Thema-update: Varkenshouderij

Transcriptie

1 Rabobank Cijfers & Trends Thema-update: Varkenshouderij Een cruciale verandering: van individualisme naar ketensamenwerking De positie van de Nederlandse varkenshouderij in Europa is de laatste jaren veranderd. De voordelen van de voerkosten en onze leidende concurrentiepositie in de EU tussen de voorheen twee belangrijkste importlanden (Duitsland en het VK) zijn verdwenen. Door een samenspel met andere ontwikkelingen: verschuivende markten, overcapaciteit in de sector, een kritische maatschappij en consumenten, prijsgedreven supermarkten en een stijging van de kostprijs heeft dit geleid tot margedruk. Zonder aanpassingen van het traditionele bedrijfsmodel zal dit leiden tot een verdere sanering van bedrijven in de gehele keten. Daardoor komt de concurrentiekracht van de Nederlandse varkenshouderij verder onder druk te staan. De huidige opleving van de prijzen verzacht de situatie tijdelijk, maar is zeker geen structurele oplossing. De Nederlandse varkenshouderij staat dus voor belangrijke strategische keuzes. Een revitalisering van de sector is noodzakelijk. Dit vraagt focus, samenwerking en versnelling van ondernemers. Voor een toekomst met perspectief zal de sector een structurele verandering moeten ondergaan, met als gevolg een beter ketenrendement. Het motto daarbij: Verdien het geld mét de keten, in plaats van ín de keten. De koek kan alleen groter worden door het produceren van varkensvlees met een verhaal, waarbij kwaliteit, smaak, dierenwelzijn, duurzaamheid en milieu leidend zijn. Dit moet resulteren in verschillende Product Markt Combinaties (PMC s) in uiteenlopende prijsklassen voor de diverse afzetmarkten in binnen- en buitenland. Naast opbrengstverhoging is kostenverlaging noodzakelijk en te behalen op het vlak van mestverwerking en faalkosten in de keten. Om dit te bereiken is langjarig commitment nodig bij alle schakels in de keten van een PMC: van voerleverancier, genetica, varkenshouder, (vee)handelaar, slachterij, vleesverwerker tot aan retail/foodservice. Dit vraagt in de hele keten om een cultuurverandering. Marchanderen voor gewin op korte termijn moet volledig worden losgelaten. Want weder kerigheid en wederzijds commitment gaat niet samen met vrijblijvendheid. Rabobank Cijfers & Trends Thema-update: Varkenshouderij juli

2 Ander krachtenveld noodzaakt tot verandering Het prijsdal in de Nederlandse varkenshouderij in de afgelopen twee jaar was niet dieper en langer dan voorgaande dalen. Toch is de impact van het dal groter, als gevolg van de snel verslechterende concurrentiepositie van de Nederlandse varkensvleesketen. De noodzaak tot verandering is daarom erg groot. Voordelen Nederlandse varkenshouderij verdwenen De Nederlandse varkensketen vestigde haar positie in de loop van de jaren zeventig en tachtig door zeer concurrerende voerkosten, uitstekende technische resultaten en een sterke focus op efficiëntie in afzonderlijke ketenschakels (horizontale kostprijsoptimalisatie). Het gevolg was een sterk internationaal concurrerende, kostprijsgedreven sector. De nadelen van de Nederlandse varkenshouderij kleine thuismarkt en een beperkt aantal producten met toegevoegde waarde werden daardoor meer dan gecompenseerd. Sinds de jaren negentig zijn de voerkostenvoordelen verdwenen. Tot de eeuwwisseling was de Nederlandse varkensketen nog in staat haar leidende kostprijspositie te behouden dankzij schaalvergroting en een verdere vergroting van efficiency in de keten door de aanwezige kennisintensiteit. Maar door de invoering van de varkensrechten en de toename van maatschappelijke kosten zijn die oplossingsrichtingen niet langer afdoende om koploper te blijven. Nederlandse kostprijs toegenomen ten opzichte van concurrentie Door de aangescherpte mestwetgeving is de druk op de Nederlandse mestmarkt toegenomen en zijn de mestafzetkosten flink gestegen. Gelijktijdig zijn ook de kosten voor andere bovenwettelijke maatregelen (zoals keuring, milieu, dierenwelzijn) in Nederland sneller toegenomen dan bij onze belangrijkste concurrenten in de EU. Een ander belangrijk aspect in de kostprijs is de snelle groei in deze landen van de productiviteit (vooral het aantal biggen per zeug en de voederconversie) naar het niveau van Nederland. Terwijl deze groei in Nederland juist afvlakt. Figuur 1 Kostprijs varkens ( /kg) vergeleken met Nederland (kostprijs Nederland is de nullijn) 0,20 0,15 0,10 0,05 0,00-0,05-0,10-0,15-0, BE DK FR DE ES Bron: InterPig,

