w r k b o e k Biologie met

Transcriptie

1 e w r k b o e k Biologie met

2 Colofon Uitgeverij Auteur Vormgeving Illustraties Foto s Drukwerk : Uitgeverij Edu Actief b.v. : Lisa Mulder : Tekst in Beeld : Menno Kooistra, Lisa Mulder, Hubi de Gast, Sluiter boekproductie : Grietsje Mulder, Uitgeverij Edu Actief b.v. : Krips, Meppel Biologie met PiT (leerjaar 4) ISBN: NUR: 120 trefw. Leermiddelen: Biologie, vmbo Zorg & Welzijn, WPS Copyright 2007 Uitgeverij Edu Actief b.v. Postbus KB Meppel telefoon: telefax: info@edu-actief.nl internet: Eerste druk / eerste oplage Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, microfilm, fotokopie of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means, without written permission from the publisher. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb. 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (Postbus 3060, 2130 KB) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden. Dit werkboek Biologie hoort bij de PiT-projectboeken voor leerjaar 4.

3 Inhoudsopgave Pictogrammen 4 Hoofdstuk 1 Bloemen en planten 5 Hoofdstuk 2 De natuur, buitengewoon bijzonder 39 Hoofdstuk 3 Werken in een sportcentrum 72 Hoofdstuk 4 Werken in gezinnen 108 Hoofdstuk 5 Moeder aarde en haar bewoners 133

4 Pictogrammen In dit boek komen de volgende pictogrammen voor: Dit betekent dat je de betekenis van sommige woorden kunt opzoeken. Je kunt ze opzoeken op Theek-iT. Bij dit pictogram gaan jullie naar een clip of animatie kijken. Opdrachten met dit pictogram kun je alleen doen. Bij dit pictogram overleg je eerst met je docent voordat je met de opdracht mag beginnen. K Deze opdracht moet je alleen doen als je de kaderopleiding doet.

5 Hoofdstuk 1 BLOEMEN en planten Clip 1 Titel: Vertel kort wat er in deze clip wordt verteld. Over welke plant gaat de clip? Wat is er bijzonder aan deze plant? Clip 2 Titel: Vertel kort wat er in deze clip wordt verteld. Over welke plant gaat de clip? Wat is er bijzonder aan deze plant? START1 Dit hoofdstuk gaat over planten. Waar je buiten ook om je heen kijkt, zie je planten. Bijvoorbeeld bomen, struiken, bloemen en zelfs in een sloot zie je planten. In een sloot leven namelijk wieren en algen. Dit hoofdstuk gaat over de planten die op het land leven: de landplanten. In dit hoofdstuk leer je waaruit planten zijn opgebouwd, maar ook hoe ze zich voortplanten. Veel mensen vergeten vaak dat het leven op aarde afhankelijk is van deze planten. START2 Planten, planten en nog eens planten. Jullie gaan zo veel mogelijk woorden bedenken die bij het thema planten aansluiten. Bijvoorbeeld: bloemkool, bloemist. In de eerste ronden schrijft iedereen zelfstandig in één minuut zo veel mogelijk steekwoorden op. Vul daarna samen met je groepsgenoten je lijst aan. Hoeveel woorden hebben jullie gevonden? Ga naar de beeldbank van Schooltv. Kies twee clips over planten. Bekijk de clips en beantwoord de volgende vragen. B IOLOGIE MET P IT 5

6 BLOEMEN EN PLANTEN 6 Actie CASUSï Bouw van planten ACTIEï1 Maken van een planning Bekijk Actie A2 tot en met Actie A8. Maak met je groep een planning voor de activiteiten. Hieronder zie je een tabel waarin jullie planning komt. Vul de tabel samen in. actie wat? hulpmiddelen/instructies hoelang? wanneer? paraaf docent A2 A3 A4 A5 A6 A7 A8 Eigen ervaringen Het rijk van de planten Het ontstaan van de planten Uit welke delen bestaat een plant? Houtvaten en bastvaten Een blad goed bekeken De vorm van bladeren

