Alvast een voorproefje? Zie de presentatie van Ecaterina Stamate van de Europese Commissie. Ook Akko Maas (voorheen FOM-Rijnhuizen) nu coördinator voor de Domestic Agencies namens ITER-IO (IODA) speelt hierin een belangrijke rol. Een van de onderwerpen, waar de ILO s een belangrijk punt van maakten, was dat we als ILO s vinden dat de overdracht van achtergrondkennis in het algemeen beperkt moet blijven tot wat er in het ITER verdrag daarover is afgesproken. We denken dat het in het belang is van het Europese bedrijfsleven om dit vrij strikt toe te passen. In een latere uitwisseling hebben de ILO s met Saez afgesproken dat we hier nog eens tijdens een ILO meeting verder over discussiëren. Ook de beveiliging van de IT omgeving was een punt van zorg. Graag roepen we hierbij Nederlandse bedrijven op om input te leveren voor deze discussies. Nieuws van de ILO (Toon Verhoeven) ILO bijeenkomst, 30 november 2011, Barcelona De laatste ILO bijeenkomst van 2011 werd gehouden op 30 november (meteen na bovengenoemde IP bijeenkomst). De belangrijkste uitkomsten: De nieuwe F4E Head of Administration Hans Jahreiss was ook gedurende een gedeelte van de bijeenkomst aanwezig. Hij was onder andere erg geïnteresseerd in het ILO document met onze visie op de Industrial Policy. Dit is hem later toegestuurd. De functie-omschrijving voor de nieuwe F4E directeur is te vinden op de website. Hier staan ook alle andere open vacatures beschreven.

12 Er is een nieuwe strategie voor wat betreft het uitvoeren van de bouwwerkzaamheden, zie de website. Een kleine selectie van ILO s (waaronder de Nederlandse) zal een gesprek en diner hebben met ITER Director of Administration Rich Hawryluk en ITER Head of Procurement Francoise Flament tijdens de IBF in Manosque. Dat was erop gericht om de communicatie tussen ITER-IO en het bedrijfsleven te verbeteren. Tijdens dit plezierige en interessante gesprek werden volop toezeggingen gedaan door ITER-IO. CODAC Op 30 september 2011 was er in Cadarache een interessante informatiedag over de CODAC (Control, Data Access and Communication) installatie voor ITER. Daarna was er een markt onderzoek opgezet om een eerste inventarisatie te maken welke bedrijven aan CODAC mee kunnen gaan werken. Van de 49 bedrijven op deze lijst zijn er 3 Nederlandse: Incaa Computers, Technolution en Science & Technology. Het overzicht staat op de website (xls). De belangrijkste pas uitgekomen tenders Remote Handling Voor elk van de 4 Europese RH (Remote Handling) procurement pakketten wordt er door F4E een prime contractor gezocht die voor het hele pakket de verantwoordelijkheid neemt, een systeemintegrator. De 4 pakketten zijn: Divertor, Cask and Plug Handling System (Transfer Cask), In-Vessel Viewing System (IVVS) en Neutral Beam RH. De tenderacties voor 3 van de 4 procurement pakketten is inmiddels opgestart, met als deadline: 17 februari De 4de, IVVS komt waarschijnlijk over een paar maanden. Over Remote Handling stond er in de vorige nieuwsbrieven (veel) meer informatie. Overige tenders en deadlines: De volgende tenders zijn te vinden op de F4E-website: Engineering Support for Test Blanket Module (TBM) Systems Design and Technological Demonstration (5-3-12) Site Infrastructure Works (9-3-12) Provision of Engineering Support in the area of mechanical analysis ( ) High heat flux testing of mock-ups and pre-qualification inner vertical target prototypes (1-3-12). Analysis of the performance of ITER slow interlock prototypes ( ) Twee (niet-volledig betaalde) grants Assessment of re-welding of 316L pipe samples (5-3-12) Framework Partnership Agreement for Diagnostic Pressure Gauges (2-3-12) Nu ook in de serie van Grants voor Diagnostieken: Plasma Position Reflectometer ( ) Radial Neutron Camera and Gamma-Ray Spectrometer ( ) De volgende tenders komen er aan binnen een paar weken: Cryoplant Cryopumps: pre-production prototype