3 Zo steeg de kostprijs in Nederland en daalde hij in veel van onze concurrentlanden. Het gevolg: een slechtere concurrentiepositie (zie figuur 1). Veel van onze directe concurrenten hebben inmiddels een lagere kostprijs. Dit verschil is in 2015 verder opgelopen door een verdere stijging van de mestafzetkosten en de (tijdelijke) herinvoering van de klepkeuring. Toename export varkensvlees en veranderende exportstromen vragen focus op genetica en kwaliteit Ondanks een afname van de totale Nederlandse export van biggen en vleesvarkens is het belang van Duitsland de laatste jaren duidelijk gestegen. Van de ruim 6 miljoen geëxporteerde biggen gingen er in 2015 maar liefst 4 miljoen naar Duitsland, een toename met 12% tot 64% sinds 2007 (zie figuur 2-3). Hierbij neemt de vraag naar grote, kwalitatief goede koppels (gezondheid en slachteigenschappen) toe met kwaliteit en standaardisatie als de succesfactoren. Maar dit zijn factoren waar het voorheen succesvolle Nederlandse model niet voldoende in kan voorzien. Bij vleesvarkens nam het aandeel van Duitsland in dezelfde periode met 35% toe tot maar liefst 98% van de 3 miljoen geëxporteerde dieren. Daarentegen nam de afhankelijkheid van onze traditionele exportmarkten Duitsland en Italië bij de export van varkensvlees in dezelfde periode af met respectievelijk 6% tot 12% en 7% tot 17% (zie figuur 4). Dit terwijl meer varkensvlees worden geëxporteerd door enerzijds de toename van het aantal slachtingen met stuks en de afname van de consumptie met circa ton tot ton karkasgewicht tussen De export van varkensvlees is toegenomen naar landen als Polen, Japan, VK, China en Zuid-Korea, waar door grotere concurrentie en hogere kosten een lagere marge te behalen is terwijl de wisselkoers een belangrijke factor is in de concurrentiepositie. Daarnaast wordt in het algemeen ook een ander varken (genetica) gevraagd. De export naar Duitsland vraagt bijvoorbeeld een vleesrijk dier met een hoog mager vleesaandeel. Terwijl de varkensvleesexport naar vooral de groeimarkten in Azië een varken vraagt met meer intramusculair vet. Figuur 2 Export biggen varkensvlees (1,000 stuks) Figuur 3 Export vleesvarkens (1,000 stuks) Figuur 4 Export (1,000 ton) Duitsland België/Lux. Polen Italië Roemenië Hongarije Kroatië Spanje Overige Bron: RVO (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland), 2016 Duitsland België Polen Italië Roemenië Hongarije Slowakije Tsjechië Overige Duitsland België Polen Italië VK China/HK Japan Spanje Griekenland Overige 3

4 Minder Ketenefficiency verhoogt kosten en verlaagt opbrengsten De Nederlandse varkensvleesketen is complex, lang en nog vaak gericht op commodities. In de huidige situatie kent elke schakel in de keten zijn eigen afzetmarkt en standaarden. Door deze eilandcultuur is er beperkte uitwisseling van informatie. De focus ligt meer op: Verdien het geld in de keten in plaats van met de keten. Naast de specifieke productiestructuur met zowel gespecialiseerde als geïntegreerde productie van biggen en vleesvarkens, zorgt de export van biggen, vleesvarkens en varkensvlees voor veel verschillende afzetmogelijkheden in binnen- en buitenland. Het ontbreekt hierbij aan ketenregie. Gevolg daarvan is een situatie met een beperkt aantal vaste afzetstructuren met concrete afname- en leveringscondities. Prijs is in de hele keten de belangrijkste drijfveer. Daarbij speelt niet alleen de handel een cruciale rol, maar ook de prijsstelling van de slachterijen met toeslagen bovenop een basisprijs. Deze sterke focus op prijs zorgt voor onrust in de keten. Dierstromen en uniformiteit van het product fluctueren sterk. Slachterijen en opvolgende schakels kunnen hierdoor geen leveringsafspraken voor de lange termijn maken. Zij