7 ACTIEï2 Eigen ervaringen Vertel wat je weet over bloemen en planten. Heb je zelf ook bloemen en planten in je kamer staan? Hoe onderhoud je deze? Wat valt je op aan bloemen en planten? Sporenplanten planten zich voort met sporen. Sporen zijn zo klein dat je ze met het blote oog niet kunt zien. De zaadplanten hebben wortels, stengels, bladeren en ook bloemen. Zaadplanten gebruiken zaden om zich voort te planten. De zaadplanten kun je opsplitsen in twee groepen: Zaadplanten bedektzadigen naaktzadigen ACTIEï3 Het rijk van de planten Het rijk van de planten wordt ingedeeld in drie verschillende groepen: p wieren p sporenplanten p zaadplanten. Om planten in te delen in deze drie groepen moet je letten op de wortels, de stengel, de bladeren en de bloemen van een plant. De wieren hebben geen wortels, geen stengels, geen bladeren en geen bloemen. Algen en blaasjeswier zijn voorbeelden van wieren. Wieren komen alleen op vochtige plekken voor. De sporenplanten hebben wortels, bladeren en stengels, maar geen bloemen. Mos is een voorbeeld van een sporenplant. Wist je dat er wel meer dan soorten mossen zijn? Bij de bedektzadige planten ontstaan de zaden in een bloem. Later ontstaat er een vrucht met zaden erin. Bijvoorbeeld de pitten in een mandarijn. De pitten zijn de zaden en de mandarijn is de vrucht. Gras hoort ook bij de bedektzadigen. De vrucht van gras is alleen erg klein. Bij de naaktzadige planten kun je de zaden tussen de schubben van de kegels vinden. Veel naaktzadigen hebben naaldvormige bladeren. 1. Op de volgende bladzijde zie je een schema met de verschillende onderdelen van de planten. Maak de tabel af. Zoek op internet, op cd-roms en in boeken naar voorbeelden van de onderdelen van planten. B IOLOGIE MET P IT 7

8 BLOEMEN EN PLANTEN 8 PLANTENRIJK Zaadplanten 1. blaasjeswier straatgras sterretjesmos Zoek op internet een plaatje van de volgende planten. Print ze uit en plak ze hieronder op. Zet erbij of het een sporenplant of een zaadplant is. zonnebloem gras varen spar

9 3. Je kunt nog meer eigenschappen bedenken om planten in te delen. Je kunt onderscheid maken tussen kruidachtige en houtachtige planten. Zoek op internet, op cd-roms en in boeken wat het verschil is tussen houtachtige planten en kruidachtige planten. Noem van beide soorten drie voorbeelden. 4. Op welke vier kenmerken moet je letten als je planten wilt indelen? 5. Welke planten hebben geen wortels, geen stengels, geen bladeren en geen bloemen? 6. Welke planten hebben wortels, stengels en bladeren, maar geen bloemen? Voorbeelden kruidachtige plant: 7. Sophie en Bas maken een mooie boswandeling. Onder de bomen liggen veel naalden en ze vinden ook dennenappels. Zijn deze dennenappels en naalden afkomstig van bedektzadige planten of van naaktzadige planten? Voorbeelden houtachtige plant: B IOLOGIE MET P IT 9

10 BLOEMEN EN PLANTEN 10 ACTIEï4 K Het ontstaan van planten De aarde bestaat al heel erg lang. Ongeveer 4,6 miljard jaar. Ongeveer 2,5 miljard jaar geleden ontstonden de eerste eencellige plantensoorten: de algen. Uit de algen ontstonden de eerste eenvoudige landplanten: de mossen. Daarna ontstonden de meer ingewikkelde planten. De zaadplanten ontstonden als laatste, maar ze zijn de grootste groep planten geworden. Tot deze planten behoren bloemplanten ; grassen, bloemen, struiken en bomen. Grassen, bloemen en de meeste bomen behoren tot de bedektzadigen. De bedektzadigen zijn niet voor niets zo talrijk geworden. Ze hebben zich gedurende miljoenen jaren erg goed aangepast. Hun nageslacht (zaden) is beschermd in een vrucht. 2. Waaruit ontstonden de eerste landplanten? 3. De wortels van planten dienen om water op te nemen uit de grond. Denk je dat de eerste planten die in het water leefden (algen) ook wortels hadden? Kun je zeggen dat de landplanten zich aangepast hebben aan hun leefomstandigheden? 4. Bij de bedektzadigen kun je de zaden in de vrucht vinden. Noem een aantal voorbeelden van vruchten bij bedektzadige planten Hiernaast zie je een klok. Je kunt de geschiedenis van de aarde op een klok weergeven. Waar beide wijzers op 12 staan, is de aarde ontstaan. Kleur de volgende onderdelen: 5. Wat is het voordeel van de vruchten? Kleur de vlakken in. p Zet een streepje tussen de 6 en de 7. Schrijf erbij dat toen de eerste algen ontstonden. p Zet een streepje bij de 11 en schrijf erbij dat toen de landplanten zijn ontstaan (330 miljoen jaar geleden). ACTIEï5 Uit welke delen bestaat een plant? Zaadplanten en sporenplanten bestaan uit drie delen: wortels, stengels en bladeren. Alleen mossen hebben geen echte wortels. De wortels, stengels en bladeren van planten kunnen er erg verschillend uitzien. Ze hebben wel altijd dezelfde functies. Wortel De wortel van een plant is erg belangrijk. Alle wortels van een plant samen noemen we het wortelstelsel. Het wortelstelsel zorgt ervoor dat de plant voedsel en water uit de grond kan opnemen.