13 .en binnen een paar maanden: Hoogspanningsinstallatie met AC/DC converters voor de Neutral Beam Test Facility in Padua Vacuum and gas injection plants for PRIMA, NBTF CODAC: I&C Integration and Control Services Friction tests Regelmatig zijn er interessante oproepen voor deskundigen voor het ITER centrale team in Cadarache. Diagnostics Thomson Scattering Expert (06/02/12) Engineering Work to Support the Investigation on CS Conductor Design and Performance (27/02/12) Analysis of the performance of ITER slow interlock prototypes (31/01/12) Officer for Diagnostics Design Review Support (5/03/12) De laatste oproepen zijn te vinden op de website van F4E en van ITER-IO. Nieuw netwerk van Nederlandse ILO s opgericht (Rob Klöpping, NWO-ILO) Eind vorig jaar hebben de Nederlandse Industrial Liaison Officers afgesproken voortaan intensief met elkaar op te trekken. De samenwerkende ILO s die elk voor een of meer Big Science programma s staan opgesteld vinden elkaar, naast het gemeenschappelijk streven naar (juste)retour voor hun eigen Big Science-activiteiten, in een doelgroep (200+) van grote en kleine innovatieve Nederlandse high tech bedrijven die regelmatig tenderen op Big Science orders. Voor een vruchtbare dialoog met de doelgroep is ook het industriële denken in dit gremium vertegenwoordigd. De bedoeling is om een gemeenschappelijk secretariaat te onderhouden voor het coördineren van taken die efficiënter vanuit een steunpunt kunnen worden behartigd, zoals het organiseren van evenementen, het in de lucht brengen van een website, het uitgeven van een Big Science nieuwsbrief, het onderhouden van een adressen database en communicatie. Door intensiever samen te werken, ondersteund door NWO, maar ook in samenwerking met het ministerie van EL&I i.c. Agentschap-NL, VNO-NCW en branche-organisaties als FME en MKB-Nederland, kan een veel grotere groep bedrijven aangesproken worden. De uitdaging voor de komende jaren is om minstens een bedrag in de orde van de Nederlandse bijdrage aan deze programma s, geschat op 100M euro per jaar naar Nederland terug te laten stromen in de vorm van orders voor onze vaderlandse industrie. De Nederlandse HTSM-sector is sterk in kwaliteit en kan meer opdrachten uit de Big Science winnen door goede en gecoördineerde informatieverstrekking. Daardoor komt ook kennis en technologie uitwisseling makkelijker van de grond en leren de kleinere bedrijven om internationaal zaken te doen. Belangrijk bij een kleine thuismarkt in tijden van economische tegenwind. Plannen voor Evenementenagenda 2012 (optreden onder de aloude naam Dutch Scientific). Ook bedrijven die zelf geen vertegenwoordiger kunnen sturen naar IPAC worden uitgenodigd om te overleggen hoe toch hun bedrijf goed gepresenteerd kan worden (klopping@nikhef.nl). IPAC in mei, (belangstellenden kunnen zich al melden via de website) SPIE in juli, we gaan NOVA helpen om dit te organiseren SOFT in september ESS- workshop voor industrie en wetenschap (oktober) Holland@ESRF in november

14 2. Website helemaal opnieuw vormgeven 3. Een gezamenlijke Nieuwsbrief opzetten 4. Regulier overlegmodel voor dialoog met branche-organisaties en ministeries EL&I,OCW en BUZA 5. Aansluiting zoeken met beleid van Topsector V: High Tech Systemen en Materialen (HTSM) ITER-NL en de topsectoren (Peter Verhoeff) Het bedrijfslevenbeleid van het Kabinet, uitgevoerd door het ministerie EL&I, verandert. In het nieuwe beleid is meer ruimte voor ondernemers en is sprake van minder specifieke subsidies en lastenverlichting. Er komt een sectorale aanpak met vraagsturing vanuit het bedrijfsleven en vanuit de kennisinstellingen. Op landelijk niveau is er een tiental topsectoren gedefinieerd. Dit zijn sectoren waarin Nederland wereldwijd sterk is en waarvoor de overheid extra aandacht heeft. De topsectoren hebben zichzelf in de afgelopen maanden georganiseerd. ITER-NL heeft de vorming van de topsectoren nauwlettend gevolgd en heeft geprobeerd bij een tweetal sectoren: Energie en High Tech Systems en Materialen (HTSM) aan te haken. Op dit moment is er nog veel onduidelijk over de invulling van de topsectoren en de wijze waarop men aan de slag gaat. Vooralsnog is het ITER-NL programma opgehangen bij een aantal Roadmaps binnen de topsector HTSM, namelijk Mechatronics and Manufacturing en Photonics. Hoe de topsectoren zijn georganiseerd en hoe men aan de slag gaat met b.v. Innovatiecontracten en Topconsortia Kennis en Innovatie (TKI) staat nog in de kinderschoenen. Daar wordt de komende maanden meer over duidelijk. We zitten er vanuit ITER-NL bovenop en hebben ook vanuit ITER en andere Big Science toepassingen onze rol gespeeld in het verwerven van letters of Intent van bedrijven, die aan de basis staan voor samenwerking in de komende jaren. We nodigen u uit om eens op de websites van de Rijksoverheid te kijken en op de HTSM website rond te kijken. In een volgende ITER-NL Nieuwsbrief hopen we u meer concrete informatie te kunnen geven.

15 Eerste fase PALLAS van start (Lida Magielsen) Op vrijdag 20 januari viel de kabinetsbeslissing om groen sein te geven voor PALLAS. Concreet houdt het besluit in dat zowel de Rijksoverheid als de provincie Noord-Holland samen 80 miljoen hebben vrijgemaakt voor de eerste fase van het PALLAS-project (aanbesteding ontwerp en vergunningen). NRG is ongelooflijk blij met deze beslissing en gelooft dat PALLAS, net als de HFR vijftig jaar geleden, een nieuwe spil zal zijn voor de vele activiteiten die nu al plaatsvinden op de Petten-site, en de vele nieuwe initiatieven die er nog gaan komen. Het is de bedoeling dat de nieuwe reactor in 2022 in werking is. Die moet dan de huidige hoge flux reactor vervangen, die sinds 1961 wordt gebruikt voor onderzoek naar kernenergie en de productie van medische isotopen. Het is voor het eerst sinds 1973 dat er in Nederland weer aan een nieuwe kernreactor wordt gewerkt. Het kabinet investeert verder ook in de Hoger Onderwijs Reactor van de TU Delft. Hierdoor blijft de TU Delft volgens het kabinet meedraaien in de top van nucleair onderzoek en kan zij nucleaire opleidingen verzorgen. Daarmee bouwt NRG verder aan een uitermate sterke positie op de wereldmarkt voor medische isotopen en nucleair technologisch onderzoek. Meer informatie De wekelijkse ITER Newsline (ITER organisatie) Abonneer op F4E News (Fusion for Energy) Lees Fusion in Europe (EFDA) - abonneer via newsletter@efda.org ITER-NL Nieuwsbrief Wilt u deze nieuwsbrief niet meer ontvangen, stuur dan een met als onderwerp Uitschrijven ITER-NL nieuwsbrief naar iter-nl@differ.nl