moeten veelal wekelijks onderhandelen over de verkoopvolumes en de prijzen. Hierdoor kan het vleesvarken niet optimaal vierkant verwaard worden. Lagere faalkosten door vaste afspraken over de te leveren varkens (aantal, kwaliteit, etc.) verlaagt niet alleen de kosten, maar kan ook zorgen voor gemiddeld hogere opbrengsten. De veranderende marktvraag vergt een andere houding en focus van de varkenshouders en -handelaars. Imago onder druk De varkenshouderij in Nederland ligt onder een vergrootglas. Ondernemen in balans met de omgeving is een keiharde voorwaarde geworden. Ondanks de veilige en innovatieve manier van produceren, is varkensvlees nog voor veel consumenten een anoniem commodityproduct. De afstand tot de consument is vergroot en de samenleving stelt hogere eisen aan dierenwelzijn. Door deze veranderende houding, en door zorgen over volksgezondheid, ontstaat steeds meer maatschappelijke weerstand tegen de intensieve veehouderij in Nederland. Hierdoor bereiken de positieve initiatieven vanuit de sector nog maar een beperkte groep consumenten. De gemiddelde consument weet onvoldoende hoe de varkens worden gehouden. Ze weten evenmin welke inspanningen de sector zich de afgelopen jaren heeft getroost op het gebied van dierenwelzijn, laag antibioticagebruik en uitstoot reductie. Hybride consument vraagt andere marktbenadering De consumptie van voedsel in het algemeen en vlees in het bijzonder verandert. Kwaliteit, smaak en beleving worden steeds belangrijker. Gemak, gezondheid, kortere bereidingstijd, kleinere gezinnen, vergrijzing, groei van de multiculturele samenleving: dit alles versterkt de veranderende vraag. Voor de vleessector komen daar nog de thema s dierenwelzijn en duurzaamheid bij. De consument wordt steeds meer hybride. Dit betekent dat hij enerzijds kiest voor goedkope boodschappen bij discountwinkels en anderzijds juist gaat voor duurdere premium alternatieven voor specifieke gelegenheden (weekend, onderweg, visite, feestje, etc.). Gemak en emotie spelen bij die duurdere producten een belangrijke rol. Voor vlees zijn deze ontwikkelingen vooral merkbaar in de afname van de grootte van de porties en een verschuiving van de vraag van standaardproducten naar (bewerkte) convenienceproducten. 4

5 Het traditionele aanbod van varkensvleesproducten past maar beperkt in deze veranderende consumptiepatronen, mede door het grote aandeel vleeswaren en de achterblijvende innovatie. In foodservice, waar alleen bacon een prominente plaats heeft, is varkensvlees zelfs ondervertegenwoordigd. Varkensvlees heeft in het algemeen een negatief imago als het om gezondheid gaat. In combinatie met de negatieve impact van de economische crisis heeft dit geresulteerd in een daling van de consumptie van varkensvlees in Nederland met circa 1 kg tot 40,1 kg en in de EU met 4,2 kg tot 38,3 kg tussen 2007 en Dit werd gevolgd door een stabilisatie in Van veel voor weinig naar meer met minder De veranderende markt en de grotere druk op onze concurrentiepositie en marges vragen om een andere marktbenadering. De puur aanbodgedreven kostprijsstrategie van de afgelopen decennia met niet-onderscheidende producten heeft geen toekomst. In plaats daarvan is een vraaggestuurde, kwaliteitsproductie nodig. Er is behoefte aan premiumproducten met een duidelijke kwaliteit, smaak en beleving. Vlees met een verhaal valt beter in de markt te zetten. Uitgangspunt hierbij zijn de specifieke wensen en eisen van de hybride consument. Het doel is dan zoveel mogelijk opbrengsten in plaats van zoveel mogelijk productie. Met andere woorden: van veel voor weinig naar meer met minder. Focus op veranderende vraag: van aanbod- naar vraaggedreven produceren Produceren wat de markt vraagt vereist een totaal andere marktbenadering en focus van ketenpartijen en belanghebbenden. Dit moet resulteren in een aantal verschillende concepten. Die vormen een mix van korte vraaggestuurde ketens voor de Nederlandse retail/foodservice markt, specifieke exportgedreven concepten (UK, Korea, etc.), export van biggen en vleesvarkens naar EU-landen of (standaard) varkensvlees (vierkantsverwaarding) voor