11 In droge gebieden is het daarom belangrijk voor een plant om een goed ontwikkeld wortelstelsel te hebben. De wortel kan ook dienen om voedsel op te slaan. Denk maar aan een suikerbiet. Uit de wortel van een suikerbiet kun je wel 35 klontjes suiker halen. De wortel is ook belangrijk om de plant in de grond vast te zetten. Een hoge dennenboom zou nooit kunnen blijven staan zonder wortels. 3. De wortelharen van een plant zorgen voor het opnemen van water. De wortelharen bevinden zich aan de toppen van de wortels, zo diep mogelijk in de grond. Waarom is dit gunstig voor een plant? 1. Uit welke drie delen bestaat een plant? 2. Hiernaast staat een afbeelding van de wortelstelsels van een bonenplant, een prei en een suikerbiet. Het wortelstelsel van een bonenplant bestaat uit een hoofdwortel (penwortel), zijwortels en wortelhaar. Een prei heeft geen hoofdwortel. Een suikerbiet heeft geen zijwortels. Kleur in de afbeelding alle hoofdwortels blauw en de zijwortels rood. 4. Welke drie functies hebben de wortels van planten? Ga naar de site van Schooltv. Klik op programma s, Bio-Bits vmbo: Planten, Afleveringen, De groei van een wortel. Hoelang duurt het voordat een wortel is gegroeid uit een zaadje? B IOLOGIE MET P IT 11

12 BLOEMEN EN PLANTEN Welke twee functies hebben de stengels van planten? 7. Hoe noemen we de stengels van bomen meestal? 8. Hoe noem je een groepje vaten bij elkaar? 9. Zet in de juiste volgorde door er een cijfer voor te zetten (1-4). Stengel De stengels hebben als belangrijkste functie dat ze het transport van water en voedingsstoffen verzorgen. Ook geven ze de plant stevigheid zodat de plant niet omknakt. Een stengel kan dik of dun zijn, glad of met stekels, bruin of groen. In een stengel zitten vaten. Vaten kun je vergelijken met de bloedvaten in je eigen lichaam. De vaten zijn lange, dunne buizen die water en voedingsstoffen vervoeren. Ze lopen vanaf de wortels door de stengels tot in het topje van de boom. De vaten liggen vaak in een groepje bij elkaar. Dit noem je een vaatbundel. De wortels van een plant nemen water en voedingstoffen op uit de grond en persen dit door de vatenbundels van de stengels heen. Hierdoor krijgt ook het topje van de hoge boom genoeg water en voedingsstoffen. Wortels nemen water op uit de bodem. Water komt terecht in alle delen van een plant. Water wordt vanaf de wortel omhoog gestuwd. Vaten in een stengel vervoeren water. 10. Microscopie van een stengel. Vraag je docent om een preparaat van een stengel (bijvoorbeeld een doorsnede van de stengel van een zonnebloem). Teken een vergroting van 40x of 100x na. Benoem de volgende onderdelen: tussenweefsel (vezels), vaat, vaatbundels, opperhuid. Vergeet niet het onderwerp, de vergroting en de kleuring te vermelden. Gebruik het tekenkader op de volgende bladzijde. Ga naar de beeldbank van Schooltv. Klik op programma s, Bio-Bits vmbo: Planten, Afleveringen, de groei van een stengel.

13 11. De stengels van planten kunnen er erg verschillend uitzien. De stengel van een rozenstruik heeft doornen. Waarom heeft een rozenstruik volgens jou doornen? ACTIEï6 K Houtvaten en bastvaten Vaten van een plant zien eruit als lange dunne buisjes. In de vaatbundels kun je twee soorten vaten onderscheiden: p houtvaten p bastvaten. De houtvaten zorgen voor het vervoer van de wortels naar de bladeren. Dus vervoer van beneden naar boven. De bastvaten zorgen voor vervoer vanaf de bladeren naar de wortels maar ook omgekeerd. De houtvaten zijn helemaal hol, vergelijk ze maar met rietjes. De cellen van de houtvaten produceren een speciaal stofje dat houtstof heet. Houtstof geeft de plant stevigheid. De wortelharen nemen water en voedingstoffen op uit de grond en persen dit door de houtvaten heen. De bastvaten zijn een soort rietjes met zeefplaten er tussen in. De bastvaten Bastvat vervoeren water en vooral organische stoffen (bijvoorbeeld glucose) naar alle delen van een plant. Het transport verloopt in twee richtingen. Houtvat Welke woorden zijn moeilijk en moet je opzoeken? Schrijf de woorden op in de lijst achter in het werkboek. Bekijk de clip over planten en vaatbundels op en beantwoord de volgende vragen. B IOLOGIE MET P IT 13