de vrije markt in de EU en de wereldmarkt. Voorbeeld is de Nederlandse pluimveehouderij die in korte tijd haar structuur heeft weten om te bouwen naar het concept traag groeiende kip voor de Nederlandse markt en specifieke exportmarkten en de standaardproductie voor de overige exportmarkten (zie box 1). De concepten bestaan naast elkaar en hebben elk andere standaardspecificaties voor genetica, huisvesting, duurzaamheid (footprint), antibioticagebruik, etc. Zo ontstaat productdiversificatie. De verschillende verse varkensvleesproducten, inclusief vleeswaren, kunnen elk met een andere prijsstelling naast elkaar liggen in het vleesschap. Dit is vergelijkbaar met bijvoorbeeld pasta, rijst en frisdrank waarvan in de winkel verschillende kwaliteiten te vinden zijn met oplopende prijzen. Dit geeft de consument de mogelijkheid om het varkensvlees te kopen dat overeenkomt met zijn eisen en budget. En elk concept kan zijn producten aan de man brengen met een toegesneden marketing. Met andere woorden: onderscheidend varkensvlees met een verhaal. Van Anoniem naar Labeling. De huidige bestaande ketenconcepten in de varkenshouderij zoals bijvoorbeeld Keten Duurzaam Varkensvlees, Good Farming Star, Frivar, biologisch etc. zijn goede voorbeelden van marktconcepten. Door een goede afstemming van vraag en aanbod worden faalkosten verminderd. Uitdaging is het structureel verhogen van de opbrengstprijs. Een mogelijke oplossing hiervoor is het publiceren van een eigen conceptnotering en duidelijke promotie. De biologische varkenshouderij is hier een goed voorbeeld van. 5

6 Naast de conceptspecificatie zijn omvang en innovatie belangrijk. Voldoende omvang is nodig om te kunnen voldoende aan de vraag vanuit de Retail en voor de vierkantsverwaardering. Innovatie is nodig omdat het concept van vandaag de standaard van morgen is. Om onderscheidend te kunnen blijven is innovatie noodzakelijk. Focus op innovatie De basis van elk concept is het traditionele pakket van varkensvlees en vleeswaren. Dit wordt uitgebouwd door innovaties in product- en marktbenadering. Deze innovaties worden vanuit de keten in de markt gezet. Een bekende misvatting is dat innovaties komen vanuit de consument of de retail. Maar juist de keten zal moeten komen met onderscheidende producten, waarna zal blijken of er daadwerkelijk vraag naar is. Voorbeeld is pulled pork, dat een aantal jaar geleden in Engeland is geïntroduceerd en nu een snel groeiend marktaandeel heeft, mede dankzij de groeiende vraag naar kwaliteit en smaak. Markt- en productinnovatie en het creëren van waarde en beleving voor de consument is moeilijk, maar het is van cruciaal belang om te komen tot een goed verdienmodel. Focus op kwaliteit Basis van alle ketenmodellen zijn een stabiele hoge kwaliteit en verschillende conceptspecificaties. De invulling daarvan zal per deelmarkt verschillen. Alle schakels in de keten (genetica, voer, varkenshouders, handelaren, verwerkers) moeten zich committeren aan de basiskwaliteit. En moeten zich inzetten voor het verder verhogen van de standaard van hun product of dienst. Drie belangrijke aspecten voor de kwaliteit en smaak van vlees zijn: uniformiteit in genetica, continuïteit in voersamenstelling en het voorkomen van stress tijdens transport en het slachtproces. Voor de kwaliteit en smaak van varkensvlees is het nodig dat er het hele jaar een stabiele grondstofsamenstelling is. De grote genetische variatie in Nederland maakt het moeilijker om een uniform kwaliteitsproduct te maken. De Nederlandse varkensketen zal hierin keuzes moeten maken. Iedere afzetketen één soort genetica. Het vermijden van stress tijdens transport en het slachtproces kan gerealiseerd worden door rust en aandacht voor het dierenwelzijn tijdens deze activiteiten. Een specifieke markt is de export van biggen. Uitgangspunten daarbij zijn kwaliteit en het voldoen aan de eisen van de verschillende deelmarkten. Belangrijke criteria zijn: juiste genetica, het voldoen aan het gevraagde entschema, gezondheidsstatus, uniformiteit koppel (leeftijd) en het juiste gewicht. Om te kunnen voldoen aan de laatste drie criteria betekend het dat zeugenhouders meer moeten gaan investeren in opfokcapaciteit voor de biggen. Deze kwaliteitsslag is cruciaal om Nederlandse biggen, vleesvarkens en varkensvlees een onderscheidende positie te geven. Kan een schakel in de keten niet voldoen aan de gestelde eisen, dan is er voor hem geen plaats in dit ketenmodel. Er is geen ruimte voor freerider-gedrag. In Nederland zullen de eisen aan de houderij rondom dierenwelzijn, voedselveiligheid, milieu, etc. naar verwachting altijd hoger liggen dan in onze belangrijkste concurrentlanden. En dus zullen er hogere kosten aan verbonden zijn. Alleen via een onderscheidende kwaliteit die inspeelt op de veranderende eisen kan een stabiele exportpositie ontstaan. Puur op kostprijs en schaalvergroting zullen we het door de veranderende productieomstandigheden in Nederland niet meer winnen. 6

7 Feit blijft namelijk dat van de 23,7 miljoen in 2015 in Nederland geproduceerde varkens er slechts 30% daadwerkelijk in Nederland worden geconsumeerd. Van de overige varkens worden er 9,2 miljoen (bijna 40%) levend geëxporteerd, de resterende 30% wordt in Nederland geslacht, waarna het varkensvlees wordt geëxporteerd. Dit betreft 970,000 ton (circa 67%) van de 1,45 miljoen ton in Nederland geproduceerd varkensvlees. Voorwaarde: ketenkosten onder controle Belangrijke voorwaarde voor een toekomstbestendige varkenshouderij is lagere kosten, zodat de kostprijs in lijn komt met die van onze belangrijkste concurrentlanden. Dit betreft vooral de mestkosten, keuringskosten en de faalkosten in de keten. Wel zullen in die andere landen meer stringente maatregelen rondom milieu, mest en dierenwelzijn de kostprijs ook verder negatief beïnvloeden. Wat op termijn positief zal uitpakken voor de Nederlandse varkenshouderij. In die landen kan deze ontwikkeling echter gedeeltelijk worden gecompenseerd door verdere verbetering van de productiviteit. Wat betreft de mestkosten is de afgelopen twee decennia gebleken dat een individuele aanpak van dit probleem niet werkt. Alleen als de hele sector gaat samenwerken en als BOX 1: De traag groeiende kip Na het verbod van de Autoriteit Consument en Markt (ACM) om sectorale afspraken voor de productie van De Kip van Morgen te maken, hebben de grote retailers eigen concepten voor pluimveevlees ontwikkeld. Gelijktijdig hebben de grote retailers aangekondigd om te stoppen met de verkoop van regulier pluimveevlees. Een historisch punt in de geschiedenis van de Nederlandse vleespluimveehouderij. Samen met een aantal ketenpartijen hebben de retailers hun concepten verder uitgewerkt. Door korte slagvaardige ketens te vormen is de introductie van de concepten voortvarend verlopen. Deze beweging heeft ook tot gevolg gehad dat diverse bedrijven uit de vleeskuikenkolom zich in de toekomst volledig op export moeten richten doordat zij niet meer voor de Nederlandse markt kunnen leveren. Met deze vleeskuikenconcepten is invulling gegeven aan wensen van burgers en consumenten. Deze wensen betroffen vooral een diervriendelijkere wijze van houden van kippen (traag groeiend en meer leefruimte) en een gezondere kip (minder gebruik van antibiotica). Uitdaging voor de ketens is de vierkantsverwaarding. In Nederland wordt voornamelijk kipfilet gegeten. Dit is niet meer dan 30% van de kip. De uitdaging is om ook een goede prijs voor alle andere onderdelen van de kip uit het concept te ontvangen. Onze analyse is dat deze introductie is geslaagd. Ondanks de hogere prijs die de retailer vraagt voor het kuikenvlees, laten cijfers zien dat de verkoop niet is teruggelopen afgelopen half jaar. Sterker nog bij sommige retailers is de verkoop zelfs gestegen. De korte efficiënte ketens maken het mogelijk slagvaardig te werken en snel wijzigingen door te kunnen voeren, indien gewenst. Door te blijven anticiperen op de marktvraag (dat is de plek waar het geld de keten in stroomt) en het concept daar naar aan te passen, kan de pluimveevleesketen op langere termijn succesvol blijven. Belangrijk is dat de vleeskuikenhouders en ketenpartners de flexibiliteit behouden om te kunnen veranderen of aanpassingen snel door te kunnen voeren. 7