14 BLOEMEN EN PLANTEN Welke twee soorten vaten kun je vinden in de vaatbundels van een plant? 4. Hieronder zie je een stengel schematisch getekend. Geef de volgende onderdelen aan: eindknop (2x), okselknop. 2. Wat hoort bij welke vaten? Zet de woorden in de juiste kolom: dunne wand, vervoer van water (2x), houtstof, dikke wand, open vat, zeefplaten, transport omhoog naar de bladeren, transport in twee richtingen, vervoeren van glucose. houtvaten bastvaten 5. Maak de volgende zin af. Kies uit okselknop of eindknop. Uit de groeit in het voorjaar een nieuw stuk stengel met bladeren en bloemen. Uit de groeit in het voorjaar een zijtak met bladeren. 3. Welk type vaten zorgt ervoor dat de glucose die in de bladeren wordt gemaakt, kan worden opgeslagen in de wortel van een plant? ACTIEï7 Een blad goed bekeken In de bladeren van planten maakt een plant voedsel. De bladeren zijn daarom erg belangrijk. Een blad bestaat uit verschillende onderdelen. De vaatbundels in de stengel lopen via de bladsteel door in de bladnerven. De nerven van een blad zorgen voor het transport door het blad en ze zorgen voor stevigheid. De groene stof tussen de nerven noemen we het bladmoes. Hier maakt de plant zijn eigen voedingsstoffen. Planten staan vaak in de zon. Daardoor verdampt er veel water. De meeste planten hebben daarom een waslaagje om de bladeren en stengels heen. Dit beschermt de plant tegen uitdroging.

15 1. Zoek op internet een duidelijk plaatje van een blad, print het uit en plak het op. Wanneer sluiten de huidmondjes? Teken in de onderstaande kaders het onderaanzicht van een open en een dicht huidmondje. Zet erbij: open huidmondje of dicht huidmondje. K 2. Zet de volgende onderdelen bij het plaatje: bladmoes, hoofdnerf, zijnerf, bladschijf, bladsteel, bladrand. 3. De meeste bladeren hebben ook huidmondjes. Zoek op internet op wat huidmondjes zijn en waarom een plant huidmondjes heeft. Huidmondjes zijn Huidmondjes dienen om Ga naar Bekijk hier de animatie over de anatomie van de plant. Klik op inhoud theorie animatie, anatomie plant, huidmondjes. Bekijk de hele animatie door steeds op de gele pijltjes te klikken en beantwoord de volgende vragen. Vind je huidmondjes voornamelijk op de onderkant of op de bovenkant van het blad? 4. Wat is een waslaagje? 5. Welke planten zouden een dikkere waslaag hebben: vetplanten (woestijnplanten) of varens (regenwoudplanten)? Waarom? want 6. In de winter vallen de bladeren van de bomen. Waarom? Gebruik voor het beantwoorden van deze vraag internet of andere biologieboeken. B IOLOGIE MET P IT 15

16 BLOEMEN EN PLANTEN 16 ACTIEï8 De vorm van bladeren De bladeren van planten zien er vaak verschillend uit. Aan een blad kun je een plant herkennen. Dan moet je wel goed kijken. Je kunt bijvoorbeeld naar de bladrand kijken. Soms is een bladrand getand, zoals bij de hulst, of glad, zoals bij de beuk. Sommige bladeren hebben een bladschijf die bestaat uit meerdere delen. Dit noem je een samengesteld blad. De losse blaadjes zitten samen met één bladsteel aan de stengel. 1. De bladrand kan je helpen een plant te herkennen. Er zijn verschillende bladranden. Ga naar en klik op: inhoud onderbouw, bladrand. Zoek op hoe de volgende bladranden worden genoemd. 2. Wat wordt er met de nervatuur van een blad bedoeld? De nerven van een blad kunnen ook verschillend over het blad heen lopen. Dit noemen we de nervatuur van een blad. Het blad van de esdoorn is handnervig. Het blad van de beuk en de hulst is veernervig. Het blad van een tulp is parallelnervig. 3. Er zijn veel soorten nerfstructuren. Noem nog drie verschillende nerfstructuren. Noem ook drie voorbeelden van een plant met zo n nerfstructuur. 1. Netnervig voorbeeld 2. voorbeeld 3. voorbeeld 4. voorbeeld 5. Wat is een samengesteld blad?

17 Zoek op of het blad van een vlierbessenstruik samengesteld is of niet. Zitten alle losse blaadjes met een of met meer bladstelen aan de stengel vast? 4. Vraag je docent om bladeren van verschillende bomen. Zoek op van welke bomen de bladeren afkomstig zijn. Gebruik hiervoor de volgende website: determinatie. Klik op Start determineren of Zoeken op zicht. Blad 1 is afkomstig van de Blad 2 is afkomstig van de Blad 3 is afkomstig van de Blad 4 is afkomstig van de Blad 5 is afkomstig van de B IOLOGIE MET P IT 17