8 het algemeen belang prevaleert boven het individueel belang, kan er een oplossing komen die goed uitpakt voor elke varkenshouder. Dit moet worden ondersteund door de overheid via het verlenen van vergunningen. Dat een collectieve aanpak werkt, zien we in België. Het opzetten van mestverwerking leidde daar tot een daling van de kostprijs. Met betrekking tot de keuring(skosten) zullen overheid en keten moeten zorgen voor efficiënte en flexibele processen zonder de kwaliteit van de keuring te verminderen. Wederkerigheid bij alle ketenpartijen Een vitalere varkenshouderijketen in Nederland vereist wederkerigheid en wederzijds commitment en vooral lef van alle ketenpartijen en belanghebbenden. Iedere schakel in de keten heeft zijn eigen taak en verantwoordelijkheid naar andere schakels om samen te bouwen aan structuurversterking. Rabo Kennis App Speciaal voor ondernemers is de Rabo Kennis App ontwikkeld. Daarmee vergaart u snel en gemakkelijk kennis op macroeconomisch en sectorniveau. Hierdoor blijft u op de hoogte van wat er speelt, zodat u beter kunt anticiperen op economische ontwikkelingen in uw branche. De app is gratis beschikbaar voor ipad, Android en overige ios. Deze coöperatieve vorm van samenwerking vraagt in de hele keten om een cultuurverandering: het volledig loslaten van de focus op het korte termijn gewin. Varkenshouders committeren zich door het leveren van afgesproken volumes op vastgestelde tijden die voldoen aan de eisen van het concept voor kwaliteit, huisvesting, genetica, voer, gezondheid en milieu. Voerbedrijven committeren zich door de afgesproken kwaliteit te leveren met een stabiele grondstofsamenstelling en tegen concurrerende prijzen. Slachterijen en vleesverwerkers committeren zich door het kanaliseren en optimaal vermarkten van het hele varken in binnen- en buitenland. Retail en foodservice committeren zich door deel te nemen aan een of meerdere specifieke ketens. Voor hen ligt een belangrijke taak in het uitdragen van de beleving van het varkensvlees en het vergroten van de aantrekkelijkheid van het varkensvleesschap. Zij kunnen hierbij een voorbeeld nemen aan de retail in Engeland. Daar ligt het standaard product, in plastic grootverpakking, in het schap. Het conceptvlees wordt aantrekkelijk gepresenteerd over de counter en tegen hogere prijzen verkocht. De promotie van het conceptvlees wordt ondersteund door alle conceptpartijen. Meer informatie? Voor meer informatie over deze thema-update kunt u contact opnemen met de auteurs. Koen van Bergen sectormanager varkenshouderij koen.van.bergen@rabobank.nl René Veldman sectormanager varkenshouderij rene.veldman@rabobank.nl Albert Vernooij Food & Agribusiness Research (FAR) albert.vernooij@rabobank.com Produceren in een specifiek vraaggestuurd model vraagt een totaal nieuwe marktbenadering voor alle betrokken partijen. Hun doel is om de totale ketenopbrengsten te optimaliseren, in plaats van alleen het eigen individuele rendement. Dit moet resulteren in de verdeling van de opbrengsten gebaseerd op de toegevoegde waarde en risico s binnen de keten, waardoor alle schakels een gezond rendement op het geïnvesteerde vermogen krijgen. Om dit te bereiken, zal binnen elk specifiek concept één partij de regie moeten nemen. Voor de Nederlandse markt kan afhankelijk van de omvang en afzetstructuur de regie liggen bij varkenshouders, slachterijen/verwerkers dan wel de retail. Terwijl voor specifieke exportconcepten naar bijvoorbeeld het VK en Korea de slachterij/verwerker de regie kan nemen. Uitgangspunt van alle concepten blijft de wederkerigheid en het wederzijdse commitment van alle partijen. En er moet transparantie zijn binnen het concept tussen alle partijen, zodat de beloning in lijn kan zijn met de risico s. Niets doen is geen optie meer. De focus moet liggen op een cruciale verandering: van individualisme naar samenwerking. Disclaimer: deze publicatie is met zorg samengesteld, maar beoogt niet volledig te zijn. Deze informatie is gebaseerd op de situatie van juli Aan de inhoud kunnen geen rechten worden ontleend. juli